|
2003
|
|
|
Bertan erreferentzia historiko zehatzik egiten ez den arren, bai goraipatzen dela iraganeko euskaldun ideal bat, egungo herritarrei haren bidea eredu gisa erakusten zaiela: ...rriko legea/ eta antxinatik dogun/ geure euskerea/ gogoan beti euki/ lenengotik ona/ sartu ez dala arrotzik/ aginetan ona.? 61 Bertso tradizionalista bat da, nolabaiteko ikasketadun bizkaitar batek egina, eta duda gabe Antzinako Erregimeneko historiografia apologetikoak sortutako euskaldun arketipoa jaso eta herritar apalei zabaldu nahi diena (euskalduna inoiz ez dutela arrotzek menperatu, euskara
|
oso
zaharra dela, etab).
|
|
|
Adierazgarriro, hola hasten zen aipatu dugun bertso saila: . Zabaldu belarrijak,/ euskaldun maitiak,/ entzuteko gozaro/ zuben albistiak? 63, eta ondoren euskaldun horiek aurrera zeramatzaten balentria miresgarriak kontatzen ziren.64 Herritar euskaldunei garaiko historian protagonismoa aitorturik, logikoa zen iraganeko historia ere jakinaraztea, nahiz aipu historiko
|
oso
xume bat baino ez izan sail honetakoa.
|
|
|
Guipuzcoaco biztanle prestu guztiac badaquite arguiroqui, beren zoriona datorquiotela jatorriz dituzten Fuero onesquietatic; bañan oec
|
oso
ta garbi gordetceco gauzaric bearrena cer dan ezagutcen dutenac, guichi dira chit. Fueroac beren oñean irozoteco quirtenic irme ena eta euscarriric seguruena da Euscarazco itzcuntzari ondo contu eguitea; cergatic alcarri laztanduric arras itsatsiac arquitcen diran[...].
|
|
|
Xede horiekin koherentzian eskolan euskara erabili beharra ere aipatzen zuen. Hala ere, bere historialari gaitasun apalaz jabetzen zen, eta premia larri bati erantzun beharrez idazten zuen,, uste
|
oso
osoarequin, ezen, izango aldala Guipuzcoatar ernairen bat, nic esaten ditudan moldacaitzqueri ta uts aldiac egoquitu ta beteric, igoco dabena condaira balioso au goienengo mallara.? 71
|
|
|
Iztuetaren obra bada, ez zen
|
oso
originala eduki historiografiko aldetik (nahiz sakonago ikertzea merezi duen). Baina, ziurrenik bideragarritasuna zuen lan mota bakarra zen.
|
|
|
Iztuetak emandako bertsio honen interesa Arturo Campionek ohartarazi zuen: Iztuetarena kronista ingenuo baten jarrera litzateke, horregatik
|
oso
aproposa ikusteko garaiko gipuzkoarrek, naturaltasunez, Nafarroarekiko zuten iritzi historikoa (Campion-en iritzi hau in López Anton, 1998: 527).
|
|
|
Garay de Monglave k 1835ean, aurkitu? zuen Altabizcarreco Cantua (Karlomagno eta euskaldunen arteko borrokez); Xahok idatzitako Anibalen kantua (1845); Francisque Michel-en Abarkaren Kantua (1859), eta Klaudio Otaegik idatziriko Beotibarko Kantua (1882). 97 Hauek guztiek
|
oso
oihartzun urria izan bide zuten herritar euskaldunen artean. Nolanahi ere, (guk aztertu ez dugun) bigarren gerra karlistako bertsoen ikerketa egitea on litzateke, ideia historiko hauek 1876rako herritarren artean zenbat hedatu ziren ikusteko98 Halaber, espainiar eta frantses nazionalizazioek garai horretan aurrera egin baitzuten, interesgarria litzateke ere erdal historiografia horietako topikoak euskarazko bertsoetan nola islatzen ziren ikustea.
|
|
|
Baina aski da atalburuak irakurtzea, lanaren xede katoliko militantea ikusteko: . Brahma, Vichnu eta Siba ez dire Yainco?,. Budda ezda yainco?,. Confucius ez da Yainco?... 101 Nalanahi ere lan bitxia da, zeren ikuspegi katoliko batetik arrisku gutxi zegoen euskaldunak halako erlijio exotiko eta urrunen batean, erortzeko?, eta beraz ez da
|
oso
agerikoa lan honen praktikotasuna. Susma daiteke Xahok ekarritako proposamen erlijioso berriei (Ekialdeko erlijioetan oinarrituriko sinkrestismoei) erantzun nahian otu zitzaiola Hiribarreni liburu hau idaztea (adibidez Xahok 1842an argitaratu zuen Philosophie des religions comparées lanari arrapostu emanez).
