|
2003
|
|
|
Izan ere Muñagorrik, karlisten eta liberalen artean hirugarren talde bat, foruzalea, aurkeztu nahi izan zuen. Propaganda eta bertso bidez soldadu karlistak erregegairen erreibindikazioa
|
uztera
bultzatu nahi zituen, haien atxekimendua lortzeko era guztietako argudioak erabiliz (praktikoak, historikoak eta orotarikoak). Bertso hauen egilea Muñagorri bera barik, haren kolaboratzaile bat izan zela dirudi, ziurrenik Agustin Pascual Iturriaga apaiz eta pedagogo gipuzkoarra() 66.
|
|
|
Manex Goihenetxek erakutsi duenez, Ipar Euskal Herrian, XVI. mendetik Frantses Iraultzara arte, liburu gehiago argitaratu ziren euskaraz frantsesez baino (90 euskaraz, 73 frantsesez eta 9 beste hizkuntzatan). ...osotara gai erlijiosoen ingurukoa zen (90 liburutik 83), frantsesez orotariko gaiak lantzen ziren bitartean (literatura, zientziak, testu juridikoak, historia lanak,...). Epealdi horretan, Manex Goihenetxeren arabera, euskaraz ez zen propioki historia generoko lanik argitaratu (ikusi ditugun zeharkako historia aipamentxoak, eta eskuizkribu mailan geratu zen Etxeberri Sarakoaren testua albo batera
|
utzita
). 38 Hego Euskal Herrirako, gisa bereko inbentario zehatzik ezagutzen ez badugu ere, dudarik gabe, hemen ere, XVI XVIII. mendeen artean, euskarazko argitalpen praktikoki guztiak erlijio arlokoak izan ziren. Kontraerreformako Eliza katolikoak, protestantismoaren mehatxua ikusi ostean, serioago hartu zuen herritarren hezkuntza erlijiosoa.
|
|
|
Hola, Agustin Kardaberaz gipuzkoar jesuitak(), hainbat dotrina eta debozio liburu publikatzeaz gain, Santucho gazte biren S. Luis eta S. Estanislaoren miragarrizco bicitzaren berri onac (1764), eta S. Isidro Achurlari, ta bere Emazte Doña Mariaren bicitza (1766) argitaratu zituen. Idatzita
|
utzi
zituen ere Ama veneragarri Josefa Sacramentu guciz santuarena ceritzanaren vicitza eta vertuteac; eta Azpeitico erri chitez noblearen Gloria paregabeac edo Aita San Ignacioren bicitza laburra, baina argitaratu gabe. Bestetik Joakin Lizarraga Elkanoko nafar apaizak(), S. Francisco Xavierren Bicia eta Jesu Cristo, Maria eta santuen bicitzac idatzi zituen, hauek ere argitaratu gabe geratuz.
|
|
|
Ez, demagun, euskal historiarik. Ahozko eta tokian tokiko memoria kolektibo txikiak albo batera
|
utziz
(norbere herriko gertaerenak, eskualde mailakoak, etab.), euskaldun gehienentzat iraganari buruzko kontakizun ezagun bakarra Elizak irakatsitakoa zen. Hori erakusten digute pastoralek.
|
|
|
Badirudi Larramendik proposaturiko neologismoek (adibidez kondaira hitzak), xede apologetikoez gain, euskara lexiko tekniko batez ornitzeko asmo praktikoa ere bazutela (ondo asmatu ote zituen ala ez albo batera
|
utzita
). Ikus X. Altzibar (1997:
|
|
|
Oihenarten ondoren, Jean Philippe Bela zuberotar militarra() aipatu behar da. Bere Histoire des Basques lan mardulean (artean idatzia) zazpi herrialdeak hartu zituen kontakizunaren markotzat (Oihenartek eransten zien Akitania albo batera
|
utziz
). Kantabrismotik abiatuz, euskal noblezia eta euskal jatorri berezia defendatu zuen, irakurketa hierarkizatu eta aristokratiko bat eginez.
|
|
|
Jusef Egiategi zuberotar eskola maisuak Filosofo huskaldunaren ekheia idatzi zuen 1785ean, euskaraz idatziriko aurreneko filosofia lana. Argitaratu gabeko beste bi liburu ere
|
utzi
zituen (euskaraz eta frantsesarekin batera). Egiategi ez zen historialaria eta ez zuen bere burua halakotzat (baizik filosofotzat), baina hala ere bere lanean hainbat erreferentzia egin zizkion historiari.
|
|
|
XIX. mende hasieran euskaldunen artean egon zitekeen kontzientzia historikoaz, lekukotasun interesgarria
|
utzi
zuen Wilhelm von Humboldt prusiar hizkuntzalariak. Bere 1817 urteko liburu batean zioenez:
|
|
|
Nork izan zezakeen interesik historia lanak herritar apalei zuzentzean? Babes eta arrakastarik gabeko norbanakoen saioak alde batera
|
utziz
(Etxeberri Sarakoa, Egiategi), enpresa kolektiboak interesatzen zaizkigu. Printzipioz Eliza zen herritarrei euskarazko produkzio idatzia eskaini ohi zien erakundea, baina izatekotan ere historia erlijiosoak kontatzen zizkien (santuen bizitzak eta holakoak).
|
|
|
Egiategik, bere aldetik, Ipar Euskal Herrian garaturiko frantsesezko euskal historiografia aristokratikoaren eragina erakusten zuen. XVIII. mende amaierako historiografia horren alde mitiko eta kontserbadoreak albo batera
|
utziz
, haren ekarpenik interesgarriena, subjektu historiko gisa Euskal Herri osoa hartzea zen (zazpi herrialdeak), marko probintzialak gaindituz. Mende erdi geroagoko Hiribarrenek ere, Pirinioen alde bietako Euskal Herria izan zuen gogotan, subjektu historiografiko honek Iparraldean jada tradiziotxo bat sortu zuela erakutsiz.
