|
2003
|
|
|
Gipuzkoako euskal idazle zaharren artean apaiza izan ez zen bakarra dugu. Etxe eta hezkuntza on xamarrekoa zela dirudi, baina bidelapur gisa ibili omen zen eta gartzelan
|
egon
. Geroago Gipuzkoako Probintziaren zerbitzura zerga biltzaile bihurtu zen.
|
|
|
Guztiz asco eta chit gogoangarriac dira, gure guraso ernai azcarrac itsasoz ta leorrez eguindaco azaña andiac, beren seme languille prestuac itsu ta gor arquitcen badira ere, norc arguitaratu ezdutelaco beren jaiotzaco itzcuntz Euscarazco garbian. [...] Guipuzcoaco necazari ondraduai leguez ta bidez zor ziozcaten gauza balio andico oec ondo adierazteco, nai ta naizcoa da, bada, bularrarequin batean mamatu izan zuten itzquera gozoan itzeguitea; bestela
|
egon
bearco dute beti barau gorrian[...] ¿ Nola aldateque, bada, Guipuzcoaco necatzalleac ondo aditutcea erdaraz esaten diran gauzac, baldin ezpadute itzcuntza bera icasi Greciatarrena baino gueiago? 68
|
|
|
Aipagarria da, amaitzeko, Guipuzcoaco condaira Iztueta hil ostean argitaratu zela, Ramon Gereka Probintziako idazkariaren eskua bitarteko82 Ezin zehaztu dezakegu ekimen indibidual gisa ala Gipuzkoako erakundeen eskari ofizial bati erantzunez jokatu zuen idazkariak. Nolanahi ere, kargu publiko batzuen artean bederen, historia euskaldunen artean sozializatzeko interesen bat
|
egon
bazegoela erakusten digu. Eta agian, Iztuetaren obra, bere adiskide Agustin Pascual Iturriagaren ekimenekin erlaziona daiteke, azken honek eskola elebidunak bultzatu eta euskara gaztelaniazko testuak prestatu baitzituen Gipuzkoako lehen hezkuntzarako83 Posible da, beraz, Iztueta, Iturriaga eta agian beste adiskide batzuen inguruan, eta akaso aginte guneetan kontaktu eta laguntzaren bat izanik, Gipuzkoan euskarazko narratiba historiografikoa eta didaktikoa sustatzen zuen produkzio gune txiki bat eratzea, mende bat lehenago Egiategik Zuberoan izan zezakeenaren antzekoa.
|
|
|
Ez kantabriar konturik, ez Tubal, ezta Zuberoa bertako iraganaren inguruko konturik ere. (Adierazgarria da, historiarekiko herritar euskaldunen, eta bereziki zuberotarren artean
|
egon
den ikuspegi aldaketa ikusteko, nola 1950 aldera arte itxaron behar izan den euskal historia gaiak pastoraletan nagusi bihurtzeko, istorio erlijiosoen eta Frantziako kondairen kaltetan, ordutik agertu baitira Etxahun koblakaria, Matalas, Santxo Azkarra, Agosti Xaho, Zumalakarregi, edo Agirre presidenta bezalako obrak.45)
|
|
|
XIX. mende hasieran euskaldunen artean
|
egon
zitekeen kontzientzia historikoaz, lekukotasun interesgarria utzi zuen Wilhelm von Humboldt prusiar hizkuntzalariak. Bere 1817 urteko liburu batean zioenez:
|
|
|
Gero, bigarren maila batean, iraganeko daturen batzuk (historikoak) ere jasotzen ditu. Hola, poema autobiografiko batean, egilea, Etxepare, behinola gartzelan
|
egon
zela aipatzen da, erregeren aurka aritu izanaz bidegabeki salaturik. Erreferentzia xume hori, jakina, ez da aski Etxepareren liburua historia lantzat hartzeko.
|
|
|
Froga bezala, Antzinako Erregimeneko historia apolegitikoan ohi zenez, iturri historikoak barik iturri filologikoak aipatzen ziren: " Euscarazco itzcuntza oso ta garbi biciric arquitcea asqui da, Euscaldunac iñoren uztarripean beñere
|
egon
izan ez dirala oneguiteco? 76 Hizkuntzak historia jaten zuen. Hala ere, Iztuetak moderazio handiagoa agertzen zuen Antzinako Erregimeneko apologismoak hain maite zuen mito kantabristarekiko.
|
|
|
Hor koka daitezke Iztuetaren eta Hiribarrenen argitalpenak. Hala ere, saio hauek, artean ere, nagusiki eragile indibidualen esku
|
egon
ziren, eta oso eragin mugatua izan zuten. Euskaldun herritarrei heltzen zitzaien iraganaren inguruko kontakizun nagusia Eliza katolikoa lako erakunde sendo batek babesten zuen kontakizun erlijiosoa zen oraindik ere:
|
|
|
Hau da, iraganeko gertaeren berriak idatziz jartzea, normalean historialariek egin ohi dutena (metodologia kritikozientifikoa erabiliz). 2 Beraz, batetik, benetako historia (izatez gertatu dena), eta bestetik historiografia (gertaera horien gaineko diskurtso idatzia) bereiziko genituzke. Zentzu honetan euskarazko historiografia
|
egon
badagoela baiezta dezakegu, zenbait historialarik (gutxi asko) beren liburuak eta artikuluak euskaraz argitaratzen baitituzte. Hola bada, artikulu honetan euskaraz idatzirik dagoen historiografia hori ikertu dugu:
|
|
|
Gosea zela eta, jateko zer zegoenean, gehiegi jateko ohitura
|
egon
da Euskal Herrian. Foruek honen inguruan gehiegikerien kontrako legeak agertzen dituzte (ezkontzetan, hiletetan, bataioetan,...).
|
|
|
piperrautsa (asko, 11 egunetatik 10etan erabiltzen zen), ziapea, azafrana, saltsa eta resalca(? 18). Arrautzak, Erdi Aroko dietan arruntak ziren (gehienbat beste gauza batzuk prestatzeko), baina ez dira aipatzen, bidaian hiru egunetan
|
egon
baitziren, beraz, ez ziren hain ohikoak eta legatzaren prezio antzeko izango zuten (nahiko garestiak). Gazta, batean ageri da soilik (baina kontuan hartzekoa da abuztua zela).
