|
2003
|
|
|
ugaztunherbiboroakgarbituzituzten, etabai domino efektuaren eraginezdesagertuarazi, berorien menpekozirenkarniboroetaharatusteljaleak. Clovis delakohoriNewMexicoko aztarnategibatenizenetik dator, etabaiherriarietabaiherrihorrekgaratutako kulturarieranstenzaie.Datuarkeologikoenarabera, Clovisleinuadirela11.000urteingurunabarmendu zen bat batean.Ustedenez, eurenarbasoakBeringiako lurzubianbarrenairitsizirenSiberiatikAmeriketaraehizakienatzetik, etaglaziazioarenizotz xaflakohegoaldekolurretaraino
|
sartu
ziren, izotzikgabekokorridoreestubatibilgarrigertatubezainlaster.Iritsi berriekugaztunhandiakaurkituzituzten lurraldeberrioparoan, baina, uste gabeanguztizotzanakzirelarik, ehizabenetakotriskantzabilakatuzen. Hortaz, Cloviskulturakoehiztariekzutenbertakomegafaunagarbitu:
|
|
|
Ziurrenez, Haeckel entximinogizonberbabakoaizangodaaurkitu aurretikformalkiizendatudenkreaturazoologikobakarra, Pithecanthropus alalushipotetikoospetsua.Zernahigisaz, Haeckel ek hogeitabikate maila proposatuzituen, gaiez organikotikabiatutagizakirainoiristeko, eta, izatez, Pithecanthropusalalushogeitabatgarrenlekuankokatuzuen: benetako gizakienmailaraino
|
sartzeko
, hizkuntzaeskuratzeafaltazuen.
|
|
|
Gaitzarenbeldurrez, etxeko jaunbateraitekotanduguaurtenJaponiakogaztenatik.Soraioaomendahau.Geroikusiko, behinikbehin, bihi gotorrekoada.Hazparnen, Makeanetaezdakitbertzezoinherritan, ba omendirapiztuakederkietahandituak, duelalauzpabortzurtelurrean
|
sarturik
.
|
|
|
[...] Baduhogoi ta hamar baturtehasi nintzalaeuskarazidazten, enesor herrikomintzaiarihan hemenkaeratxikizGipuzkoako, Bizkaiko, Ziberoko, Garazikoetabertzezonbaittokitakohizkuntzabakar batzu.Zererrannahizutenhok, ahalbezainxehekiadiaraztennuen enemintzaldietan, ardurafrantsesariberarigaldatuzlaguntza.Gei askoznerabilan solas, laborantzako etahazkuntzakozeretangutisko
|
sartuz
bizkitartean.Elekaartzennintzalarik, askotanaraberari banindarraikion.
|
|
|
Bainanezduzuemazteabezalakodebrurik: gatuhura ikustearekin, ximixtanjinzitzakonzerbeitgogora, ximixtaneginbeharukanbaitzuen: Mariunlepokoiletarikhatzemanetamarrakazburuzbeheitieltzean esku batezbertzealagunduzondoraino
|
sartu
, berehalaestalgiaezarrietaatxiki zapan.Saldairakituhartanhilzengatuzahargaizoa, leheregitearekinbere barneanzituenguziakhusten zituelasaldarenongailu...
|
|
2007
|
|
|
Aldizkariok aztertu orduko, gehien interesatu zaiguna izan da ezagutzea zein intelektual izan ziren lankide, bai sozietateek buruturiko bileretan parte hartzeagaitik, bai aldizkari berberean idatzi izateagaitik. Izan ere, bilerotako kidetasuna bada ere harremanetan
|
sartzeko
biderik aproposena, pentsalari horiek zein aldizkaritan idatzi zuten ezagutzeak13 bidea emango digu garaikideen arteko beste harreman batzuk suposatzeko ere, harremanok frogatzeko eskutitz, idazki zein lekukoen elkarrizketetara jo behar izango badugu ere.
|
|
|
1553an indarrean
|
sartu
ziren foruek19 Aintzineko Erregimenaren herri biltzarretako antolaketa soziopolitikoa arautu zuten. Beste aldetik, Iparraldeko gizarteak nekazaritza eta artzaingo ekonomia zuen bizibide eta foruek herri lanok ere arautu zituzten.
|
|
|
1912ko urrian Belokeko Apaizgaitegi Txikian hasi zen ikasten La, tte38 Garai hartan, 17 urteko La, ttek Le> Palmipède> izeneko astekaritxoan idatzi zuen, isilean, Vogel adiskidearekin batera39 Jadanik gazte denbora hartan euren zirikadak
|
sartzen
zituzten artikuluetan; Harizmendi apaizak irakurtzen ei zuen, umore onez hartuz ikasleek agertutakoa40.
|
|
|
1919an Baionako Apaizgaitegi Handian
|
sartu
zen batxilergoa iragan arte. Lehen Mundu Gerraren garaia baitzen, apaizgaiek espero zuten baino lehen hasi zuten ikasturtea, Gobernuak ez zezan eraikina eritetxe bihur.
|
|
|
Tolosan zegoela, Jean Saint Pierrek helarazten zizkion Hegoaldeko abertzaletasunaren berriak54: Eskual> Esnalea, > RIEV, > Euskalerriaren> Alde> eta Euskera> aldizkariak eskuratzen zizkion La, tteri euskal kulturan
|
sar
zedin55 Eta 1924an irakurtzetik idaztera pasatu zen La, tte: Laurent Apestéguyk, Gure> Herria> aldizkariaren sortzaileak, argitalpen hartan hartu zuen La, tte lankide bezala.