|
|
|
jakintzaren hizkuntza latina zen, euskaraz bazegoen idatzizko tradiziotxo bat (Etxepare eta Leizarraga) eta zuzenbidean okzitaniera (Lapurdin eta Zuberoan) edo are gaztelania (Nafarroa Beherean) erabili izan ziren. Frantsesa zuzenbidearen eta administrazioaren hizkuntza berri gisa ari zen sartzen, baina oraindik
|
oso
jende gutxik zekien eta denbora zuen nagusitzeko. Testuinguru horretan, XVII. mendean, euskara izanik Iparraldeko herritar gehienen ohiko hizkuntza, Kontraerreformako Frantzia katolikoak (Bertrand Etxaus Baionako apezpikua ordezkari zuela), egiazko fedea?
|
|
|
Hortaz pentsa daiteke Iparraldeko euskaltzaleek, halanola Klaberiak bere bertsoekin, Hegoaldeko apologistak kritikatzean, euskalduntasuna erdaraz adierazteagatik egiten zutela, ez euskalduntasun hori kantabrismo gisa ulertzeagatik. Eta zentzu horretan, apologista vs. humanista bereizketa, ez legoke
|
oso
justifikaturik batzuen eta besteen diskurtsoen edukiei begiratuta, ezpabeze batzuk erdaraz eta Espainiari begira ziharduten heinean eta besteak euskaraz eta espreski euskaldunentzat narratiba bat sortu nahian. Hortaz, euskal idazle guztiak politikoki monarkia handi banatan eta antzeko diskurtsoekin txertatzen baziren ere, Iparraldekoek, narratiba autonomo bat (behintzat linguistikoki) garatu zuten, euskaldunei espreski zuzendua.
|
|
|
47). Caro Barojak ere aipatu izan du (1981) Larramendiren lexikoa
|
oso
ondo egokitzen dela garaiko errealitate historikora, eta beraz ez dela baztertu behar guztia asmatua ez izatearen aukera (Caro Barojaren iritzi horren inguruan ikus halaber artikulu honetako 102 oharra). 44 Larramendiren eraginaz eta Ipar Euskal Herriko egoera berdintzeko saioaz ikus X. Altzibar (1997:
|
|
|
Froga bezala, Antzinako Erregimeneko historia apolegitikoan ohi zenez, iturri historikoak barik iturri filologikoak aipatzen ziren: " Euscarazco itzcuntza
|
oso
ta garbi biciric arquitcea asqui da, Euscaldunac iñoren uztarripean beñere egon izan ez dirala oneguiteco? 76 Hizkuntzak historia jaten zuen. Hala ere, Iztuetak moderazio handiagoa agertzen zuen Antzinako Erregimeneko apologismoak hain maite zuen mito kantabristarekiko.
|
|
|
Hala ere, Iztuetak moderazio handiagoa agertzen zuen Antzinako Erregimeneko apologismoak hain maite zuen mito kantabristarekiko. Euskaldun kantabriar identifikazioren bat egin arren(. Españaren ifarraldeco bazter chiqui onetan paque
|
oso
batean bici ciraden Cantauriatar Euscaldun garbi, ak77), ez zuen mito hau gehiegi ustiatu, akaso, identifikazio basko kantabristari egindako kritiken berri zuelako.78
|
|
|
Hor koka daitezke Iztuetaren eta Hiribarrenen argitalpenak. Hala ere, saio hauek, artean ere, nagusiki eragile indibidualen esku egon ziren, eta
|
oso
eragin mugatua izan zuten. Euskaldun herritarrei heltzen zitzaien iraganaren inguruko kontakizun nagusia Eliza katolikoa lako erakunde sendo batek babesten zuen kontakizun erlijiosoa zen oraindik ere:
|
|
|
Agian ez dugu asmatzen. Historiografia, ordea,
|
oso
interesgarria izan daiteke, ez bakarrik gure ezaguera arlo honen gora beherez jabetzeko, baizik eta Historia bera, garai edo gizarte konkretu bat ezagutzeko;
|
|
|
Eta beren funtzio nagusia noble leinu baten (edo batzuen) prestigioa eta legitimitatea bermatzea zen. Lurraldeak eta bertako biztanleak,
|
oso
bigarren mailan agertzen ziren. Eta lanotarik batek ere ez zuen erreferentzia historiografiko gisa euskal komunitatea hartzen (dela Euskal Herria edo dela euskaldungoa).
|
|
|
Alostorrea baladak, esate baterako, musulmanen aurkako guduen berria aipatzen du besteak beste (Behe Erdi Aroko datuak bada). Baina honelako baladek, ahoz sortu eta askoz beranduago idatziz jarriak, konbentzio literarioen eraginez,
|
oso
itxuraldaturik gorde zituzten iraganeko gertaerak: berri historikoak zehatz eman barik Mendebaldeko Europako hainbat baladetan ohikoak ziren motiboetan tokiko gertaerak txertatzen ohi zituzten13 Bertso itxurako kontapoesietan, gertaeren narrazioak garrantzia handiagoa zuen.