|
|
|
1736an eskaera gogorragoa egina zuten, hots jaleak, kontserbak etab., gozogile ez zirenei egiten ez
|
uztea
, ordura arte egin bazituzten ere. Eskaera ez zen onartua izan, ordenantzetan ez zenez zehazten horrelakorik, baimena emanez auzoko ziren guztiei ekoizteko (galerazten bazuten, edo saiatzen baziren, gozogileei
|
|
|
Oligarkizazio prozesuaren barruan koka daiteke hau; aberats berriak ziren gozogileak, eta ez zituzten onartu nahi lehendik hiriaren elitean zeudenek, boterea gehiengoren artean ez banatzeko, kontuan izanik igoeran zegoen gizarte talde bat zela. Honela, ez zieten ekintza monopolizatzen
|
utzi
nahi eta aldi berean herritar askoren lanbidea izango zena babesten zuten. Ordenantzek beste neurri batzuk ere finkatzen zituzten:
|
|
|
Edari gehiegirik gabe, garagardoa izango zen ohikoena. Fausto Arozenaren ustez (Busca Isusi, 1983), agian Estrabonen informazioa eskasa edo desegokia zen eta garagardoa, sagardoa zen eta akerra, aharia edo ardikia (akerrak ez baitu errezeta berezirik
|
utzi
, sorginkeriari lotua agertu den arren sinbolikoki). Janari prestaketan, gantza erabiliko zen (txerriarena, beraz txerrikia ere erabiliz).
|
|
|
Zeramika ezagutu aurrez, egosketa lortuko zen, harri beroak sartuz urez betetako egur edo larruzko ontzietan (zeramikaz egosketa tenperatura altuagoak lortzen ziren ondoren, jakina). Gaur egun, oraindik, kaikuekin sistema hau erabiltzen da mamia prestatzeko, ezaugarri duen erre zaporea
|
uzten
diona gatzatuari.
|
|
|
Telesforo Aranzadiren ustez hau ez zen horrela, baina Mendebaldean artearen ezkurrak jan izan dira (gozoagoak direnak). Beharbada artea hedatuagoa egon zen antzina (toponimia ugariak dioskunez) eta gero gutxitzean,
|
utzi
egingo ziren haritzarenak. Edari gehiegirik gabe, garagardoa izango zen ohikoena.
|
|
|
Beraz, Araba populazio gutxiko lurraldea genuen eta Emiliano Fernandez de Pinedo-k dioen moduan «Arabak duen panorama demografikoa Gaztelakoa modukoa da» (Fernandez de Pinedo, 1984). Biztanle dentsitate baxua egoteak, egoera oso onean
|
uzten
zuen arabar nekazaria, lanketak nahi beste hazi baitzitzakeen.
|
|
|
hiriaren garbitasunaz, kaleen garbiketaz, eta abar, hiritar bakoitzak egin beharreko zeregin erara aipatuak zirenak. Baina hiritarren artean bestelako ohiturak zeuden, adibidez, zaborra leihotik botatzea, kaleetan edozer gauza
|
uztea
(gurdien zirkulazioa ere oztopatzen zuena), iturriak eta ibaiak ere guztiz abandonatuak zeuden. Beraz, esan daiteke, higiene falta nabari zela Gasteizen, egoera larriagotzen zuena izurri garaietan.
|
|
|
Adreilua morteroan zatitzen zen eta beste osagaiekin, arroza, esnea, pikula... eta abarrekin? uretan irakiten
|
utziko
zuten.
|
|
|
Bukatzeko, sarrera honetan ez dugu ahaztu nahi eskerrak ematea gustura lagundu ziguten hainbat pertsonari: batetik, eskerrak eman beharrean gaude Luis López Sosoagari, esan bezala, lana egin genuenean Gozogileen Kofradiako lehendakari zenari, eskaini zigun arretagatik eta adeitsuki
|
utzi
zigun liburuarengatik eta lana hasteko eman zizkigun ideiengatik. Ez dugu ahaztu nahi ezta ere Patxi Anton, zeinek eman zigun lehenengo nondik norakoa, eta aurrez aipatuarekin kontaktuan jarri gintuen.
|
|
|
Euskal Herriko Historia eta Gaur Egungo Munduaren Historiari eskainitakoak. Duela hogei urte plazaratutako terminologia arazoak bere horretan jarraitu zuten, historialarien sakabanaketak eta lehentasun desberdinek bigarren mailan
|
utzi
dituztelako, irakasle, ikerle eta ikasle bakoitzak bere erara erantzun baitie lanean sortutako kezka eta galderei.
|
|
|
Hauetan artea masen kontzientziaziorako tresna bezala erabiliko zen. Honen aurrean Kandinsky-k adibidez tailerrak
|
utzi
eta Alemaniara joan zen Bauhaus eskolan irakasle gisa aritzeko, Errusian bere sormenaren esparrua mugatzen ziotela argudiatuz. Artista ospetsu honek egindakoa beste hainbat artistek ere egingo zuten.
|
|
|
Zalduak,, historialarien lanaren emaitzarik behinenetakoa liburuak eta artikuluak argitaratzea? dela oroituz, Karlomagnoren eta ikerketa berrien inguruko bi liburu hauek publikatu direlako poza agertu zuen,, gure jarduerak helbururik badu, gauzak idatziz
|
uztea
delako?. Era horretara, aurkezpen ekitaldira gonbidatzeagatik eskerrak emanda, liburuen analisiari ekin zion:
|
|
2004
|
|
|
«Isilpeko merkatuaren» errealitatearen barnean kokatu behar dugu baita ere lehen izendatutako patronen lana. Adibideokin agerian
|
uzten
da emakume hauek egiten zuten lana, eta lan horren truke eskuratzen zuten dirua, oinarrizkoa zela beraien etxeko lan taldearen biziraupenerako. «Ogia irabazten» zuena soilik senarra zenaren irudia apurtzen da beraz.