|
|
|
Azkenez, Piarres La, tteren ekintza baldintzatuko duen pentsamoldeari buruzko argibideak ematearren, Jean Haritschelharren hitzei jarraitu diegu65; berak dio La, ttek ez zituela batere gustuko F. Krutwig, Julen Madariaga edota Luis Haranburu, materialismo dialektikoa
|
sartu
baitzuten euskal literaturan (La, tteren ustez materialismorik garatuena marxismoarena zen); arbuiatu egin zituen Kafka, Albert Camus eta Simone de Beauvoir existentzialista ezkorrak ere. Ostera, La, ttek Gotzon Garate eta José Azurmendi goraipatzen zituen, aurre egin baitzioten materialismo horri.
|
|
|
1912an Ybarnégarayk hasiera eman zion bizitza politikoari, Uharte Garaziko alkate izendatu baitzuten. Lehenengo aukeratze horrekin, Ybarnegarayk abizenaren ortogra, a aldatu egin zuen (politikan
|
sartu
baino lehen Ibarnégaray idazten zuen).
|
|
|
Horrela, erresistentzian
|
sartu
ei zen Ybarnegaray89, Alemanek 1943an harrapatu eta Tyrolera deportatu90 zuten arte. Liberazioarekin, Ybarnégaray Frantziara itzuli zen eta berriro atxilotu zuten; epaitua eta kondenatua izan zen 1946ko martxoaren 18an.
|
|
|
Eskual Herri, Eskualduna, 1918ko otsailaren 8a. Behin gerra amaiturik, Eskualduna> kontra agertu zen gerratik ihes egin zutenak herrian berriro
|
sartzen
utzi orduko, Nor sar araz?, Eskualduna, 1924ko uztailaren 25a.
|
|
|
Eskual Herri, Eskualduna, 1918ko otsailaren 8a. Behin gerra amaiturik, Eskualduna> kontra agertu zen gerratik ihes egin zutenak herrian berriro sartzen utzi orduko, Nor
|
sar
araz?, Eskualduna, 1924ko uztailaren 25a.
|
|
|
1924an Jean Blaise Adémak zuzendaritza utzi eta Jean Saint Pierre izendatu zuten Eskualdunaren zuzendari. Eta beti legez, zuzendari berriarekin batera idazle berriak
|
sartu
ziren astekarian, hala nola Piarres La, tte.
|
|
|
Baina euskararen erabilera bultzatzeaz gain, euskaltasunaren pizkundea ere hartu zuen helburu Eskualzaleen Biltzarrak. 1905ean Biltzarrak bat egin zuen Antton dAbbadieren Euskal Jaien asmoekin, euskara eta euskal ohiturak zaintzeaz gain, ahalaz geroago eta barnago erroak
|
sar
araziz218; eta Arturo Campionek hasiera eman zion 1904ko batzarrari, Jules Salaberry eredu bezala aurkeztuz: pour ceux qui veulent avoir à coeur de ne point laisser disparaître notre nationalité219.
|
|
|
...ileretara joan zirenetara itzuliz, eta orain arte aztertu ditugun lau elkarteetako (Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonne, Eskualzaleen Biltzarra, Eusko Ikaskuntza, Euskaltzaindia) kide komunak nabarmentzearren, jarraian dugun laukiari begiratuko diogu, Euskaltzaindiaz gain, beste elkarteren bateko bileretan parte hartu zutenak
|
sartu
baititugu:
|
|
|
Gure> Herriaren lankideen jaiotza data ere
|
sartu
dugu laukian. Horrela, ikusten dugu 33 kideetatik 28 zirela La, tte baino zaharragoak:
|
|
|
Azkenez, begira diezaiogun jarraian dugun laukiari, Euskal Museoaren arduradunen (William Boissel eta Philippe Veyrin) partaidetza orain arte aztertu ditugun elkarte kulturaletan ikusteko; laukia osotuago gera dadin Bulletin> du> Musée> Basque> argitalpenaren ohiko lankideak ere
|
sartu
ditugu:
|
|
|
Laukian
|
sartu
ditugun Constantin, Daranatz, Donostia, Gavel eta Nogaret Bulletin> u> Musée> Basque> euskal museoaren aldizkariaren ohiko lankideak ziren. Bostetik lau, Constantin, Daranatz, Gavel eta Nogaret, Société> des> Sciencies, > ttres> t> Arts> e> Bayonneren bileretara joaten ziren; partaidetza horrek berriro erakusten digu euskal museoa eta Sociétéren artean harreman estuak izan zirela.
|
|
|
Jakes Abeberryren ustez, Eugène Goyheneche Ipar Euskal Herriko abertzale bakanetarikoa izan zen636 (JEL baitan hasten edo amaitzen zituen eskutitzak637, Marc eta Jacques Legassekin batera. Ostera, Abeberryk ez du Jacques Mestelanengan jarrera abertzalerik ikusten638, eskutitzak JEL lelopean agurtzen bazituen ere639 Jean Hastoyri dagokionez, Mestelan ikaskidearen bidez
|
sartu
zen harremanetan euskaltzaleekin (en JEL amaitzen zituen eskutitzak); ekintza politikorik burutu ez bazuen ere, Abeberryk nabarmendu egin ditu Hastoyk buruturiko ekintzak euskal ohiturak iraunaraztearen alde640 Abeberryk laudatu egin ditu Jean eta Madeleine Jauréguiberry neba arreben lanak ere, euskal kultura pizteko ekintzetan murgildurik egon baitziren.
|
|
|
Azkenez, baziren jarrera politiko nahasiagoa agertu zutenak: Michel Diharce, Jean Richter eta Philippe Oyhamburu militante euskaltzaleak baziren ere, armada frantziarrean
|
sartzeko
ikasketak burutu zituztelako641.
