|
2008
|
|
|
1796 urteko fogerazioetan, etxe erroldetan alegia, ena>
|
dun
etxe hauek agertzen dira: Antartorrena, Barkineroena, Elbirena, Mari> Sarnena, Txope > rena, Gauntzena, Marundena, Pantaleonekoa, Gernikenekoa, Mikelenekoa (1704an Mikelena), Blasenekoa, Txominzarrenekoa, Agustinenekoa, Errandoena (izen bereko etxea guk geuk ere ezagutu dugu Abadiño Zelaieta herrigunean, orain dozena bat urte bota dutena; beraz, argi dago Errando> ponte izena ez bakarrik Nafarroan, Bizkaian ere oso ezaguna zela garai batean), Matioena, Beresiena.
|
|
|
Bestalde, herritarrak agertzen ziren Santutegiarekiko, frantziskotarrak beren indar sozial estimagarriarekin indarrean zegoen botere politikotik Gotzainen ingu rua baino askeago ageri zirelako, eta gerraondoak ekarritako uren kontra igeri egitera ausartu ere bai. Herritarren zerbitzuan ari zirela, fraideek ez
|
zuten
etxe kalte ere jokatzen, noski, baina ezagutua zen, Santutegiaren gidaritza he rritar eta Euskal Herri zalea.
|
|
|
a) Nafarroako euskal oikonimiaz ari gara, hots, euskal jatorria
|
duten
etxe izenez, Arotzarrarena> [ez* Casa> del> herrero> viejo], edo euskal forma hartu dutenez, Morenorena> [ez* Casa> del> moreno].
|
|
|
–eta.> Lekua adierazten du,, aga> atzizkiak bezala. Honek ere oso pre sentzia urria
|
du
etxe izenetan: Neskatueta, > Ontzarreta...
|
|
|
– Mingorri.> Elgorria (izan)
|
duenaren
etxea: Mingorrinekoa> (Oltza).
|
|
|
Orin. Gorputzean oreztak (izan)
|
dituenaren
etxea: Orinduna
|
|
2009
|
|
|
gorde dut kutxean; tarteko lanak ere ein
|
ditut
etxean... ez naiz oetan lotsa iñoren aurrean.
|
|
2010
|
|
|
Baina ikasleak 9 urte betetzean, azterketa bat egin behar zuen. Ingresos zenekoa?, ondoren, hezkuntza arautuan (eta beraz, gaztelerazko ikastetxeetan) jarraitu ahal izateko. Azterketa hori, gainera, gazteleraz egin behar
|
zuten
etxe eskoletako ikasle euskaldunek. Ondorioz, Zipitriak lan handia egiten zuen bere ikasleek azterketa gainditzeko eta gaztelerazko eskoletan arazorik ez izateko.
|
|
|
90eko hamarkadaren hasieran, ikastolen mugimenduak ondo eginak
|
zituen
etxeko lanak. Ondo baino hobeto.
|
|
2013
|
|
|
Euskal Herrira permisionez itzuli zela idatzi zuenean, bertsoa egin zuen etxeko supazterra goraipatzeko. Herrimina diogunean, ohartu behar
|
dugu
etxeko supazterrak zuen garrantziaz. Ez bakarrik supazterrak, baizik eta sukaldeak, eta denak elkarren kontra berotzeak.
|
|
2014
|
|
|
itxaropenak 64an ateratakoa galdua
|
nuen
etxetik, baina ez idaz learen geroagokoak, Kriseiluren edizio zaharrekoak.
|
|
2016
|
|
|
Hirugarrenekorik, egon bazira langabezian, ageria behar dugu, noizetik noizerat egon ziren eta zonbat hunkitu duzun denbora hautan(...) Ageri hori galda ozute langaben bulegokoeri. Laugarrenekorik, familien alokazionetako bulegoan galdatuko duzu ageria, zer ukan duzun zure haurrentzat eta zer zure emaztearentzat, edo eri zelakotz eta haur
|
ukaitez
etxean egon delakotz. Bosgarrenekorik, zergetako bulegotik jaliko duzu ageria, hau paper tinbratu berezian, erranen duena zonbat zerga pagatu duzun, zertaz jabe ziren, titre edo iduzkiko ontasun.
|
|
|
Baina iragarkian hiru gizon gazte aipatzen ziren. Anderea harritua da, ezin
|
du
etxe horretan gelditu. Joaten da.
|
|
|
Alaba herrira itzultzen da mutil lagunarekin. Hau
|
du
etxean aurkeztu behar. Panpili ez dago gustura gezurrarekin, zail zaio sinestea irauten ahal dutela horrela:
|
|
|
Hila espos antzerkian erretorak zion, bost urte berantago senarrak gobernatu behar
|
zuela
etxean, antzerki honetan horretaz da pleinitzen etxeko nagusia, etxean ezin duela gobernatu. Zerria andreak gaizki hazten zuelakoan hil dela nahiz eta harek ainitzetan abisatu gaizki ari zela.