|
|
|
sagarrak Gasteiz eta Agurainen, soilik, agertzen ziren aipaturik. Espezie eta ongailuak
|
oso
erabiliak ziren, gehienbat lehenak: piperrautsa (asko, 11 egunetatik 10etan erabiltzen zen), ziapea, azafrana, saltsa eta resalca(? 18).
|
|
|
Ogia eta ardoa, Erdi Aroan funtsezko elikagaiak ziren, egunero eta kantitate handitan jaten zirela ikusten da (ardoak zerrendako gastu handiena osatzen zuen, ogiak erdia inguru, baina merkeagoa zen berez ere). Haragiak elementu garrantzitsua dira zerrenda horretan (bariatuak eta gastuen kopuru garrantzitsua hartzen zuten); janari gehienetan bi plater zituzten behikia eta aharia, idia eta oilarra zituztenak (oilaskoa eta arkume hanka, legatz freskoarekin, jaunen elikaduraren parte ziren, soilik); ehiza gutxi,
|
oso
garestia baitzen. Arrainetan, ostiralero gutxienez; Gasteizeko merkatua egiten zen eguna zen, ostegunean heltzen ziren sardinak eta legatza eta besteak ostiral eta larunbatean.
|
|
|
Lehenengo hedatu zena artoa izan zen,
|
oso
garrantzitsua izan zelarik, batez ere, XVII.eko krisia moteldu zuelako Euskal Herrian (arrantza, burdingintza eta merkataritzaren indarra gutxitzean), zitu eskaintza zabaltdu baitzuen eta nekazarien erreserbak gehitzean urtean zehar. Badirudi, artoa garai hartan ekarri zuena Gonzalo Perkaiztegi izan zela (Hernaniko gotzain batekin harremanetan zegoena) (Busca Isusi, 1983).
|
|
|
Hala ere, dagoeneko XVI.ean (1523an) Baiona aldean zuhain gisa erabiltzen zeneko berriak daude.
|
Oso
ederki egokitu zen hona, Euskalerri atlantiarrera; txingorra jasaten zuen eta gaixotasunak izan arren, inoiz ez ziren uzta galtzerainokoak. Artoa izena kendu zion artattipiari (ia desagertu zelarik hau, erratzak egiteko geratu zelarik).
|
|
|
Giza zein abere elikadura izan zitekeen: Gizakiek legami gabeko arto ogi bezala edo talo eran jaten zuten, esnearekin lagundurik
|
oso
elikadura osatua zena; abereei artaberdea ematen zaie oso zuhain ona dena, eta aleak oiloei ematean arrautza gutxiago egiten dituzte, baina hobeak. Gainera oso lanketa egokia posible egin zuen:
|
|
|
Giza zein abere elikadura izan zitekeen: Gizakiek legami gabeko arto ogi bezala edo talo eran jaten zuten, esnearekin lagundurik oso elikadura osatua zena; abereei artaberdea ematen zaie
|
oso
zuhain ona dena, eta aleak oiloei ematean arrautza gutxiago egiten dituzte, baina hobeak. Gainera oso lanketa egokia posible egin zuen:
|
|
|
Gizakiek legami gabeko arto ogi bezala edo talo eran jaten zuten, esnearekin lagundurik oso elikadura osatua zena; abereei artaberdea ematen zaie oso zuhain ona dena, eta aleak oiloei ematean arrautza gutxiago egiten dituzte, baina hobeak. Gainera
|
oso
lanketa egokia posible egin zuen: arto gari arbi errotazioaz, nekazaritzaren intentsibotzea zekarrena; artoa, izan ere, baba gorriarekin batera lantzen zen soroetan.
|
|
|
arto gari arbi errotazioaz, nekazaritzaren intentsibotzea zekarrena; artoa, izan ere, baba gorriarekin batera lantzen zen soroetan. Baba gorria eltzekoen oinarria zen Euskal Herriko atlantiar isurkian (zuria ez zen
|
oso
gustuko), baina, aldi berean, lekaria denez lurrarentzat onuragarria zen.
|
|
|
1775ean Bowles ek dio arraroa zela euskaldun bat mozkorra ikustea, edan aurrez asko jaten zutelako. 1778ean Juan Leglancé k Bilboko angulez eta txipiroiez (saltsa beltzean) esan zuen
|
oso
gozoak direla; bilbotar denak oso janarizaleak zirela zioen, eta bankete batean jandakoa deskribatu zigularik: bi zopa, oilanda egosia, bost erreki, bost pastel eta pikadillo, bost plater sarrerarako eta bost azkenak:
|
|
|
1775ean Bowles ek dio arraroa zela euskaldun bat mozkorra ikustea, edan aurrez asko jaten zutelako. 1778ean Juan Leglancé k Bilboko angulez eta txipiroiez (saltsa beltzean) esan zuen oso gozoak direla; bilbotar denak
|
oso
janarizaleak zirela zioen, eta bankete batean jandakoa deskribatu zigularik: bi zopa, oilanda egosia, bost erreki, bost pastel eta pikadillo, bost plater sarrerarako eta bost azkenak:
|
|
|
Hedatzen doa baita mahairako tresneria. Orokorki mende
|
oso
hartuta arte, tresneria arruntena osatua dago: pitxar, edateko ontzi, fuente eta trintxeroak eta platerren bat (zeramika baldarrezkoak, metalezkoak edo egurrezkoak) 21 Aberatsagoek eskuzapi eta luxuzko zerbitzua zeukaten aldi berean.
