|
2000
|
|
|
|
Lehen
gerla karlista bukatu zenean, Gasteiz oso herri txikia zen; goitik, Campillotik, Arabako lautada oso ongi ikusten zen, gaur ez bezala. Jende anitz zegoen ekialdera beha 1839ko azaroaren 30ean, arratsaldeko ordu bietan, Gebarako gaztelua suntsituko zuen eztandaren zai.
|
|
2004
|
|
|
Munduko
|
Lehen
Gerla ondotik hamabi bat urte iragan ziren. Garai hartan Tolosan ostatu asko ireki ala berrireki ziren.
|
|
2005
|
|
|
Xarlesek Joanes miresten zuen: trahitzailea zen, horregatik sufritzen zuen, eta aldi berean Frantziari umilki leial agertu zitzaion,
|
Lehen
Gerlan ez ordaindu zorra Bigarrenean nahikoa pagatuz. Baina ororen gainetik gizon zardaiaren bizitzeko gustua zein errabia amiratzen zituen, auzoen erran merran larrutzaileei axolagabe zegokiela, emaztea eta amantea biak batera maitatzen zituela edo 1947an idiak saldu eta traturra erosi zuela; berritasunaren bila zebilen beti.
|
|
2010
|
|
|
Gerla Handia, muga sakona.
|
Lehen
Gerla Mundialaren() hastapenak Eskualduna eta Euzkadi aldizkarietan. Bada hamar urte Bidegainek Eskualduna astekariaren edukien azterketa estilistikoa egina duena.
|
|
|
1910erako, Norman Angellek europarren" Ilusio Handia" salatu zuen; prosperitate ekonomikoa botere militar eta politikoaren ondorioa zela pentsatzeko" lilurakeria" eta" inozokeria". 1168 Hala ere, gerla teknologiak itzelezko saltoa eman zuen
|
Lehen
Gerla Handian, Europako nazio estatuak bata bestearen kontrako gerla industrialean hasi zirenean. Zaldiak baztertu egin ziren, infanteria eta batez ere artilleria nagusitu ziren.
|
|
|
Gainera, ia egunero kamainatik goiz jagi eta Euzkadi egunkariarentzako euskarazko kronikak idazten zituen.
|
Lehen
Gerla Handia hasi zelarik, nabigazioa arrisku bihurtu arren, Bilboko itsasontziak ez ziren gelditu, ez minengatik ez urpekariengatik, irabaziak errukirik gabe biderkatzen zirelako. Ontziak mina bat jo eta, Juan Bautista Bilbao 1916ko urtarrilaren 16an ito zen.
|
|
|
533. Wilhelm Franz Canaris izan zen Horacio Echevarrietaren alemaniar kontaktuetako bat.
|
Lehen
Gerla Handian Malvinetako batailan parte hartu eta bizirik atera zen, Dresden ontzian Patagoniako urbide australetan ezkutaturik. Txileko kartzelatik ihes egin zuen Andeetan zehar, eta gero agente sekretu ibili zen Espainian bankari eta industria gizonekin kontaktuak eginez, horien artean Echevarrietarekin.
|
|
|
Handiak dira kopuruak. Frantsesen alde,
|
Lehen
Gerla Handian, 1.000 bat izan ziren parte hartu zuten marokoarrak.665 Bigarrenean, 2.000 ziren. Hainbat arrazoi eman da moroek Espainiako Gerla Zibilean parte hartzeko, eta ekonomikoa hor zegoen.
|
|
|
Orduan heldu zen Philippe Petain marexala, 573
|
Lehen
Gerla Handiko garaipenen argi koroarekin, esatera:
|
|
|
Manuel Aznar etxalartarra ere kazetari ezaguna da. Euzkadi egunkarian kirol kroniken autorea" Imanol" izenarekin,
|
Lehen
Gerla Handiko kronikak ere baditu," Gudalgai" sinatuta. Gero, Habanan bizi ostean, Madrileko El Sol egunkarira joango da, 494 eta Gerla Zibileko kronista ofiziala izango da, eta Jose Maria Aznarren Espainiako presidente ohiaren aitona.