|
|
|
Nazionalismo frantziarraren bidetik heldutakoa abertzaletasunera: (Fédération> dAction> Républicaine> du> Pays> Basque> FAPPB> partidu eskuindar frantziarraren kidea izandakoa talde euskalzalean
|
sartu
baino lehen).
|
|
|
Diharce, M.: Abertzalea izan arren, armada frantziarrean
|
sartzeko
azterketa prestatu zuen.
|
|
|
Olphe Galliard, M.: Nazionalismo frantziarraren bidetik heldutakoa abertzaletasunera (Fédération> dAction> Républicaine> du> Pays> Basque> FAPPB> partiduaren kidea izandakoa talde euskaltzalean
|
sartu
baino lehen.
|
|
|
Ospital, F.: Nazionalismo frantziarraren bidetik heldutakoa abertzaletasunera, (Fédération> dAction> Républicaine> du> Pays> Basque> FAPPB> partidua utzi zuen talde euskaltzalean
|
sartzeko
).
|
|
|
Oyhamburu, F.: Euskaltzalea, Armada frantziarrean
|
sartzeko
azterketa prestatu zuen.
|
|
|
Richter, J.: Armada frantziarrean
|
sartzeko
azterketa prestatu zuen.
|
|
|
Saint Louis de Gonzaguen Jean Pierre Urricarriet aldudarra zegoen begirale. Laster baten
|
sartu
ziren harremanetan 16 urteko Goyheneche eta 26 urteko Urricarriet, Urricarrietek Goyheneche abertzaletasunera eramateraino.
|
|
|
Talde euskalzalearen adar bat Atarratzen osatzerakoan, Jean Hastoy prest agertu zen propaganda egiteko. Jean Hastoy Jacques Mestelanen kidea izan zen Baionako Saint Louis de Gonzague ikastetxean, beronen bidez
|
sartuz
talde euskalzalean; Jacques Mestelanek Pierre Amoçaini idatzitako eskutitza, Baiona.
|
|
|
Konkretuki Eskualdunarekin bat zetorren Aintzina> baserritarrei zuzenduriko berriak
|
sartzen
eta beste gai batzuk, esaterako, eskola, euskal jaiak etab. lantzeaz gain, herritarrei interesatzen zitzaizkien iritzi politikoak sartzean.
|
|
|
Konkretuki Eskualdunarekin bat zetorren Aintzina> baserritarrei zuzenduriko berriak sartzen eta beste gai batzuk, esaterako, eskola, euskal jaiak etab. lantzeaz gain, herritarrei interesatzen zitzaizkien iritzi politikoak
|
sartzean
.
|
|
|
1940ean
|
sartu
ginen Baionako Seminarioan eta 1941eko oporretan, udan, etxerat etorri zitzaizkidan Iratzeder eta Legasse, zaldia eta karrosarekin, Euskal Herriko itzulia egiten ari ziren, Murua, I., aipatu artikulua., 92 or.
|
|
|
Horrekin batera, Aintzinan idatzi zuten gehienak apaizgaiak ziren eta apaizgaiek debekaturik zeukaten egunkariak Apaizgaitegian
|
sartzea
, baita aldizkariak argitaratzea ere734 Beraz, isilpean aritu behar izan zuten Aintzina> argitaratzeko; irakasleetatik Narbaitz735 eta Larralde euskaldunek baino beste inork ez zekien eta zeukan aldizkariaren berri736 Marc Legassek, kanpoan zegoen eta, testuak eraman zizkion inprentatik Xarrittoni, zuzenketak egin zitza.
|
|
|
Izan ere, harpidedunek hamabi zenbaki zeuzkaten ordainduta eta ordurako zortzi baino ez zeuden argitaraturik746 Hala ere, aldizkariaren ordez, erabaki zuten zenbait gai lantzea koaderno eta liburutxoen bidez: historia zela, gramatika zela, etab; tartean Legassek frantsesezko artikuluren bat
|
sartzen
zuen. Horrela, Chabier Gasteiz-ek (Piarres Xarrittonen izengoitia) Eskualdunak> liburutxoa idatzi zuen; Axularren mendeurrena ospatzeko, Axular> 1643 1943> atera zuten Xabier Diharce, Gabriel Lertxundi, Jean Elissalde, George Lacombe, Pierre La, tte, Jean Saint Pierre eta Leon Léonek; garaiko intelektual ospetsuenetarikoak, beraz.
|
|
|
ohitura zaharrak berreskuratzea eta euskal berezitasun sozio-kulturalak babestea. 1930 hamarkadako artikulurik gehienei kutsu politikoa bazerien ere, bigarren Aintzina> bereziki aldizkari kulturala izan zen, politikan
|
sartzeko
asmorik gabe775 eta folkloreari artikulu ugari eskainiz.
|
|
|
Jiménez de Aberasturiren irudiz, bigarren Aintzina> amaitu zen haustura gertatu zelako: lankide batzuek Pétainen pentsamolde erregionalista frantziarra bereganatu zuten, beste batzuk abertzaleak ziren bitartean; berauetariko batzuk Erresistentzian
|
sartu
ziren, hala nola, La, tte, André Ospital, Larzabal782 1940 hamarkadako Aintzina> argitaratzeari utzi zioten.
|
|
|
Piarres La, tte nortasun gogorreko pertsona zen jadanik ikasle zenean: Ithorrotzeko apaiza ez zegoen ados La, tte Apaizgaitegi Txikian
|
sartzearekin
, sarritan gaixorik zegoelako; hala ere, La, ttek lortu zuen han sartzea. Bestetik, Jean Saint Pierreren ustez egokia zen La, ttek Letrak ikas zitzan; baina zail izan zuen La, tteri hori buruan sartzea (Mathieu irakasleak ez zuen lortu), La, ttek Filoso, a ikasi nahi baitzuen827 La, tte horretara jartzea lortu zuen Saint Pierrek, baita euskara ikas zezan ere, herritar euskaldunengan apaiz bezala eraginkorra izateko ezinbestekoa zelakoan euskaraz aritzea828.