|
|
|
Gozoetan eztia eta azukrea
|
oso
erabiliak ziren (ordenantzetan bertan, salmentei buruzko arauak ematean azukrea aipatzen da, espreski, kakaoarekin batera bere garrantzia adierazten diguna) 23 Honela, txokolate asko kontsumitzen zen hirian, XVIII. mendearen erdialdean 200.000 libra (Manzanos Arreal, 1995); bertako produktuak ere kontsumitzen ziren, jalea eta konfiteak (frutekin eginak).
|
|
|
Ohikoa zen kofradeek kontuak errenditzeko bilerak egitea, janari handia eginez (inoiz pobreei ospitaletara ere jana eramanaz); lehiak egoten ziren gremioko buruen artean (priore...), zeinek janari edo afari hobea prestatu; horregatik, XVIII. mendean, normalean, menuak finkatu ziren, bestela, gastuak erraldoiak zirenez. Menuetan betidanik gozoak ematea tradizioa zen, eta
|
oso
garrantzitsuak ziren. Gabonetan irabazi handienak zituzten, baina opari gehien egiten zuten garaia ere bazen.
|
|
|
jantzi, mantel,...; bitxi eta mahairako zerbitzuan ere, kopuru handiak zituzten, 11.000 eta 31.000 erreal tarteko kopuruak osatuz. Batzuetan
|
oso
zaila da jakiten gauza hauek, batez ere sukaldekoak, etxekoak ziren bakarrik ala negozioan ere erabiltzen ziren, inbentarioetan sailkatu eta banatu gabe aurkitzen baitira (gehienez ere, tresnak eginda zeuden lehengaiaren arabera sailkatuak agertzen dira inbentarioetan) 27.
|
|
|
Azkenean automatikoki normalean, ofizial bihurtzen zen, batzuetan abila izan behar zuela zehazten zen arren (azterketa bat edo irakatsi zion edota beste maisuren batzuen onespena eskatuko zuela suposa dezakeguna). Honela, gradua lortuta, denboraldirako kontratatuak ziren tailerretan (haien egoera ez izatea
|
oso
finkoa dakarrena).
|
|
|
Tresneriaren inbentarioa egitean zailtasunak daude, notarioek jabegoen inbentarioetan ez zituztenez bereizten zein tresna ziren etxekoak eta zeintzuk gozogintzarakoak. Hau garrantzitsua da, kontuan izanik fortunaren zati
|
oso
inportantea inbertitua zegoela haietan.
|
|
|
Konfiteroena
|
oso
gremio garrantzitsua zen Gasteizen XVIII. mendean, pertsonaia dirudunenen artean zeuden (hiriko artisaurik aberatsenak ziren), gizartearen goi mailara ere iritsiz eta merkatari bihurtuz (Pedro de Santa María y Mendoza kasu).
|
|
|
XVIII.ean dagoeneko gehiago hedatzen dira, modak garrantzi handia duelarik, luxuzko produktu gisa (hor frantziar moden eragina), eta Ilustrazioaren eta kulturaren hedapenarekin, bestalde, soziabilidaderako tresna bihurtu ziren eta tertulien lagungarri (adibidez, Lloyd' s daukagu, Edward Lloyd-ek 1687 Tower Streeten fundatu zuen Londongo lehen kafetegia, non negozio gizonak joaten ziren, eta azkenik munduko aseguru konpainia garrantzitsuena eta banku handi bat bihurtu zen). Kofradiek eta gremioek ere, anaitasunezko bazkariak egiten zituzten (ospakizunetan eta bileretan), garrantzitsuak, bereziki, taldeari kohesioa emateko; bazkari hauetan azkenburukoen presentzia
|
oso
nabarmena zelarik.
|
|
|
Janari prestaketan, gantza erabiliko zen (txerriarena, beraz txerrikia ere erabiliz). Gaztaina ugari jango ziren (artoa iritsi arte
|
oso
elikadura inportantea izan zena, elikadura aberatsa baita, karbono hidrato ugarirekin eta nitrogenatu gutxirekin, esnearekin batera janda oso elikadura konpletoa osatuz). Erraz batzen zen, gaztainondoak ez du zainketa berezirik behar, eta ondo kontserbatzen ziren aleak morkotsak pilatuta; gainera, erreta nahiz egosita jan daitezke, eta irina eginda.
