|
2011
|
|
|
Uste baino errazago jaso dute baimena. Oraingoz ez dirudi EGA ateratzeko asmotan dabiltzala;
|
euskal
aditza zertan den ikasiz gero aski omen dute. Izen handia dauka, alajaina, gure aditzak munduan.
|
|
2015
|
|
|
Orduan agertu zen Xabier Amuriza, kartzelatik irtenda, eta dena aldatzen hasi zen. Guri, Durangon alfabetatzen ari ginen neska mutikoei,
|
euskal
aditzaren konjugazioa erakutsi zigun; beharleku galanta hartu zuen. Bertsolaritzaren doinuak, hizkera, gaiak, dena aldatzen ari zen ordurako.
|
|
2016
|
|
|
Oraino Orexan zegoela, euskal aditzean bereziki sakondu zuen, eta hortaz, Nafarroako Aldunditik behin baino gehiagotan deitu zuten aditzaren morfologiaz irakasle nafarrei mintza ziezaien. Hizkuntzalaritzan doktoratzeko Sorbonan aurkeztu zuen tesia
|
euskal
aditzaren gainekoa izan zen, eta horren ulertzeko 1984.eko FLV n" Recherches sur la morphologie du verbe basque" kolaborazioa agertu zigun. Berrikiago ere, 1994.ean hain zuzen," La npresentacion del tiempo en el verbo vasco" artikulua agerrarazi du gai bertsuaz.
|
|
2017
|
|
|
" orduan agertu zen Xabier Amuriza, kartzelatik irtenda, eta dena aldatzen hasi zen. Guri, Durangon alfabetatzen ari ginen neska mutikoei,
|
euskal
aditzaren konjugazioa erakutsi zigun; beharleku galanta hartu zuen. Bertsolaritzaren doinuak, hizkera, gaiak, dena aldatzen ari zen ordurako.
|
|
2019
|
|
|
Garrantzi handiko kota da, zeren, orain bai, orain erran baitezakegu
|
euskal
aditz joko guztiak baztertu ditugula, eta, jarraian, kota horren azpian dagoen substratua agerian geratzen dela onar baitezakegu. Azpian izen batzuk eta aditzoin batzuk dauzkagu...
|
|
|
Gure aspaldiko arbaso horiek elkarrekin zerbait egitera joan eta, ekintza edo mugimendu bat adierazten duen aditza indarrean jarri zutenean, sekulako aurrerapausoa eman zuten: haien aginte esaldietarako
|
euskal
aditza eskuratu zuten. Hala ere, ezin da erran aditzoinak asmatu aitzin ez zutenik agindurik ematen; gaur bezala, interjekzioak erabiltzen zituzten eta horien artean batzuk aginduak emateko aproposak ziren:
|
|
|
2) Erabili zuten prozedura agerian izateak erakusten du zenbateraino ezinezkoa egin zitzaien arbasoengandik jasotako aditz jokoak aldatzea, hau da, erakusten du
|
euskal
aditza aldatzeko zuten zailtasuna.
|
|
|
4) Agerian da, beraz, hasieratik hona
|
euskal
aditzaren ibilbidea.
|
|
|
Baina, guk bi abantaila izan ditugu: lehena, gure planteamenduari esker, esaldi motak kronologikoki sailkatzeko aukera izan dugu eta lan horretan elementu pilo bat aurkitu ditugu gurea aurrera eramateko; eta denen artean
|
euskal
aditza izan da emankorrena. Bigarrena, bazterketak egiteko ordena ezinbertzekoa delako, modu ordenatuan ibiltzerakoan, argia gure alde izan dugu.
|
|
|
Gure bidaiaren amaieran gaude; mailaz maila jautsi gara euskal hizkuntza eskaileratik eta azken mailak begi bistan daude. Hortxe dauzkagu oinarrizko adizkiak,
|
euskal
aditz sisteman ezinbertzekoak direnak. Horiek gabe ezin da perifrastikoaren sisteman sartu; baina, oinarrizko adizkien aitzinean zilegi ote da erratea aditz konjugaziorik gabe geratu garela?
|
|
|
Aurreko kapituluetan errandakoa eta argumentu guztien artean garrantzitsuena kontuan hartuz: " konjugazio trinkoa ezin da erabili edozein aditzekin, eta perifrastikoa, aldiz, aditz guztiekin erabiltzen ahal da" argumentu hau berriz baloratu eta gero, guretzat, benetako eta jatorrizko
|
euskal
aditz konjugazioa perifrastikoa da.