|
|
|
APEZA:
|
Baduzu
etxea miatzeko baimenik?
|
|
2020
|
|
|
339 Eñaut Etxamendik utziriko Gilentegiko Gilen-ez gain, beste obra narratiboen jatorrizko testuen fotokopia batzuk baizik ez ditugu lortu ahal izan. Idazleak ez bide
|
ditu
etxean. Editoreak emanik lortu genituen aipaturiko fotokopiak.
|
|
2021
|
|
|
Kasu bakan batzuetan izen berezi horiek izen arrunt gisan erabil ditzakegu: Lau picasso erosi zituen;
|
Baditut
etxean txillida batzuk eta abar. Beste testuinguru batzuetan ere berdin gertatzen da:
|
|
|
n perpausa: Diote ere hango ardiek gureek baino ile gehiago eta ederragoa dutela zeren kanpoan egoten diren (Duvoisin); Diputatu haiek konparatzekoak ziren azkenik bere etxe handi eta ederra erre lezakeen gizon bati, zeren
|
dituen
etxe hartan zenbait parte erreberritzeko (M. Elizanburu).
|
|
|
Horrenbestez, kontuan hartu behar da ordinalak zer besarkatzen duen: Hauxe
|
dugu
etxeko 2 semea; Hauxe dugu 2 etxeko semea. Azken batean, berdin gertatzen da zenbatzaile kardinalekin ere:
|
|
|
unibertsaltasuna adierazten duenez, ezin dugu unibertsaltasun hori mugatu, ezin dugu esan zerbait unibertsala edo mugatua dela, aldi berean. Horregatik, etxe zuri guztiak baldin badiogu, zuriak diren etxe guztiak, ezaugarri hori
|
duten
etxe guztiak, besarkatzen ari gara, baina ezin esan, hori hala bada,* bost etxe zuri guztiak edo holako zerbait, bost horrek mugatu egiten baitu berez unibertsala den guzti hori, guztik nahitaez multzo osoa hartzen baitu.
|
|
|
Beraz, determinatzailetzat har daiteke (§ 15.5). Hori dela eta, esan daiteke Etxea erosi dut eta Ez
|
dut
etxerik erosi perpausetan, etxea eta etxerik sintagmak pare parean daudela eta sintaxian funtzio bera dutela, nahiz batean artikulua izan eta bestean ik marka hartu (gramatiketan partitibo deitu izan dena; bokalez amaitzen bada rik).
|
|
|
Ezezkora pasatuz gero, hiru aukera ditugu: Ez
|
dut
etxea ikusten; Ez ditut etxeak ikusten; Ez dut etxerik ikusten. Horko perpaus artikuludun horiek determinatuak daude:
|
|
|
Ezezkora pasatuz gero, hiru aukera ditugu: Ez dut etxea ikusten; Ez
|
ditut
etxeak ikusten; Ez dut etxerik ikusten. Horko perpaus artikuludun horiek determinatuak daude:
|
|
|
Baina hauetan ere, koren osagarri gisa inesiboa dugun ala ZenbS soila dugun kontuan hartzeak lagun diezaguke: a) Urte askotako lanak daude bilduak hemen (cf. urte askotan egindako lana (k)); b) Urte asko (ta) ko etxea erre da (cf. urte asko
|
zituen
etxea); c) Indar askoko potajia da Ernaniko eltzekondo (Txirrita) (cf. indar asko duen potajea). Hauen azpian zer dagokeen kontuan hartuz gero, arazorik ez.
|
|
|
Adberbioarekin doanean, berriz, en, ena nahiz enik formetan eman daiteke:
|
Zuen
etxea dago{ hurbilen ∼ hurbilena ∼ hurbilenik}; Zu aritu zara{ ongien ∼ ongiena ∼ ongienik}. Egitura hauetan ere, bistan da, mailakatzea onartzen duten adjektiboak eta adberbioak erabiltzen dira, ez bestelakoak.