|
|
|
Janari prestaketan, gantza erabiliko zen (txerriarena, beraz txerrikia ere erabiliz). Gaztaina ugari jango ziren (artoa iritsi arte oso elikadura inportantea izan zena, elikadura aberatsa baita, karbono hidrato ugarirekin eta nitrogenatu gutxirekin, esnearekin batera janda
|
oso
elikadura konpletoa osatuz). Erraz batzen zen, gaztainondoak ez du zainketa berezirik behar, eta ondo kontserbatzen ziren aleak morkotsak pilatuta; gainera, erreta nahiz egosita jan daitezke, eta irina eginda.
|
|
|
Euskal Herrian XVII. mendeko erdialdetik 1950era arte ura eta boladuarekin prestatutako edaria
|
oso
famatua izan da.
|
|
|
Masa loca deitu izan zaio, kalitate berdineko bi hojaldre berdinak egitea
|
oso
zaila zelako. Erdi Aroan zuen bere jatorria eta,, arabeek ekarritakoa izan zen.
|
|
|
Gainera, kontrastea handia zen populazioaren gehiengoaren eta aberatsen gutxiengoaren artean; lehenek bizi baldintza eskasak jasan behar zituzten, bigarrenek luxuzko produktu eta elikagaiak dasta zitzaketelarik (ia mundu guztitik ekarriak zirenak), lehen ere azpimarratu dugunez. Beraz, mendea krisiaren gainditzearekin hasi zen Europa osoan, eta Indietako merkataritzaren loraldiaren jarraipena izan zen, baina mendearen bukaera aldera krisi politikoa nabaritzen hasi zen, eta gizartearen egoerak orokorrean onera egin zuela badirudi ere, pobrezia
|
oso
handia zen.
|
|
|
Egoera larri honen aurrean hiriko oligarkiak kezkatzen hasi ziren. Horrela pobreak kontrolatzeko legeak sortu ziren (lehenengo adibidea Ingalaterran daukagu), baina pobreei ez zieten laguntza handirik eman, baizik guztiz kontrakoa, pobreak giltzapetu zituzten eta
|
oso
gaizki tratatzen zituzten.
|
|
|
Beraz, Araba populazio gutxiko lurraldea genuen eta Emiliano Fernandez de Pinedo-k dioen moduan «Arabak duen panorama demografikoa Gaztelakoa modukoa da» (Fernandez de Pinedo, 1984). Biztanle dentsitate baxua egoteak, egoera
|
oso
onean uzten zuen arabar nekazaria, lanketak nahi beste hazi baitzitzakeen.
|
|
|
Hileta janarietan haragia, arraina, ogia, pastelak nahiz edariak agertu dira industean
|
oso
data goiztiarretatik.
|
|
|
Beraz, euskaldunen artean ere, kandelak eta argizaria
|
oso
garrantzitsuak izan dira. Gure iraganeko gizartean argizaria egiteko artisau ezkogilea genuen.
|
|
|
Baina Erdi Aroan eta, fruitu eta marmeladak iraupen arrazoiengatik apotekarioen eskuetan zeuden, eta, gainera, haiek egiten zituzten helburu terapeutikoekin (azukrea edulkorante moduan). Azukrea, gainera,
|
oso
lehengai berezia, urria eta garestia zen hasiera batean, espeziekin batera inportatzen zena Europara.
|
|
|
Aspaldidanik, destilazioaren bitartez likoreak lortzen zituzten, baina XVI. mendera arte likoreen kontsumoak ez zuen garrantzirik hartu. Badirudi, rona masiboki produzitutako lehenengo likorea izan zela, kontuan hartu behar dugu nola bere lehengaia, melaza,
|
oso
merkea zen eta ordura arte arbuiatua gelditzen zen, azpiproduktu bat bezala kontsideratua zegoelako. Hasierako izena Rumbullion zen?, zalaparta?
|
|
|
Azteken lurraldean jatorria zuen jatorria, non enperadoreen edaria zen. Gozogintzarako
|
oso
garrantzitsua bihurtu zen, nahiz eta Kolonek ez zion garrantzi gehiegirik eman. Kortesek, ordea, bai; Moctezumak emanda edan zuen, urreztatutako kalabaza batean13 Kortesek indioek tributuak ordaintzeko kakaoa txanpon moduan erabiltzea lortu zuen.
|
|
|
Hau argi ikusten da, aipamen eskasak eta ez zehatzegiak egiten baitira testuetan(
|
oso
sakabanatuak normalean, informazio puntuala dagoelako); eta, askotan, daudenak antropologia edo etnografian oinarritzean, batzuetan zaila da muga kronologikoak zehaztea, eta zein garairi buruz ari zaizkizun hitz egiten jakitea (edo zein garairi dagokion informazio hori jakitea). Dena den, XIX. mendetik gehitu egiten da daukagun informazioa, eta, gainera, gaur egun irauten duten gozotegi famatua askoren sorrerarekin batera gertatu zen hori:
|
|
|
Badirudi, jaiokuntza tasa altuak mantendu egin zirela, hilkortasuna jaitsi egin zela (baita haur hilkortasuna ere, altua izaten jarraituagatik), eta bizi itxaropena luzatu, populazioaren hazkundea gertatuz. Gerren gutxitzeak eta sendakuntzaren garapenak?