|
|
|
1700eko egile anonimodun An account of Saint Sebastianen dio, Donostian jaten zela: aberatsek goizean txokolatea, eguerdian lurrezko lapikoko haragi salda, haragi errea eta egosia eta postrea, eta dena ardoaz bustirik; sagar onak eta ugari zeuden Donostian, gari gutxi (Sund, Berberia eta Ingalaterratik inportatua); goseteetan gaztaina irinez egiten zelarik ogia; untxiak Nafarroan eta Aragoin eperrak ziren famatuak; arrain ugari zegoela ere, nahiz makailua beherakadan
|
egon
. 1775ean Bowles ek dio arraroa zela euskaldun bat mozkorra ikustea, edan aurrez asko jaten zutelako.
|
|
|
Gasteizen nagusi zen haragia eurek hazia edo inguruetakoa, hiriko harategi publikoetan saldua zen (merkatuan gutxi, soilik San Migel eta Garizuma artean, bero gehiegi egiten zuelako bestela kondizio onetan
|
egon
zitezen).
|
|
|
Gaztela, Andaluzia, Nafarroa, Aragoi eta Valentziatik zenbait produktu inportatzen zituzten (olioa, almendrak, mahats pasak?), eta 24 ordu pasata al por menor delakoan saltzen ziren alhondigan, iruzurrik
|
egon
ez zedin, eta, pregonatu ostean, errexidoreak jartzen zituen prezioak. Hala ere, erosleak erregatea zezakeen saltzailearekin.
|
|
|
Meatate honi hobekuntzak egingo zizkioten XVIII. mendean: harria lurrean
|
egon
beharrean mahaian jarriz eta burdinezko errodilloa edukiko zuen.
|
|
|
Telesforo Aranzadiren ustez hau ez zen horrela, baina Mendebaldean artearen ezkurrak jan izan dira (gozoagoak direnak). Beharbada artea hedatuagoa
|
egon
zen antzina (toponimia ugariak dioskunez) eta gero gutxitzean, utzi egingo ziren haritzarenak. Edari gehiegirik gabe, garagardoa izango zen ohikoena.
|
|
|
1.3 Europan Aro Berrian
|
egon
ziren berrikuntzak.
|
|
|
Morroi zuriak ere
|
egon
ziren. Teknikoki ez zen esklabutza, zeren eta morroitza kontraktual baten menpean zeuden.
|
|
|
Eta baita, nola ez, zenbait dokumentu eta transkripzio eman zizkigun Inge Zubero ikaskideari. Eta nola ez, pazientziaz gure lan hau itxaroten
|
egon
zen irakasle Joseba Zuazori, bere garaian emandako orientazioagatik.
|
|
|
Fernando VI.arekin eta Karlos III.arenarekin erreformak bultzatu ziren (Despotismo Ilustratuaren bidetik, batik bat), baina bigarren aipatu dugunarekin kanpo politikako gastuak ere hazi ziren, eta istilu ugari izan ziren,. Esquilache ren matxinadak? deitu direnak bezala, 1766an Gipuzkoatik Murtziara hedatu zirenak. Batez ere goseak eragin zuen matxinada, uzta txarren eta ale merkatuaren askatzeko hartutako neurriak zirela eta, ogiaren prezioa altua zen (bestelako inplikazioak ere
|
egon
ziren arren, jesuiten kanporaketarekin). Urte berean, ministerioen bidezko gobernua hasi zen, erregearen gobernu pertsonalaren ordez, baina gatazka desberdinak izan ziren gobernarien inguruan.
|
|
|
1.3 Europan Aro Berrian
|
egon
ziren berrikuntzak
|
|
|
Eurek sortzen ari ziren arte berri horretan, kalean eta ideologian sortzen ari zen egoera eta pentsaera berriaren isla ikusten zuten. Aurreko erregimenean artista iraultzaile hauek baztertuak
|
egon
baziren, erregimen berrian, margolari ofizialak eta arte berriaren igorle izango zirela uste zuten. Uste hauek euren eskutik argitaratutako artikulu eta panfletoetan hedatuko zituzten.
|
|
|
Artearen garapen hau zuzentzen alderdi komunista
|
egon
zen. Honen parte hartzearekin bideratu baitzen dena.
|
|
|
Baina, gauzak, arlo honetan gu ikasten hasi ginenean baino hobeto dauden arren, oraindik ez da ohikoa maila honetako lanak euskaraz argitaratzea: Uztaroaldizkarian, ziur
|
egon
zaitezkete, ez dugu izaten soberako artikulu eskaintzarik.
|
|
|
Beraz, agian atentzioa jarri dugu eskaileraren hurrengo mailan, dibulgazioan: dibulgazioko kalitatezko obra duinen eta zehatzen ekoizpenean
|
egon
luke.?
|
|
2004
|
|
|
«Isilpeko merkatuan» lan egiten zuten emakumeez gain bazeuden gizonekin batera fabriketan lan egiten zuten emakumeak ere13 Emakume hauek ezkongabe eta alargunak ziren. Izan ere, 1962 urtera arte indarrean
|
egon
zen ezkondu ostean emakumeak lana uztera behartzen zituen legea. Hala baieztatzen dute lekukotzek:
|
|
|
Hernanin
|
egon
ziren industriez hitz egiterakoan 40eko hamarkada agertzen da mugarri gisara. 40ko hamarkada aurretik eta ondoren egon ziren industria esanguratsuenak ondokoak dira:
|
|
|
Hernanin egon ziren industriez hitz egiterakoan 40eko hamarkada agertzen da mugarri gisara. 40ko hamarkada aurretik eta ondoren
|
egon
ziren industria esanguratsuenak ondokoak dira:
|
|
|
Honetaz gain gerrak Richmond hirian, Kalifornian, eta inguruetan izandako eragina ere erretratatu zuen. Hegoaldeko maizterren migrazio masibo bat
|
egon
zen portu hiri honetara, gerra garaian lanpostuak gehitu baitziren zama itsasontziak egiten; biztanleria bost aldiz gehitu zen. Lange ri nahasketa etnikoa eta jende desberdinaren elkarbizitzea interesatzen zitzaion batez ere.