|
|
|
«Isilpeko merkatuan» lan egiten zuten emakumeez gain bazeuden gizonekin batera fabriketan lan egiten zuten emakumeak ere13 Emakume hauek ezkongabe eta alargunak ziren. Izan ere, 1962 urtera arte indarrean egon zen ezkondu ostean emakumeak lana
|
uztera
behartzen zituen legea. Hala baieztatzen dute lekukotzek:
|
|
|
Eraldaketa garai honetan, gizarte aktore guztiak izan zuten bere protagonismo esparrua. Honela, emakumeak subjektu aktibo modura agertzen hasi ziren, askotan historia «ofizialean» isilarazi zaien parte hartzea agerian
|
utziz
. Ekonomia «berrian» parte hartu zuten, industrian lanean eta beste hainbat ekintzen bitartez bere etxeko lan taldearen sostengua posible eginez.
|
|
|
Baserri intentsibo berriak, hiriko populaketari begira ekoiztuko zuen, autokontsumorako ekoizten zuen garaia atzean
|
utziz
. Hau dela medio errentagarritasun edo produktibitate gutxiko produktuak baztertuak izango ziren.
|
|
|
Diego Rivera mural egile mexikarrarekin lan egin zuen 1932 inguruan eta honen ostean gizarte justizia gaitzat zuten bi mural egiteko asmoa hartu zuen, bata debekuaren inguruan eta bestea lehengo presondegien injustiziari buruz. Baina bertan behera
|
utzi
behar izan zituen.
|
|
|
Askok lana, aurrezkiak eta segurtasunaren zentzua galdu zuten. Milaka enpresak porrot egin zuten eta unibertsitateko ikasle askok ikasketak
|
utzi
beharra izan zituzten.
|
|
|
FSAk
|
utzitako
oinordetza ez da argazkigintzan soilik izan, soziologiko, antropoligiko eta emozionala ere bada. Emakumeek betetako papera eta jasan izan behar izan zutena erakusten du adibidez, heroien pare ikus daitezkeelarik.
|
|
|
FSAren mugimendua, benetako argazkigintza eskola izana, ez zen 1945ko gerraren garaipenarekin bukatu; bere estiloak literatura eta zinean eragin handia izan zuen eta AEBko argazkigintzan marka sakona
|
utzi
zuen.
|
|
|
Stryker ek 1972an, bere bizitzaren bukaera aldera, In this proud land izeneko liburu bat argitaratu zuen FSAko berrehun argazkirekin. Bere ustez proiektu honetatik atera beharreko egia jende gehiena bizirik atera zela da, beldurra eta galerak alde batera
|
utzi
eta indarrez Depresioari aurre egitea lortu zutela4.
|
|
|
Evans-ek eta bere laguna zen James Agee idazleak hiru hilabete pasa zituzten Hale County n, Alabama, nekazari maizter familia batzuekin erreportaia bat egiteko. Azkenean artikulua ez zuen Fortune k argitaratu, baizik 1941ean Let Us Now Praise Famous Menen(
|
utzi
orain gizon famatuak goresten) atera zen. Proiektu hau bukatzea prozesu nekagarria izan zen batez ere Agee ren perfekzionismoa zela eta; Evans-en lanaren alde teknikoak xehetasunez eta sentsibilitate handiz aztertzen zituen.6
|
|
|
Puerto Rico ko telebista hezitzailearen sorreran ere parte hartu zuen eta bitartean irrati eta telebista zerbitzuaren zuzendari izan zen. Kargu hau
|
uztean
70 hamarkadan lan pertsonaletan sartu zen buru belarri eta musika, diseinu grafikoa eta liburuen argitalpena interesatu zitzaizkion batez ere.
|
|
|
Halaber historia aztertzeko orduan arteek duten garrantzia ere agerian
|
utzi
nahi izan dugu. Askotan historia bakarrik doan giza zientzia bezala erakusten da, eta lan honekin agerian gelditzen da arteek, argazkilaritzak kasu honetan, historia marrazten eta azaltzen laguntzen dutela.
|
|
|
2001.01.16ko BOE, 14 zenb.,,,, orr. Aipatugabe
|
uzten
ditut artearen edo musikaren historia. 10EAEko moldapena ikus in 2003.03.21ekoBOPV EHAA, 58 zenb., orr.
|
|
|
ekosistemak, morfologia, hidrografia, klimak, itsasoa, animaliak eta landareak... Ez dut horretaz zer esanik, ez bada egitarauak zehaztu gabe
|
uzten
duela Euskal Herria izenpean zertaz ari den: diot hau ezen hurrengo atal historiko gehienek Hego Euskal Herriko gertakariak aipatzen baitituzte soilik.
|
|
|
izeneko puntua dator segidan, horrek ekarritako aldaketa ekonomiko, sozial, politiko eta bestelakoak egoki aipatuz (ahaide nagusien borrokak...). Nik, ordea, Iruñeko erresumaren puntua XIII. mendean
|
utzi ostean
, eta hiribilduekin hasi aurretik, tarte horretan Erdi Aroko jendartea eta bizimodua nolakoa zen aztertzen duen puntua sartuko nuke15 Modu horretan hobeto ulertuko da ondoren hiribilduen sorrerak eragin zuen aldaketa sakona (bizimoduan, ekonomian, lurralde garapenean...).