|
|
|
Buruz gaineko zakarkeria hori gerla kolonialen kontestuan ulertu beharra dago. Europako gerlak ere,
|
Lehen
Gerla Handia batez ere, ez ziren urbanitate eta dotorezia handiz gauzatu, baina gatazka Europatik urrun izateak," lekukorik" gabe, etsaiarekiko kriterio arrazistekin batera, bortxa estilo bereziki krudel hori errazten zuen. Espainolek eurek, Kuban 1897an, itzelezko sarraskia probokatu zuten, intsurrektuak isolatzeko, populazio erruralaren kontzentrazioa antolatu zutenean.
|
|
|
1913ko udazkenean, arrifiak bonbardatzeko erabili zituzten espainolek aireplanoak.
|
Lehen
Gerla Handia amaitzean aliatuei soberakinak erosi zizkieten eta berehala hasi ziren moroen aurkako abiazio bonbardaketak; Annualekoa baino lehenago, hain zuzen. Hegazkinek lur arraseko hegaldiak egiten zituzten, kabila errebeldeetako aduarrak eta jendea metrailatuz.
|
|
|
Sarraskiaren eta krudelkeriaren sailean, bonba apurtzaile eta erretzaileekin batera, leku berezia izan zuen Arrifen populazio zibilaren kontrako armamentu kimikoak.
|
Lehen
Gerla Handian erabili ondoren, gas pozoitsuak ez ziren harrezkero Europan erabiliko, ez Espainiako Gerla Zibilean ez Bigarren Gerla Handian.509 Baina Mendebaldeko estatuek bai erabili zituzten, nazioarteko tratatuek debekatzen zuten arren, kolonietako erresistentziaren kontra.
|
|
|
Bilboko ensantxea, Madrileko Gran Via, Bartzelonako Metropolitanoa... El Imparcial egunkariaren eta beste komunikabide batzuen jabea ere izan zen.527
|
Lehen
Gerla Handiko irabaziak Cadizko Astilleroak erosiz inbertitu zituenean hasi zen Echevarrietaren gainbehera.
|
|
|
Erregularretako boluntarioek, bestalde, leialtasun nahiko nahastua izango zuten.
|
Lehen
Gerla Handiaren egunetan askok desertatu zuten, frantsesek diru gehiago ordaintzen zutelako. Beste batzuk armada frantsesetik alde egin eta, gerlarik gabe lasaiago egoteko, Erregularretan integratzen ziren.
|
|
|
Gero, gertaera erabakigarri bat suertatu zen. 1918ko azaroan,
|
Lehen
Gerla Handiaren amaiera markatzen duen Rethondesko Arminstizioa sinatu eta astebetera, Espainiak Marokon zeraman politikari buruzko informe inportate bat idatzi zuen Francisco Gomez Jordana jeneralak. Bertan, azken hiru urteetako frakasoa nabarmentzen zuen.
|
|
|
|
Lehen
Gerla Handia erabakigarria izan zen Mohamed ben Abdelkrimen jokabidea nabarmentzeko. Gerlan Frantziak ala Alemaniak irabazi, ondorioak berehalakoak izango ziren Marokon.
|
|
|
Ikuspegi liberal monokulturalistatik ere logikoagoa zen alderantzizko bidea, estatuaren mugak kriterio demokratiko eta baketsuen bidetik egokitzea. Irizpide hori jarraitu zuen Woodrow Wilson
|
Lehen
Gerla Handiaren ondoko nazioarteko politikagintzaren arkitektoak. Estatu Batuen zabalkunde ekonomikorako mugak gainditu nahian, kolonialismoaren akaberara eta estatuen mugarriak nazioen mugekin bateratzera jotzea proposatu zuen: 1003 the lines cf nationaliy errekuperatu behar omen ziren Italiarentzat, Poloniako estatua formatu behar zen, Serbiarekin Jugoslavia osatu behar omen zen, Austria Hungaria barruko herriak libre geratu behar ziren, eta Turkiaren menpekoak ere bai.
|
|
|
Baina 1913 iragan eta, hurrengo urtetik aurrera, Charles Peguyk imajina zitzakeenak baino aldaketa larriagoak ekarri zituen
|
Lehen
Gerla Handiak.