|
|
|
Da eta du sailekoak oinarrizkoak dira; izan ere, atal honetan zehar ikusiko dugu nola eskuratu zituzten eta frogatuko dugu bere partizipioa deskubritu aitzin indarrean zeudela. Horregatik, adizki hauek, nahiz eta bere baitan konjugazioaren oinarria izan, laguntzaile gisa erabiltzen hasi baino lehenago indarrean zeudelako, zure baimenarekin noski,
|
euskal
aditz konjugaziotik kanpo utziko ditugu.
|
|
|
" Datorke, dakikezue, eta holakoak" geroaldi arkaiko" bezala bataiatuak izan dira, baina argi ikusten denez, horiek ez dira nahitaez geroaldiko aditzak segurtasun eza eta agiantasuna batez ere markatzen dutelako, baizik orainaldiko moduzko adizkiak. Hala ere, badakigu
|
euskal
aditzaren sisteman, hasiera batean, benetako geroa markatzen zutela. Beraz, esan daiteke sistema zaharreko geroaldiak direla.
|
|
|
Kapitulu honetan garrantzi handiko emaitzak jaso ditugu; izan ere,
|
euskal
aditza nondik nora joan den argitzeko ezinbertzeko emaitzak izan dira. Nolabait ere, onartu behar dugu lehenengo fosilak eskuratu ditugula:
|
|
|
Zu saileko adizkietan, pluralizatzaileak izan dira baieztapen horren oinarria. Hauek bertze kapitulu batean aztertuko ditugu
|
euskal
aditza nondik nora joan den jakiteko lagungarri izanen direlako.
|
|
|
Aspaldidanik bi aditz joko hauen existentziak hainbat hizkuntzalariei atentzioa piztu die; eta, gai horri buruz, agian, deigarriena, guztien adostasuna da: aditz trinkoa
|
euskal
aditz konjugazio zaharra da, jatorrizkoa, beraz.
|
|
|
Bertze iritzi batzuk aurkitu nahian, lehenengo gramatikarienganaino joan gara. Zenbait autoreren gramatika liburuak aztertzean,
|
euskal
aditzari buruz bi azalpen nahiko argi aurkitu ditugu: " propia" eta" impropia", Oihenartena; eta" simple" eta" compuesta", Larramendirena.
|
|
|
Nondik atera dute konjugazio trinkoa antzinako
|
euskal
aditza, jatorrizkoa dela. Gure klasikoek ausarki erabiltzen zutelako?
|
|
|
Nork daki! Ezin dugu erabat baztertu baldintzazkoa oso modernoa izan litekeenik, eta
|
euskal
aditz osoa garatuta zegoenean sartu zutela euskaran; hala ere, aukeren artean guretzat lehentasuna duena honako hauxe da: " Euskara garatu ahala eskuratu zuten eta euskararen garapenarekin batera agertuz joan ziren baldintzazko esaldi mota guztiak".
|
|
|
Planteamendu horretan, bada, aditzoinari te atzizkia atxikitzean, aditz izena lortzen dugu. Lehenengo pausoa, beraz,
|
euskal
aditza nominalizatzeko dugun bidea harturik, holakoak ditugu: egin egite etortze joan joate hartze hiltze jaso jasotze
|
|
|
Oihenarten garaitik hona nondik nora joan den
|
euskal
aditzaren deskripzioa ezagutu ondoren, beharrezkoa egin zaigu hurrengo bereizketa egitea; batez ere, gure ikerketaren hurrengo pausoak eman baino lehen, gure burua aske izateko: multzo batean, bi konjugazioak jarriko ditugu, eta, bertze batean, oinarrizko adizkiak.
|
|
|
Bi arrazoi izan ditugu erabaki hori hartzeko: lehena, naiz eta haiz adizkietan salbu, bertze guztietan ez dugulako aurkitu izan aditzaren inolako markarik; bigarrena, adizki horietan ikusi dugulako
|
euskal
aditzaren konjugazioen oinarria.
|
|
|
Bada, planteamendu honekin onartu behar dugu euskaldunen historian izan zela garai bat zeinetan arbaso batzuk ibili ziren eskua sartzen euskal aditzetan. Euskaldun horiek latinaren aditz konjugazioaz jabeturik,
|
euskal
aditzak erraz jokatzeko —edo puntukaritasunean ordena jartzeko— helburuarekin, aditzak hitz soil batean jokatzeko saioa egin zuten.
|
|
|
Asmatzaileen helburua, beraz,
|
euskal
aditz konjugazioa arintzea zen. Bistan da ez zutela lortu; baina, garaiko esaldietan geratu ziren haien saioetan lortu zituzten adizkiak eta ezin da ukatu beren lekua hartu ez zutenik.