|
|
|
Baina kasu horretan. Matxinadak? puntua, soil soil
|
utz
zitekeen, adibiderik gabe. Zeren ez dirudi bidezkoa etsenplu konkretuak ipintzekotan soilik Bizkaikoak eta Gipuzkoakoak jartzea.
|
|
|
Iparraldeari buruzko gabezia, baina, ez da hainbeste haren inguruko adibide konkretuen falta. Arazo larriena Euskal Herriaren historia antolatzerakoan, Iparraldea egitura narratibotik kanpo
|
utzi
izanean dago: euskal ikuspegia osatu da soilik Hegoaldea (edo are Bizkai Gipuzkoa) izanik buruan.
|
|
|
Lastima heriotza ustekabekoak eraman berri duela, oraindik aski gazte eta anitz eman zezakeenean. Bere oroitzapen eta obra
|
utzi
digu, euskal historialari guztiontzat eredu dena. Eskaini duen lana aztertzea eta hura lantzen jarraitzea dagokigu beraz, miresmenetik abiatuz baina berak nahiko zukeen zorroztasunari muzin egin gabe.
|
|
|
Halaber ezin
|
utzi
aipatu gabe jatorriz euskaraz sortuak izan ez arren Euskal Herriaren historiarekin lotuta dauden testu eta material historiko bilketak, klasean iruzkinak egiteko primerakoak. Hor nabarmendu beharra dago batetik Koldo Larrañagaren ardurapean ateratako Euskal Herria antzinate berantiarrean eta lehen ertaroan:
|
|
|
Hizkuntzaren onespena berau mintzatzen den lurralde eremuaren ezagutzara hedatzea ere ez dirudi eskari handiegia denik (inork imajinatzen al du gaztelaniaren berri ematean Hego Amerika aipatu gabe
|
uztea
–). Hortaz, hezkuntzako arduradunek konplexurik gabe onartu eta aitortu lukete historiaren euskal dimentsioak bultzatzen dituen balioen artean (historia ikerketei lotutako beste balio orokorrez gain) euskara, euskaldungoa eta Euskal Herriaren ezagutza sustatzea ere badagoela, horrek ez duelarik inplikatzen adoktrinamendu nazionalik, ezta beste ezein ikuspegiren bazterketa esklusibistarik ere, baizik soil soilik hizkuntzatik ab iatuz definituriko mundu baten aintzat hartzea.
|
|
|
Berehala aipatuko dudan, euskal? balioaren kontua albo batera
|
utzita
, historiak bere baitan printzipioz ez luke ezein balio transmititu behar. Izan ere balioren bat a priori seinalatzeak historia ad demonstrandum lantzea dakar.
|
|
|
Izan ere balioren bat a priori seinalatzeak historia ad demonstrandum lantzea dakar. Ideala iraganeko barne logikak bilatzen saiatzea litzateke, historiari berari hitz egiten
|
uztea
. Baina, jakina, halako planteamenduak ideologia inplizituak ez ekiditeaz gain (hala erakusten du XIX. mendeko historialari positibisten kasuak:
|
|
|
Komenientzia sozialagatik adina arrazoi akademikoengatik neutraltasun ideologikoa mantentzen saiatzea onuragarria da, hasteko argi
|
utziz
gure euskal subjektu historiografikoaren izaera konbentzionala. Hola Euskal Herria egundik definitzen dugula esatean erantsi litzateke zazpi probintziak ez direla betidanikoak, mugak aldakorrak izan dituztela historian zehar, eta posible zela beste muga batzuk izatea egun. Halaber argitu behar da zazpi probintzia horiek ez dutela bloke konpaktu bat osatzen baizik beren arteko harremanak aldakorrak eta asimetrikoak izan direla.
|
|
|
esatean(. Frantzia/ Espainia Antzinatean? esatean bezala), egungo marko territorial bat iraganera proiektatzen ari garela zehaztu behar da (eta konbentzio gisa praktikoa izan liteke), baina argi
|
utziz
erromatar garaian ez zegoela Euskal Herririk egungo zentzuan. Eta jakina, zazpi probintzien erreferentzia baliatzeaz gain Euskal Herri hitzaren jatorrizko esangura ere profita dezakegu behinolako euskararen eremuak ikusteko (Antzinateko Akitania, Erdi Aroko Errioxa eta Burgos aldea...), nahiz ez dakigun garai hartan hala deitzen zitzaion.
|
|
|
Izan ere, euskararen alboan, gainean zein azpian, bere bilakaeran eraginez zein ia oharkabean igaroz, estatus desberdindun hainbat hizkuntza hitz egin izan dira (zeltar berbetak, latina, arabiera, nafar erromantzea, gaskoia, erromintxela, gaztelania...). Horiek guztiak beren baitan aipatzeko modukoak dira, eta aldi berean euskararekiko harremanean ere azter litezke(
|
utzi
dituzten mailegu hitzak ikusiz, euskararen garapen ofiziala mugatu ote duten ala ez aztertuz, etab.). Eta historiak berak baliorik emango ez badigu ere, gaiak parada ematen du eleaniztasunaren eta hizkuntzen arteko elkarbizitzaren inguruan hausnar egiteko.
|
|
|
Horiek bilduz, irakurriz eta interpretatuz gaur egun berreraikitzen da historia. Gainera iraganeko gertaerak kontaezinak direnez, eta haiek
|
utzita
lekukoak ere hain direnez asko, ez da posible denak batera biltzea eta guztiaren berri ematea. Horregatik historialariek, iraganak utzitako arrasto ugarien artean, bilaketa eta aukeraketa bat egin beharra daukate; eta, ondoren, jasotako datuak modu ordenatu eta ulergarrian aurkeztu eta iruzkindu behar dituzte.