|
oso
gutxiri eragingo zionak, halere, zerikusia izan zuten honetan.
|
|
|
Gainera, Arabak ez zuen kode bateraturik lortu foruari dagokionez (Bizkaia edo Gipuzkoak bai zutena, eta Aiararen salbuespenarekin), eta probintziaren gehiengoan errege forua eta legea zen nagusi (Gaztelako erregearena, hiribilduetako hiri gutunen bidez). Hala ere, tokian tokiko erakunde hauek
|
oso
garrantzitsuak ziren, administratiboki autonomoak ziren eta. Probintziako bere Junta Generalak edo Batzar Nagusiak zituen, eta hauen buru ere Diputado Generala zen, baina udaletxeen gainean botere zentralak (Madrilek kasu honetan) zeukan eskumena eta kontrola.
|
|
|
Ideologikoki eta emozionalki eurentzako suposatzen zuenaz aparte, lanbide ziurtatua izango zuten, horrenbesteko kartel, monumentu, edota mural eskatzen zituen gobernu horretan. Gerra osteko egoera horretan
|
oso
garrantzitsua izango zen hau.
|
|
|
Baina errealismoa zeritzoten horretan ez ziren agertzen 1930 hamarkadan nekazariek erregimenaren kontra buruturiko altxamenduak, euren lurrak kolektibizatzean gosez hiltzen ari zirelako. Beraz errealitatea eraldatuz edota parte bat ezkutatuz, bizitza errealetik
|
oso
urrun zegoen egoera bat islatzen zuten. Hola bada, errealismoaren ordez, gobernuak bideraturiko kontzientziazio politikoa besterik ez zen izan.
|
|
|
Errealismo sozialistaren estiloa logikoa litzateke beraz ikuspuntu honetatik. Etorkizun sozialista
|
oso
hurbil ikusten zuten eta aurrikuspena erreala izan ez arren, ez zen utopikoa ezta guztiz irreala ere, gertatu behar zela ziur baitzeuden.
|
|
|
–Baina halako materialen premia handia dugu, historialari baten eraikuntza prozesuan: historialari bihurtzeko hain zuzen ere,
|
oso
inportantea delako irakurtzea, horrek eskaintzen baitigu, behar dugun informazioa ez ezik, baita aritzeko modu bat, idazteko eta ideiak antolatzeko ereduak, eta hori guztia erdaraz egitea, etengabe, traba bat delako norberarena izango litzatekeen euskarazko historialari diskurtso bat garatzeko orduan. Hau da, (historiari buruz) idazten, bide normala jarraituz, irakurtzean ikasi genuke, baina aukerek urriak izaten jarraitzen dutenez, halabeharrez idaztean ikasten dugu euskaraz idazten (eta, ondorioz, idazten ikasten jarraitzen dugu, beti ere).
|
|
|
Hau da, (historiari buruz) idazten, bide normala jarraituz, irakurtzean ikasi genuke, baina aukerek urriak izaten jarraitzen dutenez, halabeharrez idaztean ikasten dugu euskaraz idazten (eta, ondorioz, idazten ikasten jarraitzen dugu, beti ere). Eta hori ez da, askotan,
|
oso
komenigarria, testuaren kaltean doalako, batez ere idazten diren lehenengo testuen kaltean (eta hemen lotsagorritu nintzateke, euskaraz idatzi nituen nire lehenengo artikuluak gogoratzean, baina tira...). Beraz, halako liburuak, eta ezbairik gabe, laguntza handia ematen digute alde horretatik, eta, bestalde, belaunaldi berriaren joera geroz eta handiagoaren nolabaiteko lekuko ere badira, zeren eta, egileen artean, badago jadanik argitalpen gehienak euskaraz egin duenik.?
|
|
|
Baina, bestalde, artikulu gehienetan dago historiaren aldarrikapen argi bat zientzia, bezala, hots, egia bilatzen duen ezagutza era edo diziplina bezala. Horrela, liburu hauetan ere jasotzen da, nire ustez, euskal historialariena den
|
oso
aspaldiko kezka: fikzioaren eta errealitate historikoaren arteko dialektika edo harremanena; oso argiki Karlomagnoren aldiari buruzko liburuan, eta nahikoa ere bigarren liburuko artikulu batzuetan (adibidez, nabarmen J. Agirreazkuenagarenean, baina baita Alberto Angulorenean ere).