|
|
|
Iruditu zaigu argazkilaritza historia irudikatzeko era egokia dela errealista baita, nahiz eta, manipulatuta
|
egon
ahal den. Argazki batzuen gogortasunak irakurritako hitzei aurpegia jartzen lagundu digute eta horrek memorian denbora gehiagoz egoten ere laguntzen du.
|
|
|
Depresioaren eragin harrigarrienetako bat nomadismoa izan zen. Momentu konkretu batean bost milioi ibiltari
|
egon
ziren, lan bila edo asperralditik eta desesperaziotik ihes egin nahian. Noraezean zebiltzanen laurden bat gazteak ziren, eta New Deal aren National Youth Administrationengatik izan ez balitz kopurua askoz handiagoa izango zen.
|
|
|
Bigarren fase batean Hegoaldean maizterren bizitza eta Mendebaldeko baserritarren migrazio mugimendua aztertzen zituen. Azkenik, proiektua zabalduz joan zen heinean, baserri munduaz gain hirietako kondizioak eta Bigarren Mundu Gerraren ondorioz
|
egon
zen mugimendua ere erretratatu zuten2.
|
|
|
FSAn egin zituen urteak tentsioz beteak
|
egon
ziren, ez baitzituen eskatutako argazkiak bidaltzen eta askotan ez zekiten non zebilen. RA-rekin Pennsylvania eta Virginia Mendebaldean aritu zen eta FSArekin Hegoaldean.
|
|
|
Honetaz gain, Strand ek Delano ri buruz hitz egin zion Stryker i eta FSAn sartu zen 1940an. Urte hauetan Virginiako hegoaldean, New England en, Hegoaldean orokorrean eta Greene County n
|
egon
zen eta FSAko argazki nagusienetako batzuk egin zituen.
|
|
|
Baina, presio ekonomikoaren konponbidea industriaren eta komunitate lokalen kooperazio boluntarioan zegoela uste zuen. Langabetuen laguntza udal gobernuen, federazioko estatuen eta ongintza pribatuaren esku
|
egon
behar zela errepikatu zuen behin eta berriro. Laguntza federalak aurrekontuak ez-egonkortuko zituela uste zuen, eta halakoak emanez gero laguntza publikoaren menpe biziko zen eta errespontsabilitate pertsonala galduko zuen gizarte talde bat sortuko zela zeritzon Hoover ek, nazioaren zuntz morala apurtuz.
|
|
|
Toki batzuetan gose zirenak janari dendak hartu zituzten eta beste batzuek berriz grebalari edo langabetuek poliziarekin talkak izan zituzten. Baina protesta mugimendu orokor bakarra
|
egon
zen, IGNko militar langabetuek Washington-era egin zuten martxa, eta errepresioa latza izan zen.
|
|
|
1932an hauteskundeak egin ziren eta errepublikarren kandidatua Hoover izan zen berriro. Demokraten artean tirabirak
|
egon
ziren beren garaipena ziurtatuta baitzuten. Azkenean New York eko gobernadorea, Franklin D. Roosevelt, izan zen hautagaia.
|
|
|
puntuen aurretik. Esan beharrik ez dago karlismoa Aro Garaikideko fenomenoa dela, eta beraz hurrengo atalean
|
egon
lukeela.
|
|
|
Kontua ez dugu konponduko ikuspegi propioa soilik zazpi probintzietara mugatzearekin. Gura zein gura ez, Iparraldeko eta Hegoaldeko dinamikak, hondoz hondotik, Frantzian eta Espainian gertatzen denari lotuta
|
egon
dira. Horregatik, gure epeketak taiutzean, estatu bien dinamikak present eduki ditugu.
|
|
|
Ezaguera historikoaren inguruan aipatzen diren balio guztiak egokiak eta beharrezkoak iruditzen zaizkit, arlo akademiko honen izatea argitzen baitute. Balio humano orokorragoei dagokionez, ados
|
egon
banaiteke ere horiekin, anbiziosoegia iruditzen zait historiaren bidez hori guztia lantzeko asmoa. Kontzeptuen baitan txertaturik ematea, askotan esan dudanez, historia manipulatzea litzateke (eta zorionez ez da halakorik ageri dekretuan zehazturiko kontzeptuen atalean).
|
|
|
Halaber ahantzi egiten da, maiz, irakasleek ikasgela masifikatuetan aritu behar dutela, egitarau izugarri zabalak bete behar dituztela presaka, eta hortaz ez dela modurik egoten gaietan sakontzeko eta are gutxiago ikasleek gai horien edukia xurgatzen dutela bermatzeko (ikasle askok, akaso gehienek, azterketarako ikasten baitute eta ondoren gehiena ahantzi). Honi, jakina, erantzun dakioke, asmoak gauzatzeko orduan arazoak
|
egon
daitezkeela, baina egitarauen helburu ideologikoa nabaria dela. Eta hor bigarren arrazoira goaz.
|
|
|
testu historikoak jatorrizko hizkuntzan biltzen ditu, hots, gaztelaniaz, euskaraz zein frantsesez). Obra biok funtsezkoak dira, eta irakaskuntza zentru guztietan eskuragarri
|
egon
lukete. Badira munduko historia gaien inguruko zenbait testu euskarara itzulita ere, tartean EHUko historia irakasle talde batek argitaratutako Historia testu bidez aipa daitekeelarik (EHU, Gasteiz, 1998).
|
|
|
Hor arreta berezia eskaintzen zaio historia abertzalearen eta ikasleak nazionalista bihurtzeko arriskuaren polemikari, ondorioztatuz guztiz egingarria dela euskal historia irakastea xede adoktrinatzaile dogmatikoak saihestuz. Nolanahi ere arrazoi bat
|
egon
behar du euskal historia irakasteko. Eta justifikazio hori euskal historia gure jendartean presente dagoen identitateetako bat aintzat hartzetik deribatzen da, identitate hori batik bat euskararekin erlazionatuz, ez ideologiekin.
|
|
|
Hola bada, historialariaren ikuspegiaren arabera, iraganeko gertaeren interpretazio oso desberdinak sor daitezke, batzuk ideologikoki oso markatuak beste batzuk ez hainbeste. Adibidez, batzuek Espainiaren historiatik ondorioztatuko dute Espainia beti
|
egon
dela batuta, oso katolikoa izan dela, inperiala etab. Beste batzuk batuta egon dela, baina esentzialki liberala izan dela, aurrerakoia, etab. Beste batzuk Espainia beti egon dela zatituta, esentzialki plurala izan dela, etab. Eta hola pertsona adina irakurketa egin daitezke. Baina, irakurketa pertsonalak egiteaz gain posible da ere norbere kezka ideologikoak historiaren bidez ebazteko tentazioa saihestea.