|
|
2011
|
|
|
Erdi Aroan, berriz, Hamelingo txistu jolearen gertaera haur ipuinetarako geratu da. Baina, historian honantzago, gure mendeko jazoera inportanteenetako batean,
|
Lehen
Gerla Handiaren amaieran, 1917 eta 18 artean, Alemaniako lurraldeek jasandako sagu inbasioa ikaragarria izan zen.
|
|
2013
|
|
|
|
Lehen
gerla mundiala Eskualduna astekarian nola ageri den, hori da Eneko Bidegainek bere gain hartu zuen gai garrantzitsua, tesia interesgarri bezain mardul baten obratzeko.
|
|
2015
|
|
|
Zortzigarren jelkaldian
|
Lehen
Gerla Handiaz mintzo da, Bederatzigarrenean, 1919ko irailaren 21ean, Bilbon euskaltzain egin zuteneko biltzarraz. Hamaikagarrenean Pariseko Irratian fede katolikoaz predikuak ematen zituenekoa.
|
|
|
Liburu horiek
|
Lehen
Gerla mundialaz mintzo dira. Marrazkilaria, Marko ARMSPACH deitzen da eta gidoilaria, Olier.
|
|
2016
|
|
|
|
Lehen
gerla ondotik
|
|
|
«Dantza, pastorala eta maskarada galdu ziren Mauletik behera
|
Lehen
Gerla ondotik. Euskara ez.
|
|
|
|
Lehen
gerla aitzin, nolako antzerkia. Orduan, Ipar Euskal Herrian ematen ziren antzerkiak, bereziki 14 gerlatik landa ematen ziren antzerkiak, erretorearen inguruan antolatu ekintzak izanez, antzerki xumeak ziren eta gehienetan irri egitekoak.
|
|
|
|
Lehen
Gerla aitzin ez da beste aztarnarik Ipar Euskal Herri mailan, hegoaldean bestela pasatzen bazen ere. Ondorioz, erran daiteke antzerki mundua bizirik zegoela herrietan apaizen inguruetan, mutikoak apaizekin eta neskak serorarekin patronage delakoen inguruetan, paperetan ez dirudi beste aztarnarik dugunik.
|
|
|
Erran behar da,
|
Lehen
Gerla aitzin, gehienetan, antzerkiak frantsesez ematen zirela eta aldaketa etorri zela gerla bukatu eta gero. Hobeki errateko, antzerkia frantsesez emateak ez zuen debaterik sortu, bi hizkuntzetan aritzeak ez zuen beste gogoetarik sortu, ez baitzitekeen lanjerrik sumatu, hizkuntzaren galtzeko arriskurik alegia.
|
|
|
San Martin egunean ospatzen baita ere Armistizioa, meza iraganen da 10: 30etan, ondoko zeremoriarekin.
|
Lehen
gerla gogoratuz, aratsaldean Herriko Etxean, erakusketa batekin betan, Buruxkak aldizkariak bere 10 zenbakia aurkeztuko du," Senpertarrak lehen gerla garaian" lemarekin. Ondotik mintzaldi bat emana izanen da Bernard Vivier en ganik, Hegazkingintza 1916an.
|
|
2017
|
|
|
Durruty familia horrek gure historiarekin lotura handia du. Munduko
|
Lehen
Gerla denboran Hazparneko Etienne Durruty gazteak soldaduzkari ihes egin zion Nafarroara pasatuz, Baztango Erratzun kokatuz eta familiatuz. Horren seme gazteenak, Gregoriok, Iparraldean eskubide batzuen berriz eskuratzeko, soldaduzka Frantziako armadan egitea hautatu zuen.
|
|
|
Frantziako legeak beharturik, frantses izena eman zioten, eta ohi bezala eguneroko hizkuntzan nolabait euskaldundu. Munduko
|
Lehen
Gerla, «Gerla Handia», bukatu berri zen, haatik aztarna latzak utziz herrian, familiako batzuek, beste askok bezala, jasan zituzten oinazeak barne.