|
|
|
Gainera iraganeko gertaerak kontaezinak direnez, eta haiek utzita lekukoak ere hain direnez asko, ez da posible denak batera biltzea eta guztiaren berri ematea. Horregatik historialariek, iraganak
|
utzitako
arrasto ugarien artean, bilaketa eta aukeraketa bat egin beharra daukate; eta, ondoren, jasotako datuak modu ordenatu eta ulergarrian aurkeztu eta iruzkindu behar dituzte. Aurkezpen horretan, hain zuzen, datu sakabanatu eta beren artean lotura gabeak direnak, erlazionatu egin behar dira.
|
|
|
Eta ezagun zait, bai, jada nahiko garaiz kanpokoa dela behinolako historiografia nazional ofizialen gisako eredu bat finkatu nahi izatea, noiz eta espainiar edo frantses historiografiek (mundu osokoek bezalaxe) euren kanon zaharrak kritikatzen dituztenean. Baina hala ere, kanon horiek, hainbat arlotan, ez diote baliagarri izateari
|
uzten
, bereziki kontuan izanik autokritikak badaude lehenago kanonak egon direlako dela, eta halaber kanon horiek egungo historialariei ere konbentzio erabilgarriak eskaintzen dizkietenean (adibidez epealdi historikoak mugatzeko orduan: Frantziako. II. Inperioa?,. III. Errepublika?, Espainiako. Independentzia gerra?,. Seiurteko Demokratikoa?,. Errestaurazioa?...).
|
|
|
Gerra hasi zenetik, udalak ez zuen biltzarrik egin, irailak 12 egunera arte. Badirudi denbora tarte honetan, frentearen hurbiltasunagatik, udaleko kide eskuindarrek denbora pasatzen
|
utzi
zutela badaezpada ere, eta aginte osoa Arrizibita tenientearen eskuetan utzi zutela. Gipuzkoako mugako frontea urruntzen hasi zenean, udalak agintea hartu zuen berriro.
|
|
|
Gerra hasi zenetik, udalak ez zuen biltzarrik egin, irailak 12 egunera arte. Badirudi denbora tarte honetan, frentearen hurbiltasunagatik, udaleko kide eskuindarrek denbora pasatzen utzi zutela badaezpada ere, eta aginte osoa Arrizibita tenientearen eskuetan
|
utzi
zutela. Gipuzkoako mugako frontea urruntzen hasi zenean, udalak agintea hartu zuen berriro.
|
|
|
Baztanen, gerra hasieran, lanerako peoiak behar zirenez, Huesca aldean 80 bildu zituzten eta alde hartara bidali. Han finka batean gari uztak biltzen aritu ziren, baina lana
|
utzi
behar izan zuten errepublikarrak zonaldea okupatzeko zorian zeudelakoz. Gizon hauek Baztanera itzuli baziren, denborarekin erreklutatu egin zituzten.
|
|
|
Udaletxeak, gerrak iraun zuen bitartean eta eguberriak iristen ziren bakoitzean, Aguinaldo del Combatiente antolatzen zuen; saria 1.000 pezetakoa izaten zen. Gerra Zibila amaitzean, bertan behera
|
utzi
zuten sari hau, baina Dibisio Urdina Sobietar Batasunera bidali zutenean berriro egiten hasi ziren16.
|
|
|
Lapurretan harrapatuz gero, zigor gogorrak ezartzen zizkieten. Bestalde presoei ez zieten
|
uzten
herrietara jaisten, eta askotan inguruko baserritarrekin trukeak egiten zituzten. Preso batzuk dirua zeukatenez, janaria ematea edo arropa garbitzea eskatzen zieten baserritarrei diru truk.Lan batailoiak errenplazu soldaduek zaintzen zituzten.
|
|
|
119 orrialdeen bitartean.25 Baztango Udala, Akten Liburutik(). 1942ko azaroaren 10eko biltzarrean, Batailoiaren komandanteak udaletxeari batailoiaren animaliak (batez ere mandoak eta zaldiak)
|
uzteko
toki bat eskatu zion. 55.orrialdean.26 Baztango Epaitegia, Registro Civil del Valle de Baztan Libro de Actas de Defunción, 55 liburukia(), 9 orrialdean, (IV). 27 Baztango Epaitegia, Libro de Actas de Defunción.
|
|
|
Zugarramurdin, adibidez, Bergarako bentetan sartu, eta hemendik ere dirua eraman zuten. 1946tik aurrera, koiuntura internazionalaren ondorioz, muga desmilitarizatu zuten agintariek, eta makiek beste eskualdetan indartu zituzten beraien ekintzak, Perineoko muga kontrabandistentzat
|
utziaz
.
|
|
|
Politika. Orduan, eta gaur ere, erreparo handia zegoen publikoki baztandarrek bere iritziak agerian
|
uzteko
.
|
|
|
Hasiera batean, Baztango boluntarioak mugak zaintzen jarri zituzten baina denborarekin frontera bidali zituzten. Badirudi unitate militar ezberdinak aldika Baztanera bidaltzen zituztela muga zaintzera, eta, horrela, atseden hartzen zuten, gerra denboraldi baterako alde batera
|
utziz
. Baina, udaletxearen eta Nafar Diputazioaren artean liskarrak sortu ziren tropen mantenuagatik.
|
|
|
Goarnizio hauek alde batera
|
utzita
, Izpegiko mendatean, Erratzun, Lamiarritan (Arizkungo auzoa), Elizondon eta Iruritan militarren goarnizio eta destakamendu gehiago zeuden. Orain arte ikusitakoaren arabera, garai honetan Baztan oso militarizatua zegoela argi dago:
|
|
|
Guda, barruko etsaien erruz (bakearen aldekoak, sozialistak, juduak) galdu zela zabaldu zuten eskuin muturreko alderdiek, eta, ildo horretan, anti semitismoak inoiz ez bezalako indarra hartu zuen. Walther Rathenau enpresariaren hilketak agerian
|
utzi
zuen egoeraren larritasuna. Hitler boterera iritsitakoan, juduen kontrako kanpainek gora egin zuten.