|
|
|
Hola bada, historialariaren ikuspegiaren arabera, iraganeko gertaeren interpretazio oso desberdinak sor daitezke, batzuk ideologikoki oso markatuak beste batzuk ez hainbeste. Adibidez, batzuek Espainiaren historiatik ondorioztatuko dute Espainia beti egon dela batuta, oso katolikoa izan dela, inperiala etab. Beste batzuk batuta
|
egon
dela, baina esentzialki liberala izan dela, aurrerakoia, etab. Beste batzuk Espainia beti egon dela zatituta, esentzialki plurala izan dela, etab. Eta hola pertsona adina irakurketa egin daitezke. Baina, irakurketa pertsonalak egiteaz gain posible da ere norbere kezka ideologikoak historiaren bidez ebazteko tentazioa saihestea.
|
|
|
Hola bada, historialariaren ikuspegiaren arabera, iraganeko gertaeren interpretazio oso desberdinak sor daitezke, batzuk ideologikoki oso markatuak beste batzuk ez hainbeste. Adibidez, batzuek Espainiaren historiatik ondorioztatuko dute Espainia beti egon dela batuta, oso katolikoa izan dela, inperiala etab. Beste batzuk batuta egon dela, baina esentzialki liberala izan dela, aurrerakoia, etab. Beste batzuk Espainia beti
|
egon
dela zatituta, esentzialki plurala izan dela, etab. Eta hola pertsona adina irakurketa egin daitezke. Baina, irakurketa pertsonalak egiteaz gain posible da ere norbere kezka ideologikoak historiaren bidez ebazteko tentazioa saihestea.
|
|
|
Balio horiek izan litezke printzipioz akademikoak. Hau da, historiaren luze zabal osoa ezin irakats daitekeenez, hedadura hori sintetizatzeko ahaleginen araberakoa, aldi eta gai guztiak, gutxi asko, presente
|
egon
daitezen saiatuz. Jakina, irizpide akademiko horretan ere balioak egongo dira, ezin baita, objektiboki?
|
|
|
Baina historia horiek erlatibizatu edo ezkutatu ordez, bere hartan azaldu lirateke, ondoren gai horiek eskaintzen duten aukera baliatuz klasean debate bat irekitzeko, ikasleei beren iritzia galdetzeko eta gure konklusioak bilatzeko. Hau da, ez esanez, iraganak balio hau irakasten digu, eta balio hau betidanik edo oso aspalditik topatzen dugu historian, beraz guri ere balio iraunkor horiek segitzea dagokigu?, baizik, balio hau, ikusten denez, ez da beti
|
egon
, historiako une jakin batean sortu zen, edo garai batean guztiz jazarria zegoen, edo oso partzialki onartua; alderatu egoera hori egungoarekin: gaur estimatzen al dugu balio hori?
|
|
|
Historia ez dadila izan gure balioen kalko eta berme bat, baizik historia erabil dezagun gure balioen inguruan gogoeta egiteko, iraganeko eta egungo balioak alderatzeko, lehengoa zein oraingoa kuestionatzeko eta azkenik bakoitzak bere ondorioak ateratzeko. Beraz, uztartzeko aukera
|
egon
arren, beti bereizi genituzke historiak dioena eta guk gaia baliatuz pausatzen ditugun debateak. Zentzu horretan historiak (adibidez historia unibertsalak) berez ez luke inolako baliorik emango, gero balioen gainean hausnartzeko aukera eskaini arren.
|
|
|
Ze zentzutan hori? Izan liteke modu esentzialista batean, hots, ulertzera emanez zazpi probintzien lurraldetasuna betidaniko marko territorial bat dela(, berezkoa?,, naturala?), eta halaber euskara betidanik
|
egon
dela hor, etab. Hori gertatuko litzateke kontziente ez bagina edota argi aitortuko ez bagenu geuk definitu ditugula Euskal Herri, euskara eta euskaldun subjektuak abiapuntuan, eta horren ordez, inplizituki agertuko bagenitu iraganak berez emanak balira legetxe.
|
|
|
Hasteko, lurraldetasuna bezala, egundik erabaki dugu berau historian bilatzea, eta izatez nahasgarria da behinolako mintzaira izen horrekin identifikatzea: hola egia da euskararen jatorriak Pirinioen mendebaldeko inguruan kokatu direla gutxienez azken hiru mila urteotan; baina, aldi berean, zehaztu beharra dago denbora horretan gure hizkuntza, munduko mintzaira guztiak bezala, etengabeko eboluzioan
|
egon
dela, eta horrek esan nahi du erromatar garaiko, euskara, egungo euskararekiko, gaztelania edo frantsesa latinarekiko bezain desberdina dela.
|
|
|
Bestalde arreta euskaran jartzea ez da interpretatu behar euskararen gaineko datu esklusiboak emate moduan. Horrek, batetik, Euskal Herrian historikoki
|
egon
den aniztasun linguistikoa ezkutatuko luke, eta, bestetik, euskara beraren egoera historikoa osotasunean ulertzea galaraziko liguke. Izan ere, euskararen alboan, gainean zein azpian, bere bilakaeran eraginez zein ia oharkabean igaroz, estatus desberdindun hainbat hizkuntza hitz egin izan dira (zeltar berbetak, latina, arabiera, nafar erromantzea, gaskoia, erromintxela, gaztelania...).
|
|
|
Beraz erantzun zabalagoak behar dira. ...tik abiatuz definitzea (euskal nazio proiektuari lotuta ala espainiar/ frantses nazioen baitako eskualde gisa ulertuz); defini daiteke ere egungo errealitate instituzional batetik abiatuz (adibidez EAErekin erlazioan ala Ipar Euskal Herriari atxikita); errepara dakioke halaber gaztelaniaz vasco hitzak eta frantsesez basque eleak duten esangurari; edota nazioarte mailan euskal subjektuaren inguruan
|
egon
daitekeen kontsentsuari.