|
|
|
Piarres La, tte nortasun gogorreko pertsona zen jadanik ikasle zenean: Ithorrotzeko apaiza ez zegoen ados La, tte Apaizgaitegi Txikian sartzearekin, sarritan gaixorik zegoelako; hala ere, La, ttek lortu zuen han
|
sartzea
. Bestetik, Jean Saint Pierreren ustez egokia zen La, ttek Letrak ikas zitzan; baina zail izan zuen La, tteri hori buruan sartzea (Mathieu irakasleak ez zuen lortu), La, ttek Filoso, a ikasi nahi baitzuen827 La, tte horretara jartzea lortu zuen Saint Pierrek, baita euskara ikas zezan ere, herritar euskaldunengan apaiz bezala eraginkorra izateko ezinbestekoa zelakoan euskaraz aritzea828.
|
|
|
Ithorrotzeko apaiza ez zegoen ados La, tte Apaizgaitegi Txikian sartzearekin, sarritan gaixorik zegoelako; hala ere, La, ttek lortu zuen han sartzea. Bestetik, Jean Saint Pierreren ustez egokia zen La, ttek Letrak ikas zitzan; baina zail izan zuen La, tteri hori buruan
|
sartzea
(Mathieu irakasleak ez zuen lortu), La, ttek Filoso, a ikasi nahi baitzuen827 La, tte horretara jartzea lortu zuen Saint Pierrek, baita euskara ikas zezan ere, herritar euskaldunengan apaiz bezala eraginkorra izateko ezinbestekoa zelakoan euskaraz aritzea828.
|
|
|
Gure ustez ulertzeakoa litzateke Action> Françaiseren pentsabideak La, tte erakar zezan, liga horrek erlijioa defendatzeaz gain, erregezaletasuna eta Antzineko Erregimeneko baloreak defendatu zituelako. La, tte oso gaztea zen Apaizgaitegian
|
sartu
zenean eta, ikusirik Apaizgaitegiko apaiz batzuk Action> Françaiseren alde agertu zirela, arrazoietariko bat Léon XIII.aren Errepublika onartzeko aginduari kontrakotasuna agertzea?, baliteke La, ttek jokaera berbera izatea. Kontuan hartu behar da La, tte nahiko ikasle bihurria zela gaztetan (17 urtekin Le> Palmipède> argitalpenean parte hartu zuen, isilean, iruzkin zirikatzaileak sartuz), eta baliteke Françaiseri jarraitzea La, ttek jokaera berritzailetzat hartzea Action.
|
|
|
La, tte oso gaztea zen Apaizgaitegian sartu zenean eta, ikusirik Apaizgaitegiko apaiz batzuk Action> Françaiseren alde agertu zirela, arrazoietariko bat Léon XIII.aren Errepublika onartzeko aginduari kontrakotasuna agertzea?, baliteke La, ttek jokaera berbera izatea. Kontuan hartu behar da La, tte nahiko ikasle bihurria zela gaztetan (17 urtekin Le> Palmipède> argitalpenean parte hartu zuen, isilean, iruzkin zirikatzaileak
|
sartuz
), eta baliteke Françaiseri jarraitzea La, ttek jokaera berritzailetzat hartzea Action.
|
|
|
Hala ere, Andiazabalek dioenez, gazte denborako ideiak baino ez ziren izan, 1919an 18 urterekin Apaizgaitegi Handian
|
sartu
zenekoak; ikusirik gaia zer nolako norabidea hartzen ari zen (Vatikanoak 1914an debekatu zuen Action> Française> aldizkaria, 1920an Association> Catholique> de> la> Jeunesse> Françaisek Action> Française> gaitzetsi zuen eta 1926an Vatikanoak mugimendua debekatu zuen), La, ttek Action> Françaiseren pentsamoldea utziko zuen e...
|
|
|
Lege Zaharrari begirunea izateaz, euskalzaleek baserritarraren bizimoduaren goraipamena eta herriarekiko lokarriaren garrantzia azpimarratu zuten. Horrela, Aintzinan herritarrei buruan
|
sartzen
saiatu ziren, hirietako bizibide modernora egokitu beharrean, herriko ohitura eta lanbideak iraunaraz zitzaten, irakurle gazteak horretan zaletzen ere saiatzearekin batera.
|
|
|
Georges> Lacombe>(), Pierre La, ttek euskaltzain
|
sartzeko
eman zuen hitzaldia, Imp. du Courrier, 1949.
|
|
|
Aita Iratzeder, Euskal Herria Jainkoaren gerizapean, Hitz, 1975, maiatza. Aita Xavier Diharce n Euskalzaindian
|
sartzea
, Herria, > 1963ko maiatzaren 23a.
|
|
|
|
SAR
ASOLA, Ibon: Historia> social> de> la> literatura> vasca, Akal, Madrid, 1982 SASTRE, Pablo:
|
|
|
Belokeko Apaizgaitegi Txikian
|
sartu
da.