|
|
|
Baina Bigarren Mundu Gerra amaitu eta naziek juduekin egindako sarraskia agerian geratu zenean, Israelgo estatua izango zena definitzeko aitzakiarik ez zegoela adierazi zuten sionistek. Eta, hain zuzen, gertakari hark bultzatu zuen Nazio Batuen Erakundea 1948an Palestina bitan banatzera, eskualde bat arabiarren esku
|
utziz
eta bestea juduei emanez.
|
|
|
Einsteinek begiak estaltzen zizkion benda kendu nahi zion Alemaniari. Potentzia handia izan zitekeen, baina, horretarako, bere seme alabak errespetatu behar zituen, eta hain berezkoa zuen kultura militarra alde batera
|
utzi
. Haber ek, ordea, akatsak edukita ere, gurasoen maitasuna merezi duen semea kontsideratzen zuen Alemania, eta jarrera permisiboegia erakutsi zuen.
|
|
|
Berak zinez uste zuen Israel palestinarren borondate onaren emaitza zela. Hau da, arabiarrek euren lurrak kolonoen esku
|
uztea
adostu zutela, baina nola historikoki erakutsi duten pertsona aldrebes eta fedegabeak direla, eta israeldarren lorpenen inbidia dutenez, bada orain lur horiek bueltan jasotzea erreklamatzen dutela.
|
|
2005
|
|
|
Ezin ditugu aipatu gabe
|
utzi
katedra ibiltariak, 1946tik martxan jarri zirenak. Irakasle taldeak (erizainak, medikuak, alderdiko partaideak, andereñoak, etab.) erremolke batzuekin herriz herri joaten ziren, hitzaldiak, aholkuak, ikastaroak, etab. emanez.
|
|
|
Milaka pertsonek beldurra izateari
|
utzi
zioten eta erregimenaren kontra zeudela publikoki erakusten hasi ziren. Militante sozialistak eta komunistak, kristau progresistak, ikasleak, etab. bultzada handiko mugimenduen protagonsitak izan ziren Francoren diktaduraren azken bi urteetan.
|
|
|
Industriaren hedapena lortzeko bideetako bat langileen kopurua areagotzea zen, eta gizonezkoen laneskua mugara iritsi zenez, ezin zen gehiago areagotu, egin zitekeen gauza bakarra lan egiten zuten emakumeen kopurua areagotzea zen. Garapen Planak argi
|
utzi
zuen emakume langileen kopurua handitzeko beharra zegoela. Horrela, haurtzaindegiak eta zahar etxeak eraikitzeko planak ugaritu ziren, helburua emakumeak etxetik kanpo lan egin ahal izatea zelarik.
|
|
|
Emigrazioa ere ezin dugu aipatu gabe
|
utzi
. Izan ere, emakumearekiko zegoen jarrera aldatzerakoan eragina izan zuen emigrazio tasa altuak.
|
|
|
SF kezkatua zegoen geroz eta emakume gehiagok etxetik kanpo lan egiten zutela ikusita, baina argi zutenez ezin zela joera hori atzera bota, emakumeak beraientzat egokiak ziren lanbideetara bideratzen saiatu ziren. Horrek ez du esan nahi SFk bere oinarriak traizionatu zituenik, Pilar Primo de Riverak Gorteetan emandako hitzaldian argi
|
utzi
zuen bezala:
|
|
|
Emakumea dezentea izan behar zen, pudikoa, isila, gizonaren menpekoa eta zerbitzaria, eta bere lekua, etxe barruan zegoen, eta beste inon ez. Moral kristauaren arabera jantzi eta jokatu behar zuen, makina bat aldizkari, liburu eta eskuliburu egon zirelarik emakumearen portaera nolakoa izan behar zen eta nolakoa ezin zen izan argi
|
utziz
. Legalki, diskriminaturik aurkitzen zen, gizonaren azpitik, eta sexualitatearen alorrean, izugarrizko mugak jarri zitzaizkion, gizon eta emakumeen elkargune lekuen inguruan izugarrizko kontrola ezarri zelarik.
|
|
|
Testuinguru honetan, ezin ditugu aipatu gabe
|
utzi
frankismoaren eta faxismoaren kontra borrokatu zuten emakumeak. Oposizioarentzat urte latzak izan ziren eta borroka klandestinoa zaila eta arriskutsua izan zen.
|
|
|
Bere etxetik kanpo lan egiten zuten emakumeek frankisten kritikak jaso zituzten. Normalean, neskek ezkondu arte lan egiten zuten (krisi ekonomikoari aurre egiteko beharrezkoa zen) eta ezkontza ostean, lana
|
utzi
eta soilik etxeaz arduratzeari ekiten zioten. Izan ere, frankismoaren begietara etxetik kanpo lan egiten zuen emakumea gaitzesgarria zen:
|
|
|
Edonola, esan beharra dago ondorengo dekretuen bidez, lorpenak egon zirela: ...l izan zuten, lan berdinarengatik soldata berdina kobratzen hasi ziren, ezkondutako emakumeak lan egiten segi zezakeen nahi bazuen edo bere kontratuari amaiera eman diru kopuru jakin bat ordainduz, haurdun zegoen emakumeak baja har zezakeen 1 urte arteko iraupenarekin, aitak ezin zituen seme alabak adopzioan eman amaren baimenik gabe, adinez nagusiak eta 25 urtetik beherakoak ziren emakumeek etxea
|
utz
zezaketen gurasoen baimenik gabe, senar lizentzia desagertu zen, emakumeak ez zuen bere nazionalitatea galtzen ezkontzerakoan, merkataritzan jardun zitekeen, ez zuen senarraren baimenik behar ondasun eta herentziekin nahi zuena egiteko, etab.