|
|
|
Beraz beren adiera arruntean erabiliko ditut. Dudaren bat inon egotekotan Euskal Herria izenaren inguruan
|
egon
liteke akaso. Auzi honetan, ostera ere, izen honek hizkuntzan duen ohiko erabilerari segituko natzaio; eta ohiko erabilera hori zein den argitzeko Euskaltzaindiak izen honen inguruan berriki plazaratu duen txostena argigarria da oso:
|
|
|
Izan ere, historia guztiak orainalditik egiten baldin badira gaurko ikuspegiak abiapuntutzat hartuz, egun dauden ikuspegi eta identitate guztiek dute eskubide berbera beren begirada propioa pausatzeko iraganean. Eta, konkretuki, gure jendartean, euskal identitatea presente baldin badago (eta hala dago), ikuspegi horrek beste edozein ikuspegik bezalaxe (espainiarrak, frantsesak eta tartean
|
egon
daitezkeen orotariko konbinaziok), eskubidea du bere ikuspuntutik historia lantzeko. Horrek, jakina, ez du esan gura edozein istoriok historia gisa balio duenik.
|
|
|
izan du. Azken finean Euskal Herria, munduko beste hainbat toki bezala, bai itsasoz zein lurrez, auzoko zein urruneko herrialdeekin harremanetan
|
egon
izan da, eta euskal historia ezin uler daiteke lotura horiek aipatu gabe. Nolanahi ere, abiapuntua (ez helmuga) hiru osagai horiek (euskara, euskaldunak eta Euskal Herria) izan dute.
|
|
|
Eta ezagun zait, bai, jada nahiko garaiz kanpokoa dela behinolako historiografia nazional ofizialen gisako eredu bat finkatu nahi izatea, noiz eta espainiar edo frantses historiografiek (mundu osokoek bezalaxe) euren kanon zaharrak kritikatzen dituztenean. Baina hala ere, kanon horiek, hainbat arlotan, ez diote baliagarri izateari uzten, bereziki kontuan izanik autokritikak badaude lehenago kanonak
|
egon
direlako dela, eta halaber kanon horiek egungo historialariei ere konbentzio erabilgarriak eskaintzen dizkietenean (adibidez epealdi historikoak mugatzeko orduan: Frantziako. II. Inperioa?,. III. Errepublika?, Espainiako. Independentzia gerra?,. Seiurteko Demokratikoa?,. Errestaurazioa?...).
|
|
|
Jendea boluntario gisa erreklutatzeko gezurrak erraten zituzten eta gazteei erraten zieten, boluntario sartuz gero, Baztanen muga zaintzen geratuko zirela. Baina denbora gutxi
|
egon
ziren muga zaintzan, laster frontera bidali baitzituzten, gehienak Arrasate aldera.
|
|
|
Madril, Andaluzia, Albacete... inguruan zeudenak frankistek atxilotu zituzten. Atxilotu ez zituztenak mendian
|
egon
ziren ezkutatuta.Baztanek gerraren hurbiltasuna gerra hasieran jasan zuen, nahiz eta gerra garaia nahiko ongi pasatu beste leku batzuekin konparatuz (frontean zeuden baztandarrak kenduta, noski). Gerra amaitutzat eman zelarik, Europan gerra piztuko zela zirudienez, Francok Frantziarekiko muga fortikatzeari ekin zion.
|
|
|
Langile behartuak, Tomas Sanchez Berrocalek 21 urte zituen hil zutenean27, baita Lino Etxeberria Larrain28 eta Nicasio Zaldain Jaimerena29 amaiurtarrek ere. Iruritan ere langile behartuen hilketa gehiago
|
egon
ziren, baina hilketa hauek, erregistroan ez dira agertzen, (seguruenik pertsona gehiago hilko zituzten baina ezin da jakin). Presoek bertako biztanleekin harremanak zituzten. Hauek, lan baldintza txarretan aritzen ziren, eta janari gutxi ematen zieten elikatzeko.
|
|
|
24 urte zituen eta nekazaria zen.29 Gazte hau nahiz eta beste bi horiekin batera hil, bere Acta de Defunción ez da agertzen Baztango Epaitegian, baizik eta Iruñean. Nicasiok 17 urte zituen hil zutenean.Lan batailoiak lau urtez
|
egon
ziren Baztanen, 1942an, gehienak deuseztatu zituzten arte, nahiz eta batzuk 1945 arte iraun. Preso batzuk aldiz, bertan bizitzen geratu ziren, bertako neskekin ezkonduz, eta bizi berria bertan hasiz.II. 2 Perez lerroaEuropan, 1939an, II. Mundu Gerra hasi zen.
|
|
|
1944ko udazkenean, makien infiltrazioengatik, soldadu eta Guardia Zibil gehiagoren bidalketarekin, muga gehiago militarizatu zen. Garai honetan adibidez, Regimiento de Infantería Valencia N° 123 erregimentu osoa ibili zen37 Baina hauez gain, Nafarroan FET de las JONS eko kideek somaten, talde paramilitarra sortu zuten gerrillari aurre egiteko38 Baztanen ere honelako talde bat
|
egon
zen, eta gauetan herritarrez osaturiko patruilak ibiltzen ziren herriak zaintzen. Militarrek gainera, herrietan gidariak kontratatzen zituzten mendietan gidatzeko39 Udaletxeak ahal zuen moduan militarizazioa areagotu zuen, udaletxeko guardak eta mendiko guardak arma motz eta luzeekin armatuz40 Garai mugituak heldu zirenaren adierazle.
|
|
|
Soldaduen urduritasunak eta askoren esperientzia faltak, egoera bitxiak sortu zituen. Bertizen, erraterako, soldaduen sekzio bat gau guztian mendian zehar
|
egon
zen basurde batzuen atzetik makiak zirelakoan.
|
|
|
Gazte askok gerran hil baino lehen, nahiago izan zuen Frantziara ihes egin. Hala ere, erran behar da errepresioa ez zela beste tokietan bezain gogorra izan, nahiz eta zoritxarrez, hildakoak eta atxilotuak
|
egon
ziren.
|
|
|
Baserritik lortutako produktuekin bizitzeko janaria lortzen zen baina askoz gehiago ez. Errazionamendua 19421943 urteetan kendu zuten, nahiz eta oraindik eskasia handia
|
egon
.