|
|
|
Erdaraz ez al dago intolerantziarik? Esate baterako, liburu berean —alegia, 1919ko Momentum catastrophicum horretan—, Barojak" Los mitos de los aliadofilos" izeneko testu kontraesankorra plazaratu zuen, hain justu Munduko
|
Lehen
Gerla amaitu berritan, eta beharbada komenigarria litzateke gogoraraztea Frantzia —le Pays des Lumieres, la Doulce Franceitsumen fanatiko handienarekin murgildu zela sekulako harakintza horretan, zeinean ia 6000 laborari euskaldun zendu baitziren, kasik erdiak 28 urtez beherakoak: Liberte, Higualite eta Fraternite:
|
|
|
esan genezake, Adema Zaldubiren maneran. Nolanahi ere, bretoiek euskaldunek baino suerte are eta okerragoa eduki zuten, zeren Bretainiako 130 000 soldadu hil baitziren Gerla Handian, baina kopuru absolutu ikaragarri hori (Barakaldo gehi Sestaoko egungo biztanleria!) ikaragarriago bihurtzen da modu erlatiboan adieraztean; izan ere, estimazio batzuen arabera, Munduko
|
Lehen
Gerlan hildako Frantziako lau soldaduetarik hiru bretoiak izan ziren; beste estimazio batzuen arabera, Frantziako hamar soldadu hiletarik bat izan zen bretoia. Zenbakien magia nonbait.
|
|
|
Kontua da Munduko
|
Lehen
Gerla amaitu berritan Frantzian edertasun lehiaketa bat antolatu zutela, eta zenbat eta 1700 neska aurkeztu zirela. Denen artetik Agnes Souret aukeratu zuten irabazle, eta hamazazpi urterekin hor abiatu zen haren karrera artistikoa:
|
|
|
bozkatzeko eskubidea de Gaullek eman zien 1944ko ordenantza batez, bigarren mundu gerlaren bukaerantz.
|
Lehen
gerlaren ondotik bederen jaso behar zuketen, lau urtebetez eta lau hilabetez gizonen lekua bete baitzuten baserriko lan guzietan eta fabriketan; bigarrenean ia beste sei urtez, eta hor azkenean utzi zitzaien aspalditik hartze zuketen, zor zitzaien eskubide hori.
|
|
|
Munduko lehen gerlaz aipatu beharra da halaber Eneko Bidegainen liburu hau: " Gerla Handia, muga sakona,
|
Lehen
Gerla Mundialaren() hastapenak Eskualduna eta Euzkadi aldizkarietan".
|
|
|
Haatik Eneko Bidegainek berak adierazten du garai hartako Eskualduna astekaria beste gisa batera ikertuz, gerla horrek iparraldeko euskaldunak frantziartzera bultzatzeko nolako lan izigarria egin zuen ikus laitekeela: " Eskualduna k
|
Lehen
Gerla Mundiala nola aipatu zuen xehekiago aztertuz, gerla horrek Ipar Euskal Herriko euskaldunak frantses sentiarazteko bete zuen funtzioa zein handia izan zen agerian geldituko litzateke". Horrez aipamen gehiago agertzen da Dokumentuak sailean.
|
|
|
|
Lehen
Gerla Mundialaren() hastapenak
|
|
|
Espainiari eta Frantziari zilegitasuna ematen zien. Eskualdunak
|
Lehen
Gerla Mundiala nola aipatu zuen xehekiago aztertuz, gerla horrek Ipar Euskal Herriko euskaldunak frantses sentiarazteko bete zuen funtzioa zein handia izan zen agerian geldituko litzateke. Kasu orotan, hori ere bere testuinguruan kokatu behar litzateke; pentsatzekoa da Eskualduna orduko gizarte baten bozeramaile edo zela.
|
|
2018
|
|
|
|
Lehen
gerla karlistaren bukaeran Erresuma izatetik probintziara izatera iragan zenean, 1839ko urriaren 25eko eta 1841eko abuztuaren 16koaren lege garrantzitsuen bidez, garai berri bat ireki zen Nafarroan. Iruñea forudun probintzia baten hiriburu izatera igaro zen.
|
|
|
Frantzian 1562 gerla egunetan bana beste 900 hil zan ziren egunero eta 1 400 000 soldado hilei (gizonen %10a) 4 300 000 kolpatu gehitu ziren.