|
|
|
Pixkanaka, beraien lekua gizartean, politikan eta esparru askotan lortzen ari ziren, eta aipagarriagoa dena, leku hori benetan onartzen ari zitzaien. Baina, 1936ko altxamendu nazionalak prozesu hori eten zuen, gizon emakume askok berdintasunaren bidean egindako lana eta izandako ametsak bertan behera
|
utziz
. 1939an, bando nazionalak garaipena lortu zuenean eta Francoren erregimen diktatoriala hasi zenean, emakumeen inguruan lortutako aurrerapauso guztiak atzera botatzen hasi ziren.
|
|
|
Gainera, Zamanillo ren alfabetoak ez du iberierazko testuaren transkripzio fonetikoa inolako egokitasunarekin egiten, Gomez Moreno-k argi
|
utzi
zuen bezala, idazkera epikura hori signario bat delako, hau da, leherkariak beti bokal batekin doaz.
|
|
|
Hau da, toponimoa eta bere erreferente topografikoaren ikerketan erabilitako informazio iturriak ez dira antzinako katastroak, mapak, planoak, garaiko agiriak edota aire argazkigintza... baizik artzainengandik jasotako datuak. Txikikeriak alde batera
|
utzita
, landa eremuko ikerketa honekin morfema toponimikoen hiztegia egin zuen. Hiztegian argi ez dauden arrazoiengatik, morfema bakoitzaren esanahia euskarari esker azaltzen da.
|
|
|
Zeltiberiar herriaren bilakaera ez baitzen izan horrela. Zeltiberiarra herri zelta bat zen, indoeuroparra alegia, harremanak zituena iberiar munduarekin baina fusiorik gabe, eta Botorrita ko testuen irakurketak eta tesera edo abegikortasun itunetako laupabost hitzek nabarmen
|
uzten
dute hori. Beste gauza bat da Contrebia hirian gertatutakoa.
|
|
|
7 Hizkuntzalaritza eta historia gaiak alde batera
|
utzita
, Bergua k iberiera egoki ulertzen ei duenez, iberiar etnografiari buruzko oso ikuspegi kuriosoa eskaintzen du. Adibidez, iberiar gizartean heriotzak berebiziko garrantzia zuen eta senar emazteetan, gizonak bizitza galtzen zuenean, bere andreak ere hil egin behar omen zuen, biak batera ehortziz.
|
|
|
Lanbide oso ezberdinak eduki ditu, AEBko marinan, IBMeko kostuen zuzendaria, KODAK S.A.ko giza baliabideen zuzendaria74,... Zelangura ere 1970.ean ekonomilari ogibidea
|
utzi
zuen, para dedicarse por entero a sus investigaciones históricas y lingüísticas? 75 Ez dakigu Alonso-k nondik ateratzen duen bizitzeko, autorerik ospetsuenak bakarrik bizi baitira beraien liburuen salmentatik. Salmentetatik bizi diren egileak maiz oso probokatzaileak izaten dira liburuen salmentak igotzeko.
|
|
|
Hizkuntza eta metodoaren gaiak alde batera
|
utzita
, Alonso-ren itzulpen guztiek bi ezaugarri komun dituzte. Lehena:
|
|
|
279). Iberieraren prestigio honek garai berean existitu ziren beste hizkuntza batzuk mutu
|
utzi
ditu (maila idatzian) eta aldi berean gu gortu gaitu.
|
|
|
bi hizkuntzen arteko kontaktuaren ondorioz, iberierak, euskararen itxuradun mintzaira horren hainbat elementu linguistiko onartuko zituela. Beraz, Oroz entzat euskara eta iberiera bi hizkuntza ezberdin dira, baina penintsularen hegoaldean hitz egiten zen euskararen ahaideak iberieran substratua
|
utziko
zuen, gaskoieran gertatu zen moduan.
|
|
|
Euskoiberismoak tubalismotik mailegatutakoa honela labur daiteke; batetik antzinatasuna, hizkuntzarena zein biztanleena, bestetik metodoa, antzinateko toponimoen etimologian oinarrituta (XVI. mendeko apologistak erabilitakoa), baina horri gehituko zaio konparazio bidezko analisia eta mito biblikoak alde batera
|
uztea
. Beraz euskoiberismoak tubalismoa berriztatu zuen bai edukiei dagokionez, euskarari jatorri babelikoa ukatuz, bai metodoari dagokionez, teoriak konparazio bidezko ikerketetan oinarrituz.
|
|
|
3 Euskaldunen artean euskoiberismoaren aldarrikapena Sabino Arana agertu baino lehen erabatekoa zen. A. Campion-ek Revista Euskaran kaleratutako artikulu batean (1878) argi
|
uzten
du, euskoiberismoaren alde edo kontra egotea, teoria linguistikoa baten aldekoa edo kontrakoa izatea baino gehiago zela, kontu ideologikoa edo jarrera politikoa ere bazela. Honela euskoiberismoa kritikatzen dutenak aldi berean euskaldunak erasotzen zituzten.
|
|
|
V. Laburbilpena delakoa ondorioen atala da eta bertan euskoiberismoaren teoria agortuta dagoela argi
|
utzi
dugu. Teoria honek gaurkotzeak eta berrikuntzak jasan eta gero, egungo ezagupenekin erabat zaharkitua jarraitzen du.