|
|
|
1920 La, tte euskara ikasketetan buru belarri
|
sartu
da, Jean
|
|
2008
|
|
|
..., hautatu, hautsi, hazi, hil, hornitu, hozkatu, hustu, ibili, igo, ikasi, ikusi, irakurri, iraun, iritsi, isildu, isuri, izan, izendatu, izerditu, jaitsi, jakin, jan, jantzi, jarraitu, jarri, jaso, jo, joan, jokatu, josi, kezkatu, koka tu, konparatu, konturatu, korritu, loratu, lortu, lotu, marraztu, mintzatu, moztu, mugitu, musukatu, nahastu, nekatu, oroitu, otu, pasa (tu), poztu, saldu, saltatu,
|
sartu
, sinistu, topa tu, ukitu, ulertu, zamatu, zeharkatu, zutitu
|
|
|
Jokaera berriaren ondorioz, Administrazioa da herritarrengana jotzen duena informazioa ematera. Bera
|
sartzen
da behin eta berriz herritarren etxeetan, baita askotan baimenik gabe sartu ere?, eta horrek komunikatzeko modua moldatzea eskatzen du ezinbestean. Kudeaketa erraztu nahian, Administrazioak ez du lehen bezala herritarra paper zuri baten aurrean bakarrik uzten, idatzi beharrekoa asma dezan.
|
|
|
Jokaera berriaren ondorioz, Administrazioa da herritarrengana jotzen duena informazioa ematera. Bera sartzen da behin eta berriz herritarren etxeetan, baita askotan baimenik gabe
|
sartu
ere?, eta horrek komunikatzeko modua moldatzea eskatzen du ezinbestean. Kudeaketa erraztu nahian, Administrazioak ez du lehen bezala herritarra paper zuri baten aurrean bakarrik uzten, idatzi beharrekoa asma dezan.
|
|
|
Hortik datoz enpresa pribatuen saioak herritar gazte horiek irudien eta soinuen bidez erakartzeko. Administrazioa, lotsati samar, baina hasi da
|
sartzen
zurrunbilo horretan. Atzera bueltarik ote du horrek?
|
|
|
Orain dela zazpi urte hasi ginen HAEEn, besteak beste, garai hartako administrazioko hizkeraren gehiegikeriak salatzen. Lagun askoren izerdiari esker administrazio handi eta txiki gehienek, komunikazio beharrak bultzaturik, lanak egin dituzte hizkera hori sendabidean
|
sartzeko
; baina, saio horiek, orain arte bederen, komunikazio arruntenetan edo erabilienetan egin dira, testu, estrategikoak?, momentuz, kanpoan utziz. Kalitatea, ordea, ez da erabatekoa izango, testu, handi?
|
|
|
(18)/ eta
|
sartu
dute eta txantxangorriak zerikusia dauka baita ere salatu egin duela txantxangorriak ere lagundu egin du// (B.A.)
|
|
|
Ahozko hizkuntzan, errorea nozio dinamikoa da: hiztunak hanka
|
sartzea
eginez gero, mezua luzatuz soilik eta aurrera joaz hura zuzendu ahal du.
|
|
|
historia argitzea; nahikoa dute hizkuntzak sailkatzea eta normalean onartzen diren familiak edo hizkuntza bakarrak multzo zabalagotan
|
sartzea
. Euskara ere erabili
|
|
|
(Trask 1997: 159) direnik, ezta gutiagorik ere. Traskek uste du bisilaboetan ai, > ei, > oi, > > au, > eu> diptongoez gain beste edozein bokal elkarren ondoan agertzen baziren (esa terako* bear edo* ao hitzen kasuan) aspirazioa
|
sartzen
zela modu automatiko batean bokal horien artean (> > r, >). Baina gauzak hala izan balira, ez da ulertzen zer gatik dauzkagun ondoko bikote hauek:
|
|
|
Akitanian euskal leinuko izenak garbiak eta ugariak ziren bitartean, Hego aldean eta batez ere Baskoien lurraldean ez ziren inondik ere agert zen, horrek sortzen zuen egonezina eta harridura nabariak zirelarik. Lergako izkrizioa agertu zenean, berehala ikusi zen hango izen bat, Ummesahar, > euskaratik errez uler zitekeela eta beste biak, Abisunhar> eta Narhunges, hain zuzen, Akitaniako izen mult zoan
|
sar
zitezkeela bai osagaien aldetik bai fonetika arrazoiengatik ere. Mitxelenak Lizarra inguruan agerturiko Loxa> jainkosaren izena ere euskarazko lotsa rekin lotu zuen eta halaxe lortu zen euskal izen multzo ñimiño bat Nafarroan ere identifikatzea (Mitxelena, 1991).
|
|
|
Antroponimia honen ezaugarritasun nabariena analisirako iluntasunean eta parekotasunezean datza. Identifikatu daitekeen tar> osagaiak bai akitanierazko ono mastikan eta bai iberierazkoan ere
|
sartzeko
eskubideak ditu. Agirseni> izena bere alde tik Ascoliko brontzean agertzen diren Agirnes> eta Agerdo> izenekin lotu behar da, dudarik gabe, baina ia ez da hain segurua izen horiek nahitanahiez iberiar leinukoak direnik.
|
|
|
Zerrenda honetan ez ditugu zeltar izen nabariak aurkitzen, baina dudarik gabe Bituris> Bordele inguruko Bituriges> deritzan herriarekin lotu daiteke eta Andelos, > hala nahita, ande >+ lo > zatitu daiteke eta Uxello > eta Mediolo > toponimoen antzera uler tu; honetaz gain Segia> Segobriga n eta antzeko toponimoetan agertzen den osagai zel tar nabariaren bidez uler daiteke eta izen askotan sakabanaturik indieuropar atzizkiak ere atzeman daitezke. Iberieraren aldetik ikusiko bagenu kontua, hor
|
sartuko
genituz ke ziurki gurris, > elon, > > Tarr > eta besteren bat. Ezin daiteke esan, beraz, baskoien toponimia zaharra euskal toponimia gardena denik, ezta hurrenik ere (Gorrochategui, J. 2000).