|
|
|
Garai hartako sarraskietatik dator, adibidez, navarro ni de barro esaera. Nafarroan fronterik
|
egon
ez arren, heriotzak egon ziren. Faxisten errepresioa oso bortitza izan zen; fusilamenduak, atxiloketak, ihesak... ohikoak izan ziren garai hartan.
|
|
|
Garai hartako sarraskietatik dator, adibidez, navarro ni de barro esaera. Nafarroan fronterik egon ez arren, heriotzak
|
egon
ziren. Faxisten errepresioa oso bortitza izan zen; fusilamenduak, atxiloketak, ihesak... ohikoak izan ziren garai hartan.
|
|
|
Baztanek, Nafarroako iparraldean, Gerra Zibila bere modura bizi izan zuen. Hemen errepresioa ez zen hain gogorra izan, baina heriotzak, atxiloketak eta ihesaldiak ere
|
egon
ziren. Baztanen garrantzia mugaren hurbiltasunean datza.
|
|
|
Historian zehar Baztan, Frantziako mugatik hurbil kokatzeak, leku estrategiko eta kontrabando leku bihurtu du. Kontrabandoa baztandarren artean oso sartua
|
egon
da eta bertakoek gaueko lana deitzen zioten, duela urte gutxi amaitu zen aratxeen kontrabandoa, orain bertokoek jakin ez arren, droga, emigranteak edo auskalo zer, pasatuko diren mugetatik.
|
|
|
Abertzaleak ere
|
egon
ziren Elizondoko Polonia etxean. EAJk 1933ko maiatzean Euzko Etxea zabaldu zuen, presidentzian Ignazio Iturria, Jose Azkarate, Emiliano Goñi eta Tiburcio Irigoien zituela.
|
|
|
Ardatzaren garaipena gertatuz gero Francok, Alemaniaren mesedea eskuratzeko, argudia zezakeen gerran Dibisio Urdina (hasiera batean falangistez osatua eta gero errepublikar presoz) Sobietar komunisten kontra borrokatzera bidali zuela, nahiz eta zuzenean borrokatu ez. Baina Alemaniak gerra galtzeko arriskuaren aurrean, Francok, aliatuen garaipena ikusita, hauen inbasio bat jasan zezakeelakoan, muga fortifikatzeari ere ekin zion.Gerra Zibila hasi zenetik, Baztanen unitate militar ezberdinak
|
egon
ziren kanpatuak. Hasiera batean, Baztango boluntarioak mugak zaintzen jarri zituzten baina denborarekin frontera bidali zituzten.
|
|
|
Intelektualak ziren, batzutan ekonomikoki independienteak... Herri mobilizazioak
|
egon
zitezkeen lekuetan egoten ziren. Denbora aurrera joan ahala, euren egoera eta izaera aldatzen joan zen:
|
|
|
Hasiera batean, manifestazioa ez zen egin errepikatzeko asmoarekin baina izan zuen arrakasta ikusita, asmo hura aldatu egin zen eta eskariei, sufragio unibertsalaren (zuzena) aldarrikapena atxikitu zitzaien. Dena den, arazoak ere
|
egon
ziren. Batzuk, manifestazioa maiatzeko lehendabiziko igandeetan egitearen aldekoak ziren (Britainia Handia batez ere) lanegunak aprobetxatzeko, eta beste batzuk ez.
|
|
|
lurraldeko herritarren laguntza ahalik eta handiena behar zen gerra irabazteko). Era honetako gerra egiteko zailtasunak
|
egon
daitezke. Hala nola, disziplina bat eta nukleo txikietan antolaturiko taldeak beharrezkoak dira; geografia garrantzitsua da gerrileroen arteko komunikazioa eta koordinazioa zail baititzake; hiriak dira azken betetzen dituzten guneak eta hemen aurkitzen dira normalean herrialdeko elementu nagusiak; etsaiek izuaren mehatxua erabil dezakete (tortura...) etab. Mota honetako borroketan bonba nuklearrak (jendea hiltzea) ezin dira gerra irabazteko mehatxu bezala erabili, ez delako zilegi etsaia errendiaraztea.
|
|
2005
|
|
|
Aurreko bi ataletan emakumeen eguneroko bizitza Francoren diktadurapean nolakoa zen azaldu eta Falangeko Sección Femeninari buruz hitz egin ondoren, frankismoan emakumeak betetako paperaren irudi orokor bat egiteko falta den azken zatia ikusiko dugu. Frankismoaren kontra lan egin zuten emakumeei buruz eta oposizioko taldeetan
|
egon
ziren emakumeei buruz, beraz, zertxobait esango dugu. Atal honetan, lau epealdi ezberdin banatu ditugu, Francoren erregimenarekin gertatu zen bezala, oposizioan ere aldaketak gertatuz joan zirelako.
|
|
|
II. Errepublikan, emakumearen aldeko lege asko onartu ziren; pixkanaka, emakumea bere lekua lortzen ari zen gizartean, gizonarekin berdintasun egoeran. Gerra Zibila hastean, emakume askok gatazkan zuzenean parte hartu zuten, eta beste asko erretagoardian
|
egon
ziren, fabrika eta landetan lan eginez. Baina, garaipen frankistarekin, emakume askok erbestera alde egin behar izan zuen; beste zenbait, kontzentrazio zelaietara bidaliak izan ziren, eta beste batzuk, gehienak, Espainia barneko erbestean gelditu ziren.
|
|
|
Baina, garaipen frankistarekin, emakume askok erbestera alde egin behar izan zuen; beste zenbait, kontzentrazio zelaietara bidaliak izan ziren, eta beste batzuk, gehienak, Espainia barneko erbestean gelditu ziren. Asko kartzeletan eta exekuzio pelotoien aurrean
|
egon
ziren eta emakumeen duintasuna zapaltzen zuten zigorrak jasan zituzten, hala nola, ilea guztiz moztea, errizino olioa edatea, eraikuntza publikoak garbitzea, etab. Bortxaketak eta eraso sexualak ere ohikoak izan ziren. Armada eta Falangea izan ziren emakume, gorria, ren ehizaren arduradun nagusiak.
|
|
|
Diktadura frankistaren lehen urteetan, emakume askok iheslariak ezkutatu zituzten, argitalpen klandestinoak gorde eta banatu zituzten eta beraien etxeak bilera politikoak egiteko eskaini zituzten. Garai latzak izan ziren oposizioarentzat, kartzelaren eta erbestearen ondorioz arazo larriak
|
egon
baitziren antolatzeko eta oposizioko taldeak oso zatituak zeudelako. Gainera, errepresioa eta gosea bezalako oztopoak hor zeuden.