|
|
|
Hortik aurrera" antzinako
|
euskal
aditza", jatorrizkotzat hartu eta horrekin plus bat jaso zuen; horregatik, gaurko idazleen artean, euskara jasoan holakoak irakurtzen ahal ditugu:
|
|
|
Gure bidean hainbat seinale aurkitu ditugu; eta seinale horiek k. perifrastikoaren hasmentara iritsi garela jakinarazteaz gain, nahiko ongi erakusten digute gure
|
euskal
aditz konjugazioa euskararen historian non kokatu behar dugun:
|
|
|
• NOR adizkien artean, bai orainekoen, bai iraganekoen artean, sekulako kidetasun eza, harmoniarik eza nahi baduzu, daukagu; bateraezinak dira da eta zen 3 pertsonako adizkiak 1 eta 2 pertsonako adizkiekin. Kidetasuna da biziki azpimarratu nahi duguna, hor daukagulako
|
euskal
aditza ulertzeko behar dugun aztarna bikainena.
|
|
|
• Eta
|
euskal
aditzari dagokionez, zer?
|
|
|
Azkueren iritziaren oinarrian dago, dudarik ez, tu hizkiaren jatorria. Gero ikusiko dugu, hizki hau, bertze zeregin batzuen artean edozein hitzetatik
|
euskal
aditzak sortzeko erabiltzen dena, ia aho batez onartua izan da latinetik hartu izana dela. Jakina, hori onartu eta gero, ez da harritzekoa aditz perifrastikoa aztertzean eman den sententzia:
|
|
|
Beharbada, argudio hau, eta hola azalduta, asmazio hutsa dela iruditu zaizu, baina, pentsatu hurrengoan: izenordain hauek hasieratik
|
euskal
aditza eratzeko erabiliak izan ziren: ni naiz/ hi haiz gu gara/ zu zara
|
|
|
Izenordain hauek hasieratik
|
euskal
aditzaren" zumeak" izan direlako, aitzineko belaunaldiek zein aukera izan zuten 1 eta 2 pertsona izenordainak aldatzeko. Bien arteko loturak, nola edo hala, behartu zitzaien irmoki irautera.
|
|
|
Lehena: Pertsona izenordainen markarik gabe,
|
euskal
aditz konjugaziorik ez. Horrek egiaztatzen du.
|
|
|
Jatorri propioa, berezkoa, da aurkitu duguna:
|
euskal
aditzari eta pertsona izenordainei esker argi eta garbi geratu da oinarrizko adizkien sorrera mailakatua. Horregatik, eta gure azterketan elkarrekikotasun berezi hori argi eta garbi geratu delako, gure lana sententzia honekin amaitu nahi dugu:
|
|
|
Hiru paradigma hauekin
|
euskal
aditzaren hondora iritsi gara dagoeneko; orain, nahi eta nahi ez, paradigma horiekin borrokatu behar dugu. Kidetasunaren ikuspuntutik aztertzeko eta gauzak nondik nora joan ziren hobe ikusteko berriro ekarriko ditugu iraganekoak:
|
|
|
Hau ez da, hala ere,
|
euskal
aditzak ezagutarazteko erabiltzen den sailkapen bakarra. Bertze batean, aditzak zer letra duen amaieran ikusirik, holako sailkapena egin dute65: a amaituak:
|
|
|
• Baldin eta konjugazio perifrastikoa aspaldidanik erabili izana bada, atzizkiak eta erabilera ere, halabeharrez, aspaldikoak dira; baina, kasu honetan onartu genuke
|
euskal
aditz sistemaren bizkarrezurra dela, berezkoa, jatorrizkoa izanen baitzen erabilera hori.
|
|
|
Naiz, lokuzioaren aditza,
|
euskal
aditzaren oinarrietan bizkor, gure lekukoek: Etxeparek, naiz; Lazarragak, nax, horrela erabili zuten.
|
|
|
Edozein hizkuntzarentzat garrantzi handiko osagarriak, bai; baina, are gehiago, komunztadura dela-eta, haiei dagozkien hizkiak aditz jokoetan markaturik eramaten dituztenentzat. Honen adibidea euskara da, zeren eta, bere esaldietan agertzen diren zenbait izen sintagma, pertsonen arabera, aditz jokatua haien izenordainaren markekin eratzen baitira; beraz, inolako dudarik gabe ondorioztatzen ahal dugu pertsona markarik gabe, eta zehatzagoa izanda, pertsona izenordain markarik gabe,
|
euskal
aditz konjugazioa pikutara joanen litzaigukeela.
|
|
|
Gure ikerketan, 9 kapituluan errandakoaren arabera, orain gutxi euskaldunak konturatu ziren errespetuzko forma behar zutela; baina, izen sintagmen eta
|
euskal
aditz jokoen arteko komunztadura dela-eta, zer aukera zuten?
|
|
|
5 .a: Aditz laguntzaileak bere baitan darama
|
euskal
aditzaren garapenaren arrastoa.
|