|
|
|
Bestalde hizkuntza duinaren obsesioarekin eta erdaldunek euskaldunetan
|
sartu
herri jakituriaren gaitzespena gainditu nahi zuen.
|
|
|
hutsez egiteko ohitura txarra
|
sartu
zaigu, horregatik, Barandiaran eta Azkueren ondo tik euskaraz jarraitzen dut, edukiaren aldetikako jakintzen biltzen Herri> Sendakuntzazkoa> eman nuen, Ehizarena> izango da filologo frustratuen baimenik gabe. Filologoek eta mekanografoek, beren gipuzkoar mundutik ateratzen jakin behar lukete.
|
|
|
Bestalde, kontuan edukitzekoa da Elizaren era kunde administratiboak mende askotan, nolabait, aspaldiko bereizketa dialektalaren adieragarri izan zirela, Calahorrako eliz-barrutiak, adibidez, Gipuzkoan egun biz kaiera mintzatzen duten lurrak bere esparrukoak zituen. Banaketa administratibo bera Elizaren aldetik Iruñeako eliz-barrutiari dagokionez, ezen egun goi nafarrera min tzatzen duten herri gehienak (Hondarribia, Irun, Oiartzun, eta abar...) Nafarroako eliz barrutian
|
sartzen
ziren, aspaldiko baskoin tribuaren lurraldetasun aztarnak gordez.
|
|
|
Dudarik gabe, bertako euskal kopurua Arlanzon ibaiaren ildoari darraiena baino ugariagoa da, baina ez Pradoluengo ingurukoa bezainbatekoa. 4) Bureba eta Oka mendien gunean
|
sartzen
den toponimia, Arandio mendizerratik aparte gune lauagoetan hedatua. Bureban, gaur egun, euskal toponimo urri gordetzen da.
|
|
|
Nabarmen egiten da Arlanzon ibaiaren ibildea, Pineda de la Sierra eta Río Cabado aldean ematen dena; sarritasun apalekoa da bertako toponimia, herriak lauta dan ere
|
sartzen
direlako, eta eskualde lauak mendialdekoak baino babes urriago eskaintzen dio onomastika zaharrari. Beraz, Herramel, Villarobe, Urkiza, Urrez eta Ibeas de Juarros Pradoluengo edo Fresneda de la Sierra baino toki zelaiagoan koka tzen dira, eta euskal toponimia murritzagoa dute.
|
|
|
Pr. Leg. 531,8, l849 urtea); agian, lehen silabak al> gaztelaniar artikulua adierazten du, Mendia> soilik ere ematen baita; euskararen ezaguera galtzean, posible da preposizio eta arti kuluak itsastea Neila > > > (A> Neila) > kasuan bezala); bestalde, euskal interpreta zio baten baitan
|
sartzen
da Armendia> aldakia, lehen osagaia Arri> > > r > konposake razkoa izaki, Alkorta> kasuaren moduan). –La mitad de otra en Almendia termino de esta Villa de doce celemines?
|
|
|
Dena dela, saiatu naiz alboan doan bibliografiaren arabera eta banan banan Diccionario> geográfico> eta beste datuetatik hartuta. Euskara gutxi edo asko gordetzen den tokietatik hasiko naiz,
|
sartu gabe
beste xehetasun batzutan, Ipar Ekialdetik hasi ta: Durangoko uri artxibotik jasota konturatu naiz Debabarreneko parrokiek, Durango artziprestazgoaren Elgoibarko bikaria osatzen zutela, Elgoibar bera, Eibarko bi, San Andres eta Aginaga, Mendarozabal, Azpilgoeta, eta Astigarribia, Mutrikun.
|
|
|
Eliz artziprestazgo edo bikariek eta merindadeek norainoko kidekatasuna duten banan banan ikertzerik ezinezko gertatu bazitzaigu ere, horretarako norbaitek espreski ikertu behar lituzke dauden material oso aberatsak, Kalahorrako elizbarrutiaren artxibo an. Tartean, esan dezaket eta, Juan Manuel Etxebarria zeberioztarra lagun Zeberioko euskara Arratiakoan
|
sartzen
dela eta ez Bonapartek, bere mapan, Jose Antonio Uriarteren eraginez, Arrigorriagako azpieuskalkian. Esan behar da, mendez mende tan, Zeberio Arratiako merindadeko herrietako bat zela eta artziprestazgo ere.
|
|
|
daitezkeen euskal toponimoak ikertuz. Urduña ere hemen
|
sartzen
dut, zeren eta hiria Bizkaia izan, elizaz, mendez mendetan, bikaria artziprestazgo berbera baitzuen, bai hiriak, bai bere 4 herrixkek eta baita Arrastariako eta Urkabustaizko herriak ere. Horiek osatzen zuten eskualde hori.
|
|
|
Edonola, zientziaren kasuan ez dago berbaldia iluntzeko beharrik, gizartekide arruntak esparru horretan
|
sartzea
berez zailtzen duten faktoreak baitaude: batetik, era biltzen diren adigaien abstraktutasuna eta beraz, urruntasuna eta bestetik, ikur kodeen
|
|
|
(11a) adibidean esaldien arteko harreman logikoak prozesatzen laguntzen diguten bi faktore daude: batetik, > kirurgiak> osagaiaren atzeko koma, osagai horrek aurkaritza batean parte hartzen duela iradokitzen diguna20, eta bestetik, aldiz> lokailua, aurkaritzan
|
sartzen
den bigarren osagaia zein den eta zer nolako aurkaritzaz ari garen iradokitzen diguna.
|
|
|
Datu guztiak diagrama batean
|
sartuz
, herrika ondoko emaitzak lortzen dira: Gipuzkoako Goierrin %88 eusten diete bertako ezaugarriei helduek eta %74 ean gazteak.