|
|
|
Horrela, liburu hauetan ere jasotzen da, nire ustez, euskal historialariena den oso aspaldiko kezka: fikzioaren eta errealitate historikoaren arteko dialektika edo harremanena;
|
oso
argiki Karlomagnoren aldiari buruzko liburuan, eta nahikoa ere bigarren liburuko artikulu batzuetan (adibidez, nabarmen J. Agirreazkuenagarenean, baina baita Alberto Angulorenean ere). Agian historialaritza ez da horren ziurra, ez de egia osoa, baina bada nolabaiteko egia bat.
|
|
2004
|
|
|
Auzo hauek langile auzoak izan ziren nagusiki. Emigrazio fenomenoaren protagonista izan zirenek
|
oso
gogoan dituzte hasierako etxebizitza arazoei aurre egiteko sortutako «bat bateko erantzunak», etxea elkarbanatzea ohiko, eta ezinbesteko, bihurtu baitzen. Hector Extremaduratik lanera etorri zen etorkina da.
|
|
|
Frantsesak etortzentzian tranbian ta bena eamatezuen dendati. Ta zu kontuatzen zea ba
|
oso
esklabua, oso diferenta dala[...]. baiño nee gizonak irabazten zun soldataik, hilero, ordun astero kobratzezan, gelditzentzan bakarrik aste bateko, bestea dana Caja de Ahorrosantzako. Ta aste hortakokin einbeharzenun argia ta...
|
|
|
Frantsesak etortzentzian tranbian ta bena eamatezuen dendati. Ta zu kontuatzen zea ba oso esklabua,
|
oso
diferenta dala[...]. baiño nee gizonak irabazten zun soldataik, hilero, ordun astero kobratzezan, gelditzentzan bakarrik aste bateko, bestea dana Caja de Ahorrosantzako. Ta aste hortakokin einbeharzenun argia ta...
|
|
|
Ta aste hortakokin einbeharzenun argia ta... Ordun nik lan asko ittenun, dendako lan asko ittenun, baiño bizimodue
|
oso
gorra.
|
|
|
Mercedesek ere ezagutu zituen «isilpeko merkatuan» egiten ziren lanak. Aurrerago aipatuko dudan moduan
|
oso
ohikoa zen emakumeek «isilpeko merkatutik» lan merkatu ofizialetara eta alderantziz jauzi egitea11 Mercedesek12bi merkatuak ezagutu zituen. Hamalau urtez geroztik Zikuñagan ibili zen lanean, baina fabrikako lanaz gain gogoan du familiako emakumeek zelofan poltsak egiten zituztela etxean:
|
|
|
Emakumeen bizi zikloaren arabera (haurtzaroa, gaztaroa, ezkondu bizitza, alarguntzea...) lan merkatu ofizialarekin izan zuten harremana ere aldakorra izan zen. Merkatu ofizial eta extraofizialetan sartu rtenak
|
oso
ohikoak ziren.
|
|
|
Arantxa eta Mercedesena «isilpean» Hernaniko emakumeek egin zuten lanaren bi adibide dira. Bi adibide hauek ez dira anekdota edo salbuespenak,
|
oso
zabaldua zegoen errealitate baten isla baizik. «Isilpeko merkatuaren» errealitatearen barnean kokatu behar dugu baita ere lehen izendatutako patronen lana.
|
|
|
Emakumeei lanik «sinpleenak» ematen zitzaizkien, inolako ardura eta prestigiorik gabekoak. Gainera
|
oso
ohikoa zen emakume izate soilagatik gizonezkoak baino soldata baxuagoak jasotzea.
|
|
|
Aurreko lekukotzan Arantxak esan digun moduan hamalau urte ingurutik ezkondu bitartean fabrikan lan egitea nahiko ohikoa zen, eta ohikotasun horrek normaltasun bat ematen zion. Beste batzuen iritziz fabrikan lan egitea
|
oso
gaizki ikusia zegoen, Asunek dioenez gaur egunean prostituta moduan lan egitean bezain gaizki:
|
|
|
Emakumientzat hala izatezan. Emakumeak etxeko lanak, etxeko gauzak eta beno, josita,
|
oso
diferentea zan, oso diferentea zan.
|
|
|
Emakumientzat hala izatezan. Emakumeak etxeko lanak, etxeko gauzak eta beno, josita, oso diferentea zan,
|
oso
diferentea zan.
|
|
|
Honek lanaren zatiketa eragiten du. Ondorioz, populazioa aurreko aroetan baino askoz ere azkarrago hazten da; hiriguneetako biztanle kopurua
|
oso
azkar handitzen da; eta azkenik, nekazaritza produktuak eta nekazariek garrantzia galtzen dute industriaren eta merkataritzaren ekoizpenarekin eta langile kopuruarekin konparatuz gero.
|
|
|
Bere argazkiak errealista eta artistikoak dira, baina berak ez zuen bere burua artistatzat jotzen. Pertsona sentimentalista zen eta giza-emozioz beteriko lan
|
oso
espresakorrak egin zituen. Jendea axola zitzaion batez ere eta hala esan zuen behin:
|
|
|
Kontuan hartu beharrekoa iruditzen zaigu bokazioz egiten zutela lan eta ikusi eta bizi izan behar zutenak esperientzia
|
oso
gogorrak zirela. Gainera jaiotzen ari zen arte bat zenez zailtasunak ekarriko zituen jendeak beraien lanak ulertzeko orduan.