|
|
|
Forma horiekin eginiko perpausa unekoa da, une hori baita perpaus nagusiko gertakariari zedarria ezartzen diona. Erdiespenekoa izaten da maiz (sartu denetik, sartu arte) edo gauzatze burutukoa (etxea garbitu duenetik, etxea garbitu arte); jarduera edo egoera adierazten duena bada, haren une bat hartzen da kontuan, hasierakoa (Gurean dagoenetik, lasaiago bizi da; Sendatua egon arte ez
|
dugu
etxera bidaliko) edo amaierakoa (Ospitaleratua egon zenetik ez da inoiz klinikara itzuli). Perpaus nagusiko predikatua, berriz, iraupenekoa da, jarduera edo egoera adierazten duena (Sartu denetik, hizketan ari da), eta ezin da unekoa izan(* Atea ireki dutenetik, aretoan sartu naiz); erdiespena adierazten duen predikatua, hala ere, ohi bezala, errepikatzeak edo pluraltasunak egiten dute iraupeneko (Atea ireki dutenetik{ bitan sartu naiz ∼ jende asko sartu da} aretoan); ezezko perpausek ere balio ‘iteratiboa’ eman diezaiokete uneko predikatuari (Ikasturtea amaitu zenetik ez naiz eskolara joan, ‘ez egun batean, ez hurrengoan, ez hurrengoan... ’, alegia) eta berdin ezezko zentzua duten perpausek (Atea ireki dutenetik pertsona bat bakarra sartu da aretoan, hots, ‘ez da beste inor sartu’).
|
|
|
30.6.3.3.1c Kontuan izan behar da, bestalde, aditzek adiera bat baino gehiago izan dezaketela; esaterako, lagundu aditzak badu erregimen bitasuna —du Iparraldean eta dio mendebaldean— eta adiera bitasuna —‘laguntza eman’ eta ‘konpainia egin’— ‘Laguntza eman’ adierakoa da tzen osagarria hartzen duena, ez bestea: Lagunduko dizut etxeko lanak egiten [laguntza] 7/ Lagunduko dizut/
|
zaitut
etxeraino [konpainia].
|
|
|
Baina baizik motako aurkaritzan sintagma bat baino gehiago ere jar daitezke kontrastean; eta tartean aditza bera ere egon daiteke: Gutun hori ez
|
dut
etxean eskuz idatzi, bulegoan makinaz baizik; Haren hautsak ez zituzten itsasora bota, mendian zabaldu baizik. Galdegai moduan perpaus osoak ere kontrasta daitezke, honako adibide honek erakusten duen bezala:
|
|
|
– Galdera bakarraren bi aukera juntatzeko ere erabiltzen da edo; alegia, bi perpaus elkartzen dira, bien artean aukera (galdera) bakarra adierazteko (Zinemara joango zara edo nahiago
|
duzu
etxean gelditzea?); horrelakoetan ala juntagailua ere erabiltzen da. Adibidez, ondorengoan bi juntagailuak azaltzen zaizkigu:
|
|
|
– Bi perpaus elkartzen direnean, bien artean aukera (galdera) bakarra adieraziz: Zinemara joango gara edo/ ala nahiago
|
duzu
etxean gelditzea?
|
|
|
Bistan dena, bi forma horien erabilerak desberdinak dira: ke atzizkia duten formak perpaus nagusian erabiltzen dira (etxe hau tindaturik ederragoa litzateke; ez nuke arazorik lanez aldatzeko; gogotik bisitatuko nuke Pariseko arte museoa), edo baldintza irrealeko apodosian (hegan baneki txoria harrapatuko nuke/ harrapa nezake; diru asko
|
balu
etxe handiago bat erosiko luke/ eros lezake); alabaina, bietan alegiazko gertakari baten berri ematen da, hau da, ez oraineko, ez iraganeko gertakari bat, baizik eta egoera jakin batean, mundu irreal batean, gerta litekeena. Baaurrizkia daramaten alegiazko adizkiak, berriz, baldintza irrealeko protasian erabiltzen dira (ingelesez baleki, asko bidaiatuko luke; egia aitortu banio, asko minduko zen), edo hartarik eratorriak diren desideratibozko formetan (otsoak jan baleza!; egia balitz!) (ikus § 34).
|
|
|
zer orduz, zer ordutan, zoin orenez, zein orduz eta abar); Baina non edo gorputzaren zer lekutan gantzutu behar ote da eria? (Agirre Asteasukoa); Ez dut esanen zer herritan, orain Gerrieder izengoitia
|
duen
etxe batek... (Orixe); Ezin pentsatu zuten zer al zitekeen kausa (Lazarraga); Aski zaigu jakitea zer tokitan den (J.
|
|
|
Ondoko adibide hauetan menderakuntza dugu: Ez dut uste joango naizenik; Ez ahaztu atzo esan nizula; Gizon horrek zerbait badakigun galdetzen du; Kalera irten naizenean ohartu naiz euria ari zuela; Zuk urte osoan irabaz dezakezuna baino gehiago gasta dezaket nik egun bakar batean; Ez bazara ongi sentitzen hobe
|
duzu
etxera joatea.
|
|
|
Hona adibide batzuk: Hori etxetik atera nahi ezta dago (ez
|
du
etxetik atera nahi); Ezer jakin nahi ezta, alde egin nuen etxetik. Lekukotasun idatziei dagokienez, ez dugu adibide asko aurkitu OEHn11; aurkitu ditugunak, aditz modaletan oinarrituak dira:
|