|
|
|
Beste batzuk, aldiz, fenomeno meteorologikoen arlo zehatz bat gidari zutela, ahalik eta berba gehien biltzen ahalegindu dira. Beste zenbaitek, berriz, euskara hiztegiak egitean nahitaez
|
sartu
dituzte horretariko hitzak. Eta egileren batek, hizkuntzalaria izan ez arren, mitologia gaia jorratzean, halabeharrez etnometeorologiarekin egin du topo.
|
|
|
UZEI ren Meteorologia hiztegiaren arabera, meteorotzat jotzen direnak, hau da, hidrometeoroak, litometeoroak, eolometeoroak, fotometeoroak, elektrometeoroak eta garrantzi bereziko beste bi arlo, hodeiak eta itsasoa, alegia. Izarrak eta konstelazioak ere
|
sar
litezke hiztegian. Ez dira asko eta batzuk bitxi samarrak dira.
|
|
|
Salto> ko: > rotariko> egiak> jasotzen du(, salto ta brinko zebiltzan kuarto barrenian...), s.v. brinko6> edo bringo.> ko> ez da hitz mailegua baka rrik, baita esapide edo lokuzio modura egituratu den segmentua. Horrek esan nahi du euskararen mamiraino
|
sartu
dela, hitzen azalean gelditu gabe. Bestalde, brinkoren> era torri ugari samar dugu:
|
|
|
Historiaren ikuspenetik falta zaiz kigun puntuak hauexek dira: mailegu bakoitzaren sartze garaia ezagutzea, baita non dik euskarara
|
sartu
den ere, hau da, zuzenean latinetik edo erromantze zehatz batetik (zeren eta batzuetan garbi dago hitz konkretu bat gaskoitik harturik dagoela7; beste tan, ordez, ez da hain garbi ikusten). Esate baterako, euskarazko ganbara k latinezko camara rekin badu8 zer ikusirik, baina zein bidetik etorri zaigun ikustea ez da hain erraza:
|
|
|
edo katalanez bezala), albaitari12, > laranja> (edo liraina> edo naranja), ¿ ez ote dira nafar erromantze bitartekoak euskaran
|
sartu
izanak?
|
|
|
10.> Beste alde batetik, gogora dezagun Tovarrek hil baino lehenago idatzi zuena (nahiz eta hil ondoren argitaratua izan): Rhin Ibaiaren alpetar aldian latinetik hartuta ko mailegu asko ez ziren inoiz idatzian
|
sartu
(, no entraron nunca en la lengua escri ta? [1997]), bi mila urte eguneroko hizketan iraun arren(, a pesar de que ha perdura do casi dos mil años en la lengua cotidiana no literaria?
|
|
|
Badakigu kontaktuaren bitartez sinkretismo batzuk euskaraz (ko> eta, tzaren artean gertatzen dena, besteak beste, tzat> desagertzen ari dela: medikuarena> rengana> ordez esaten da, eta abar)
|
sartu
direla edo hizkuntz kontaktuen eremuan askotan elementu espresiboak mailegatu izan direla (ezeztapen izenak bezala eta abar), Martin Haasek (1995) adierazi zuen bezala (eta baita konparaketa diakronikoa egiteko proposamena egin ere). Aldaketa horien ondorioak eta zergatik horrela alda tuak izan den jakiteko, Haasek oinarri teoriko garrantzitsua indartu zuen:
|
|
|
Aldaketa horien ondorioak eta zergatik horrela alda tuak izan den jakiteko, Haasek oinarri teoriko garrantzitsua indartu zuen: kontaktua ren eragina lexikoaren eremuan hasten dela, eta hortik gramatikaren eremuan gero eta gehiago
|
sartu
: fonema berriak hitzen bidez sartzen dira hizkuntzan, ezeztapenak hitz espresiboak bezala mailegatzen dira lehendabizi funtzio gramatikala hartu baino lehenago, eta abar.
|
|
|
kontaktua ren eragina lexikoaren eremuan hasten dela, eta hortik gramatikaren eremuan gero eta gehiago sartu: fonema berriak hitzen bidez
|
sartzen
dira hizkuntzan, ezeztapenak hitz espresiboak bezala mailegatzen dira lehendabizi funtzio gramatikala hartu baino lehenago, eta abar.
|
|
|
Hori dena, Filologia aldetik edo hizkuntzaren historia aldetik ez da bate re gauza erraza jakitea nondik edota noiztik dugun hitz horiek euskaran bizirik eta hori ia kasu guztietan agertzen zaigu. Baina, esan bezala, orain arte euskararen biho tzeraino (esan nahi dut, mamiraino) zer bidetatik
|
sartu
diren ezin izan dugu argitu ezta kronologiaren xehetasunetan sartu ere.
|
|
|
Hori dena, Filologia aldetik edo hizkuntzaren historia aldetik ez da bate re gauza erraza jakitea nondik edota noiztik dugun hitz horiek euskaran bizirik eta hori ia kasu guztietan agertzen zaigu. Baina, esan bezala, orain arte euskararen biho tzeraino (esan nahi dut, mamiraino) zer bidetatik sartu diren ezin izan dugu argitu ezta kronologiaren xehetasunetan
|
sartu
ere.
|
|
|
Nafarroako hegoaldea eta ekialdea, Baiona Angelu Miarritze hiribilgunea, Araba osoa, eta baita atzerriko lagun asko eta asko ere Euskararen Herrian
|
sartu
dira.