|
|
|
Atxiloketak, galdeketak eta tratu txarrak
|
egon
ziren. Tentsio horiek emakume gehiagok kontzientzia hartzea eta emakumearen inguruko mugimendu demokratiko bat sortzeko nahia zabaltzea eragin zuten.
|
|
|
Gizarteko sektore ezberdinetako pertsonak elkartu zituzten manifestazio eta greba ugari
|
egon
ziren; Euskal Herrian eta Katalunian, indar polizialekin enfrentamendu oso bortitzak gertatu ziren. ETAko militanteak ziren euskaldun batzuen kontrako Burgoseko epaiketa hasi zenean, adibidez, Espainia osotik zabaldu ziren protestak.
|
|
|
Emakumeak burututako adulterioa zorrotz zigortu zen, baina gizonek burututakoa soilik zigortu zen bere amorantea emakume ezkondu bat zela bazekiela frogatzen baldin bazen. Bere senarra beste emakume batzuekin
|
egon
zela zekien emakumeak baliabide juridikoak zituen soilik infidelitatea senar emazteen etxebizitzan arruntki eman baldin bazen edo kalean era oso deigarrian burutu baldin bazen. Emagalduei dagokienean, berriz, gehienetan ez zuten inolako zigorrik jaso; II. Errepublikaren egunetan, berriz, prostituzioa zigortu egiten zen, emakumeen duintasunaren aurka zihoalako (arrazoi morala) eta sexu bidezko gaixotasunak hartzeko arriskua zegoelako (arrazoi eugenikoa).
|
|
|
Emakumea dezentea izan behar zen, pudikoa, isila, gizonaren menpekoa eta zerbitzaria, eta bere lekua, etxe barruan zegoen, eta beste inon ez. Moral kristauaren arabera jantzi eta jokatu behar zuen, makina bat aldizkari, liburu eta eskuliburu
|
egon
zirelarik emakumearen portaera nolakoa izan behar zen eta nolakoa ezin zen izan argi utziz. Legalki, diskriminaturik aurkitzen zen, gizonaren azpitik, eta sexualitatearen alorrean, izugarrizko mugak jarri zitzaizkion, gizon eta emakumeen elkargune lekuen inguruan izugarrizko kontrola ezarri zelarik.
|
|
|
Etxetik gehiago ateratzen zen, nahi zuen bezala jantzi eta jokatzeko askatasun gehiago zuen eta geroz eta gehiago etxetik kanpo lan egiten zuen, nahiz eta soldata baxuak kobratu eta muga handiak izan zenbait lanpostuetara iristeko. Esparru legalean ere aurrerapausoak
|
egon
ziren, 1958ko eta 1961eko legeak eta 60 hamarkadetan zehar emandako zenbait dekretu azpimarratu behar ditugularik. Erreforma legal horiek nahiko apalak izan ziren arren, pixkanaka gauzak aldatzen ari ziren.
|
|
|
Alde batetik, emakumea zentzu batean gizonaren gainetik zegoela bultzatu zen, bere bertute fisiko (amatasuna) eta moralengatik (babeslea, atsegina, etab.). Baina, bestalde, emakumearen mendekotasuna azpimarratu zen. Juridikoki, emakumea diskriminaturik
|
egon
zen, bere senarraren tutoretzapean, eta bere gorputza eta portaerak arautu ziren erregimenetik. Testuinguru horretan, Elizak paper garrantzitsua bete zuen; moralari eta emakume dezenteari buruz hitz eginez, emakumeen janzkera, portaerak, etab. mugatu zituen.
|
|
|
Edonola, esan beharra dago ondorengo dekretuen bidez, lorpenak
|
egon
zirela: emakumeak karrera judiziala ikasi ahal izan zuten, lan berdinarengatik soldata berdina kobratzen hasi ziren, ezkondutako emakumeak lan egiten segi zezakeen nahi bazuen edo bere kontratuari amaiera eman diru kopuru jakin bat ordainduz, haurdun zegoen emakumeak baja har zezakeen 1 urte arteko iraupenarekin, aitak ezin zituen seme alabak adopzioan eman amaren baimenik gabe, adinez nagusiak eta 25 urtetik beherakoak ziren emakumeek etxea utz zezaketen gurasoen baimenik gabe, senar lizentzia desagertu zen, emakumeak ez zuen bere nazionalitatea galtzen ezkontzerakoan, merkataritzan jardun zitekeen, ez zuen senarraren baimenik behar ondasun eta herentziekin nahi zuena egiteko, etab.
|
|
|
IR, pueblo?, NAR, familia, antepasados?... eta berdin abeltzaintza, nekazaritza, komunikabide, kopuru eta kontzeptu gramatikal orokorrak. Azken atal honetan edozer sartzen da, sintaxi azalpenak ezik, adib. A, el (función de artículo postpuesto)?, baina artikulu determinantea akitanieraz ez dago dokumentaturik, eta oraingoz ematen du latinaren bitartez sartu zela euskaran, beraz A artikuluaren aztarnarik iberieran ezin da
|
egon
, euskarak ez zuen heinean. Atal bereko beste adibide batean egileak zera dio:
|
|
|
5 Azken finean, Roman del Cerro-ren liburu bi hauen atzean zehazteko zailak izan litezkeen beste helburu batzuk
|
egon
daitezkeela susmatzen dugu, agian bere jatorri valentziarrekin lotura izan dezaketenak zehazki inon esplizituta aurkitu ez dugun arren64.
|
|
|
Hau da, egileak bere burua ez dauka euskoiberistatzat, baina gutxi gora behera iberiar hitzen% 85a euskararen bitartez ulertzen ditu eta beste% 15, iberieratik gaztelerara mailegu bezala igaro diren hitzen bitartez, portugaldar gramatikarekin konparatuz, eta beste. Dena den kuriosoa da, autorearentzat, euskara eta iberiera momentu berean eta elkarren alboan
|
egon
ziren bi hizkuntza direla, baina iberiera ulertzeko ez duela balio garaikidea izango zen aitzineuskarak.