|
Lehen
gerla izan zen mundu mailakoa eta gerla oso bat izan zena. Lehen atake kimikoa Ypresen gertatu zen 1915eko apirilean.
|
|
|
Ez da bakan agitzen hiruretan hogei urteko menditar oraino bizkor baten mahai landugabearen inguruan Jakoben haurrak halako bi ikustea edo, zenbaitetan, gehiago.
|
Lehen
gerlak jendetza soberakin hau irensten zuen, bestela gure probintzia txipiek gosea ezagutuko zuten. Mairuen ohiltzetik landako mendeetako bakeari esker jendetza handitu zen.
|
|
2019
|
|
|
Eneko Bidegain ikerleak sakonki aztertu ditu gerla hau eta bere ondorioak Ipar Euskal Herrian, bai Gerla Handia, muga sakona.
|
Lehen
gerla Mundialaren() hastapenak Eskualduna eta Euzkadi aldizkarietan (Utriusque Vasconiae, 2009), bai Lehen Mundu gerla Eskualduna astekarian, titulaturiko tesian (iker 30, 2013) euskaldunen frantses nazioarenganako atxikimendua nola joan zen errotzen azpimarratuz.
|
|
2020
|
|
|
|
Lehen
Gerla Handian sei milatik gora hil eta hirurogei mila zauritu izan ziren gutxienez, Ipar Euskal Herrietakoak bakarrik kontuan hartuz. Belaunaldi oso bat galdu zen Bidasoaz iparraldean.
|
|
|
Biziki gustatzen zitzaizkion.
|
Lehen
Gerla baino lehen erosi zuen eta hil zenean, nik hartu nuen oroigarri gisa.
|
|
2021
|
|
|
Frogatu zuen ‘Lehen Mundu Gerra Eskualduna astekarian" doktore tesia idatzi zuelarik, ondotik argitaratua izan dena. Lan handia egin baitzuen ikertuz, Eskualduna astekariak zein jarrera izan zuen euskaldunek
|
Lehen
Gerla Mundialean parte hartzeari begira.
|
|
2022
|
|
|
Agintari handienen aurrean izan zen Uztaritzeko auzapezaren alokuzioa, bertan egon zirelarik Pirinio Apaletako prefeta M. Garipuy, Baionako suprefeta M. Fauconnier, Le Barillier senataria, Ibarnegarai diputatua, Cabaud jenerala, des Galais koronela eta beste hainbat. Badakigu hiru urte lehenago amaitutako Munduko
|
Lehen
Gerlan ia 6000 laborari euskaldun zendu zirela, eta Maurice Souberbiellek gogorarazten digu erori andana horretan bazirela" lauetan hogoi eta sei herritar [uztariztar]", oro Frantziarentzat eroriak. Gerlaren izugarrikeria hastio du, jakina, eta, bai, nola halako bakezaletasuna erakusten digu:
|
|
|
Karlistadek zer ondorio ukan zuten Iparraldean?
|
Lehen
gerlan, Agosti Xaho Karlisten alde agertu zen, nahiz bera zinez ezkerrekoa zen. Euskaldun karlisten guduka Euskal Herriaren aldekoa zitzaion.
|
|
|
Munduko lehen gerlaz aipatu beharra da halaber Eneko Bidegainen liburu hau: " Gerla Handia, muga sakona,
|
Lehen
Gerla Mundialaren (18141918) hastapenak Eskualduna eta Euzkadi aldizkarietan".
|
|
|
Haatik Eneko Bidegainek berak adierazten du garai hartako Eskualduna astekaria beste gisa batera ikertuz, gerla horrek iparraldeko euskaldunak frantziartzera bultzatzeko nolako lan izigarria egin zuen ikus laitekeela: " Eskualdunak
|
Lehen
Gerla Mundiala nola aipatu zuen xehekiago aztertuz, gerla horrek Ipar Euskal Herriko euskaldunak frantses sentiarazteko bete zuen funtzioa zein handia izan zen agerian geldituko litzateke". Horrez aipamen gehiago agertzen da Dokumentuak sailean.
|