|
|
|
Euskara zuberotarrak ederki asko bete ditu, mende askotan zehar, zuberotar gehienen eguneroko beharrak. Arazoak, jakina, zuberotarrak Zuberoatik irteten direnean, edo zuberotar ez direnak Zuberoan
|
sartzen
direnean, edo Zuberoako neska mutilak Kanboko. Xalbador, ikastolara joaten dire
|
|
|
3 Euskalkiek Euskara Batua aberastu behar dutela eta, barik, > zelan, > gagoz, > lagunagaz> bezalako aldaerak
|
sartzen
ditu zenbaitek Euskara Batuan, eta, nire iritziz, hor ez dago inolako aberastasunik. Are gutxiago premiarik gabeko erdara kadak sartzean:
|
|
|
3 Euskalkiek Euskara Batua aberastu behar dutela eta, barik, > zelan, > gagoz, > lagunagaz> bezalako aldaerak sartzen ditu zenbaitek Euskara Batuan, eta, nire iritziz, hor ez dago inolako aberastasunik. Are gutxiago premiarik gabeko erdara kadak
|
sartzean
: gure artean hain maiz ikusten diren sobera, > prefosta, > asunto> &> afera, > atoan, > pulamentu, > derrepente, > r, > primerakoa> bezalakoak datozkit gogora.
|
|
|
Ostera, beste hauxe da euskaldun guztiari eta bakoitzari buruan eta bihotzean
|
sartu
behar zaiona: Euskara Batua,, bere herriko hizkera+ arau jakin batzuk?
|
|
|
Benetako iraultza gertatu zen XX. mendearen erdialdean, eta hiru ardatz nagusi izan zituen iraultza hark. Ikastola> izan zen lehen ardatza, eta ikastolari esker, euskara lehen aldiz
|
sartu
zen irakaskuntzan. Gau eskola izan zen bigarren ardatza, eta gau eskolari esker, hainbat lagun sartu zen Euskararen Herrian, eta Euskara Batua izan zen hirugarren ardatza.
|
|
|
Ikastola> izan zen lehen ardatza, eta ikastolari esker, euskara lehen aldiz sartu zen irakaskuntzan. Gau eskola izan zen bigarren ardatza, eta gau eskolari esker, hainbat lagun
|
sartu
zen Euskararen Herrian, eta Euskara Batua izan zen hirugarren ardatza. Eta nik neuk esango nuke hirugarren hauxe izan zela ardatzik oinarrizkoena, azken batean, bai ikastolak eta bai gau eskolek Euskara Batuari esker egin zutelako aurrera.
|
|
|
zertarako, zein informazio eskaini behar du?
|
Sartu
dugun informazioaren eta honen kalitatearen araberakoa izango da eskuratuko dugun emaitza ere. Corpusak orekatua, erakusgarria behar du, hau da, baliagarria.
|
|
|
Dudarik gabe, honen ardura Euskaltzaindiak izan behar luke, berari dagokio irizpideak zehaztea,
|
sartu
beharreko material erreferentea aukeratzea, kalitatea bermatzea, alegia.
|
|
|
Egin eginean ere, Larramendiren Hiztegi> Hirukoitza> hustu dugu, lexiko juridiko administratiboaren osaketa egiteko. Aukeraketa horretan hitz juridiko esklusibo zein esklusibo ez direnak
|
sartzen
saiatu gara; beraz, hautaketarako erabili dugun irizpidea zabala eta malgua izan da. Corpus horren zerrenda zehatza, testu honen ondoan doa, inork erabilgarri iritziz gero, behar bezala aztertzeko.
|
|
|
21 Larramendik erabiltzen dituen beste atzizki batzuk hauek dira (gure ikerketaren laburpen honetan
|
sartu
ez ditugunak):
|
|
|
Hogei urte dira euskara ikus entzunezko esparruan
|
sartu
zela, Euskal Telebistaren eskutik (ETB sortu aurreko ahalegin xumea ez dut aintzat hartuko). Era guztietako kritikak egin zaizkio Euskal Telebistako euskarari, gehienak zuzentasunaren ikuspegitik.
|
|
|
Datu hauek soziolinguistikoki duten garrantzia nabarmendu nahi dut, hemen. Guztiz garrantzizkoa da azken> fiñean, >... bezalako esapideek hiztun zaharrei belarriko mina ematen dietela esplizituki beraiei jasotzea, agerian uzten baitu hiztun hauek jabetzen direla hizkuntza nola ari den aldatzen eta ez dituztela begi onez hartzen gazteleraren eraginez
|
sarturiko
esapide hauek.
|
|
|
Hainbat hitzen formaren ondoan Bizk., > r.> eta Naf., > > ikurrak ematen ditugu. Euskalki markaren bat azaltzen duten hitz horiei buruz esan behar da ez dela inondik ere Euskaltzaindiaren asmoa, marka horiek eranstean, horrelako hitzak baztertzea; aitzitik, euskalki hitzok Hiztegi Batuan
|
sartzeak
adierazten du Euskaltzaindiak bultzatu egin nahi dituela idazleak hitz horiek erabiltzera, jakinaren gainean eta nori bere senak agintzen dion eran, jakina, horrela euskaldun guztien ondare bihurtuz joan daitezen15.
|
|
|
...ere, Hiztegi Batura zein hitz juridiko bildu den jakiteko, aurrenik, termino juridikoa zer den definitu behar dugu9 Definizioari eutsiz, hitz> > juridikoa> izango> da, > baldin> eta> antolamendu> juridikoak> raren> bat> Hortaz, hitz juridikoak esanahi edo karga juridikoa behar du izan, eta Zuzenbideko hiztegiaren barruan
|
sartu
behar da, eragile juridikoek hala erabiltzen dutelako. Edozein egitate, ekintza edo gertaera juridikotzat har daiteke, baldin eta zuzenbideak arautzen dituen ondorioak sortzen baditu.
|