|
|
|
Sims Williams-ek (1998) bere lanean adibide desberdinak baliatuz genetika eta linguistikaren arteko elkarrekikotasuna oraindik ez dagoela frogatuta erakusten du. Genetikan aurrerapenak
|
egon
diren arren, hizkuntza jakin bateko etnia, gene eta hizkuntzaren arteko koerlazio erregularrak aurkitzea oraindik ez baita lortu. Gainera azkenaldian genetistek hizkuntza eta geneen arteko harremana aztertzeko, fidagarritasun gutxiko lanetara jo dute, munduko hizkuntzen arteko genealogia fantasiosoenak proposatu dituztenengana (adib.
|
|
|
Ruhlen engana), eta horrek ikerketen emaitzak baldintzatu ditu. Genetistek ohartu behar dute iraganaren ikuskera matematikoak (gene 1= hizkuntza 1) ikuspegi historikotik erabat gaitzesgarriak direla, herrien arteko hartu emanak beti
|
egon
direlako (globalizazio garaikidearen aurretik ere), eta iragana uste baino konplexuagoa delako.
|
|
|
Hizkuntzalaritzaren ikuspegitik egindako kritika honi, beste bi gaineratu ahal dizkiogu: lehena eszena eta testuak ez dute zertan bat etorri behar, bestela beste borroka irudietan hitz hauek errepikatuta aurkituko lirateke, eta bigarrena, testua txarto ulertuta
|
egon
daitekeela, Untermann ek testu berdinaren irakurketa berri bat proposatu zuelako: kutur.oisor, euskararekin itxuraz harremanik ez daukana.
|
|
|
Menendez Pidal en paragrafo honen gainean bi kritika egitea zilegi zaigu: batetik Mitxelena, De Hoz, eta bestelako hizkuntzalari ospetsuak behin baino gehiagotan aldarrikatu dute baskoiak elebidunak izango zirela, hau da, iberiarra hartu arren aurrekoa ez zutela galduko; eta bestetik, euskara ezin izan daiteke hizkuntza neo iberikoa, bestela bien artean ahaidetasun harreman garbiak
|
egon
lukete eta oraindik halakorik ezin izan da frogatu. Gainera euskara iberieraren ondorengo hizkuntza berria balitz, zer egin daiteke akitanierarekin edota Nafarroako latindar inskripzioetako onomastikak erakutsitako berezitasunekin (adib Lergako inskripzioa, Urchatelli eta Ordunetsi iberierazko jatorria baina euskarazko fonetismoa duten izenekin)?
|
|
|
1985.etik aurrera, oraindik argi ez dagoen arrazoi batengatik inoiz erabat baztertuta
|
egon
ez den euskoiberismoa indarberrituta azaleratu da, segidan aztertuko ditugun autoreen bitartez. Hauek kaleratutako lanek, ez dute euskoiberismoaren berrikuspenik eragin.
|
|
|
17). Argi dago 1922ko Gomez Moreno-ren signarioan aldaketak
|
egon
direla eta zenbait zeinuren balioa aldatu edo ezagutu berri bada ere, oinarrian bat gatoz Velaza rekin,, nadie pone ya seriamente en tela de juicio los valores que Gomez Moreno atribuyó a los diferentes signos? (Velaza, 1996:
|
|
|
Euskarak, aldiz, ez zuen grezierak eragindako aldaketarik jaso, isolatuta geratu baitzen41 Zamanillo ren logikarekin jarraituz: iberiera eta greziera ahaidetuta dauden heinean, eta iberiera eta euskara ere, euskara eta greziera ahaidetuta
|
egon
lukete. Baina Zamanillo k bien arteko antzekotasunak ezartzeko daukan modu bakarra lexiko semantikoa da, zeren (bere argudioak jarraitzen ari gara) euskara eta grezierak ez baitzuten izan kontaktu zuzenik.
|
|
|
25 Cejador ek euskoiberismoaren gaiari buruz dituen bi lan nagusiak hauek dira: 1926ko. Iberica, I. Alfabeto e inscripciones ibéricas?, Bulletí de l' Associació Catalana d' Antropologia, Etnologia y Preshistoria, Bartzelona, IV, 130; eta 1928ko Iberica, II. El Alfabeto ibérico y las inscripciones neolíticas; el Alfabeto e inscripciones ibéricas en la época del reno pirenaico; el Alfabeto ibérico en Creta; la pictografía en Creta y sus inscripciones; el Alfabeto y el idiona de la Grecia prehelénica, y el Alfabeto ibérico en la Italia prehistórica, Madril. Saiatu gara baina ez da
|
egon
modurik lanok kontsultatzeko.
|
|
|
Teoriarik fantasiosoenak euskara, minoera, etruskoa, piktoera, sumeriera eta guantxearekin5 loturak ezartzen saiatzen dira6 Berrikiago Ruhlen en proposamenekin batez ere, euskara beste hizkuntza irlekin harremanetan jartzeko ekimenak
|
egon
dira, hizkuntza ezezagun asko biltzen dituzten superfamiliak osatuz. Ruhlen en euskal moldaketa Martinez Lizarduikoak (1998) egin du.
|
|
|
Lizarduikoaren informazio iturri nagusiak bi dira; batetik B. Estornes eta bere inguruko euskal tradizio historiografikoa legoke, non Oteiza bezalako artistek ere eragina eduki baitzuten. Oteizak aurrehistorian
|
egon
omen zen euskal zibilizazio garatuaren ideia8 jorratzen baitu, eta bestetik, jada aipatutako akademia gabeko Ruhlen9.
|
|
|
Askozaz ere saiakera interesgarriagoak
|
egon
badira ere, ikerketok ez dute lortu euskararen hizkuntza ahaiderik aurkitu. Lehenik Hubschmid ek, eta berrikiago, Venemann ek, euskara eta europera zaharraren harremana aztertu zuten.
|
|
|
XX. mendean berriz, euskara eta afrikar hizkuntzen arteko harremanak interes handiagoa piztu zuen. Adib. H. Schuchardt-ek euskara eta bereberea harremanetan jarri zituen, zeren euskara berdin iberiera bazen, eta iberiera Afrikatik bazetorren, euskararen jatorri zein ahaideak han
|
egon
behar zuten. Berrikiago H. Mukarovsky k euskal berebere hipotesia berpiztu arren antzekotasunen zerrendak kasuala izaten jarraitzen du.
|