|
|
|
Gogoetak ez du kontzesio asko eskatzen, ekintzak bai. Intelektual batek, ondorioak berak ateratzen ditu ondo edo gaizki, eta hor bukatzen da bere errespontsabilitatea, baina ekintzak jendea lan gabe edo norbait kartzelan edo norbait ospitalean
|
utzi
dezakete. Klaro, hor bi aldiz pentsatu behar dira ondorioak, oso diferente da.
|
|
|
–Están primero las vidas humanas sin precio y en cualquiera de las direcciones en que se está expresando este pueblo; está en juego la tolerancia mínima en lo político y lo cultural, que aquí caminan a menudo juntos;? eta hemen agirian
|
uzten
duen erara, garaian biolentzia izugarria bizi zen Euskal Herrian, Estatu espainolak euskal herritarren gain aplikatzen zuena barne zegoelarik.
|
|
|
Badu, Ugaldek El Mundo del País Vasco egunkarian 1991 21an biolentziari buruz idatziriko beste artikulu bat. Garai haietan, PNV alderdiak Espainiako zenbait alderdirekin paktatu zuen beste euskal abertzaletasunak alde batera
|
utziz
. Politikaren inguruko begi bista arin bat egingo bagenu, erraz ikusiko genuke:
|
|
|
Zutiken zenbaki horretantxe ETAk jakinarazten zuenez. La democracia no podía surgir como herencia del franquismo, sino como resultado de su aniquilación? , jakitera emanez agirian zegoela, frankismoak agintean
|
utzitakoek
, leku berean (boterean) jarraitzen zutela. Navarrok gaineratzen duenez:
|
|
|
Azurmendiri egin nion elkarrizketan esan zidan berak ez zuela biolentziaren ikuspegi orokorrik, baina hala eta guztiz ere liburuan agertzen diren zenbait aspektu argi
|
utzi
zizkidan elkarrizketan galderak gauzatu eta gero.
|
|
|
Usted es un ignorante?. Errepublikaren aldeko eskutitz bat idaztearren kartzelaratua izanik, argi
|
uzten
du Trevijanok garaiko gobernuan zegoen, mugikortasun eza?.
|
|
|
Zenbat eta handiago aparatua zailagoa da zerbait kanbiatzea, humanoagoa egitea. Euskal Herriko sistemak, hipotesi batean egongo balitz, edukiko luke bere biolentzia, edukiko luke baita ere bere defentsa sistema norbaitek agreditzen banau, baina minimoa izango litzateke, ze zeini axola zaio Euskal Herria konkistatzea, Amerikari Irak interesatzen zaio baina Euskal Herria bakean
|
utziko
luke. Alde horretatik, biolentziaren problema Euskal Herrian kasik minimo batera erreduzitua egongo litzateke.
|
|
|
Aldaketa nagusia Gasteiz
|
uztean
gertatu bide zen. Revista k ordurarte Ateneoko buletin gisa izandako irakurlego seguru eta finkoa (kideak), Madrilen galdu egingo zituen.
|
|
|
Baliteke harpidedun kopurua, oso handia izan gabe ere, egonkor mantentzea eta Herran beraren arazoek eragitea aldizkariaren itxiera. Edozein kasutan proiektua bertan behera
|
uzteak
, izugarrizko arrakastarik ez zuela diosku, azken aldian behintzat.
|
|
|
Revista 1880an Madrilera joatean, El Ateneo buletina berpiztu zen Gasteizen. Itxura batean buletin honek 1878an
|
utzitako
proiektua berrartzen zuen. Neurria, diseinua, atal eta gainerako ezaugarriak lehengo berberak ziren.
|
|
|
Baina euskarazko testua agertzen hasi behar zenean (eleberria bera) eten egin zen argitalpena. El Ateneo-k, ohar baten bidez, bere jatorrizko asmoa obra osorik ateratzea zela adierazi zuen; baina euskarazko narrazioari alboan jarri nahi zioten gaztelerazko itzulpena egiteko arazoek, eta Bilboko Beti Bat egunkariak obra hori arinago atera izateak, proiektua garatu gabe
|
uztera
eraman zituen.
|
|
|
Halaber Revista k hiriko kultur bizitzan euskaltzaletasuna apur bat ezartzen lagundu zuen. Ateneoan bertan tesi euskaltzaleak hegemoniko bihurtu ez bazituen (ezta gutxiago ere) lorratzen bat
|
utzi
zuen. Agian ez da kasualitatea XX. mendeko zenbait arabar euskaltzale elkarte hartatik igaro izatea:
|
|
|
Zenbaki hartan arazoak zeudela aitortzen zen, eta hilabeteren ondoren aldizkaria ez zen gehiago atera. Badirudi, argiro definitu gabeko proiektu bat izateak, asmotan euskal kulturaz jardutekoa baina de facto gero eta literario abstraktuagoa zena, euskal zein espainiar irakurleak hasetu gabe
|
utzi
zituela. Eta hola epe ertainean Madrilera lekualdatzeko apustuak huts egin zuen.
|
|
|
Revista desagertu arren,
|
utzi
zuen ekarpenik. Hasteko merkatura irtengo ziren euskal kultur aldizkari berriei bidea erakutsi zien (Euskal Erria, Revista de Vizcaya).
|
|
|
Erlijio kontuak alde batera
|
utziz
, gizateriari dagozkien auzi filosofikoak ere tratatu ziren aldizkarian. Anselmo Salvá k, zibilizaziori buruzko bere oharretan, desarroilismoa kritikatzen zuen, baina ez tradizionalismotik, baizik egia bilatzen zuen ikuspegi ilustratu batetik, zeinak ezin zuen gogo onez jasan politikaren, elizaren eta jendartearen utzikeria.
|