|
|
|
|
Oso
lan aberasgarria iruditu zaigu taldekide batek argazkigintza ezagutzen baitzuen eta besteak berriz historiaren nondik norakoa. Orduan lan hau eginez argazkigintza ezagutzen zuenak argazkien zergati historikoa ezagutu du eta historia pixka bat ezagutzen zuenak aldiz historian sakondu eta argazkilaritza ezagutzeko beta izan du.
|
|
|
1941ean etorri zen oparotasuna eta lana, II. Mundu Gerra eta horrek eragindako mobilizazio militar eta ekonomikoaren ondorioz. Baina ordura arte, tratu berriaren neurri batzuk min handia egin zuten; nekazaritza politikak ez zien nekazari prekarioenei lagundu eta ongizate sozialaren programa
|
oso
eskasa izan zen.
|
|
|
Gai eta gune zehatzak aztertzeko eta lantzeko eskatzen zieten, pare bat hilabetetakoak izan ohi ziren bidaietan. Stryker ek
|
oso
instrukzio zehatzak ematen zituen eta argazkiak ateratzen hasi baino lehen gaiaren inguruko jakintza hobetzeko liburuak, egunkariak eta erreportaiak irakurtzera behartzen zituen. Lanean hasi aurretik ere oinarrizko gidoi bat prestatzen zuten askotan eta jendearekin kontaktuan jartzeko eta entrebistak egiteko trebatuak izaten ziren.
|
|
|
FSAko argazkien estiloa errealismo eta modernismoaren artean kokatzen da. Alde batetik gizarteko egia gordina eta biluzia erakusten du, baina bestetik objetibitate berria deiturikoa erabiltzen dute, hau da,
|
oso
irudi geometrikoak: jakin bazekiten geometrikoki ondo antolatutako argazkiak komunikazio bide boteretsuak zirela.
|
|
|
XX. mendean argazkigintza dokumentala landu zuen argazkilari garrantzitsuenetakoa da. Artista bat izateaz gain ezaugarri etiko aipagarriak zituen eta
|
oso
solidarioa zen.
|
|
|
1941ean Puerto Rico eta Irla Birjinetara bidaiatu zuen Washington-ek administratzen zituen lurralde hauetako gizarte egoera dokumentatzeko. Bidaia hau
|
oso
garrantzitsua izan zen eta Bigarren Mundu Gerraren ostean Jack eta Irene Puerto Rico ra joan ziren bizitzera. Baina bertara joan aurretik AEBko trenbideei eta Mendebaldeko merkantzia sistemari buruzko azterketa sakon bat egin zuen.
|
|
|
Ameriketako Estatu Batuek sekula bizi izandako depresio okerrena izan zen, biztanle askorengana iritsiz eta denbora luzean iraunez. Ondorengo hiru urteetan ekonomia beheraka joan zen eta suspertzea
|
oso
geldoa izan zen; hamarkada bat igaro zen oparotasuna berreskuratu arte.
|
|
|
Ondorioz, AEBetako Depresioak herrialde industrializatu guztietan izan zuen eragina; eragin are gogorragoa AEBen ekonomiaren menpekotasunean bizi ziren lurraldeetan. Baina beherakada AEBetan bertan
|
oso
bortitza izan zen, eta aurreko oparotasun garaia zela eta min psikologikoa ere handia izan zen.
|
|
|
Familiek etxeak eta ondasunak galdu zituzten, industriaren eta komertzioaren gurpilak progresiboki gelditzen joan ziren eta nekazaritza prezioak behin eta berriz erori ziren. Langabetuentzako laguntzarik ez zegoen AEBetan, Europako herrialde gehienetan bezala, eta irabazien ordainketak
|
oso
murritzak ziren, eta nekazal Hegoaldean ez ziren existitzen. Behartsuek zabor ontzietan bilatzen zuten janaria eta langabetuak soroetan ibiltzen ziren lan bila, edo ironikoki hoovervilles izeneko kartoizko txabola koloniak osatzen zituzten hirien kanpoaldeetan.
|
|
|
Hemen ere aipatzen diren puntu gehienak egokiak iruditzen zaizkit: Euskal Herri inguruaz jasotako lehen kronika eta albisteak, erromatarren etorrera, hiriak eta galtzadak, antolamendu politiko administratiboa, latinak euskarari egindako ekarpena (hau ere
|
oso
aproposa historiaren euskal ikuspegia betetzeko)... Zerbait kritikatzekotan saltus eta ager vasconum en kontua aipatuko nuke:
|
|
|
Garai ilun horri buruz hain direnez urriak dauzkagun datu historikoak, nik 3 atalaren baitan jasoko 4 honetan ageri diren puntuak, Antzinate osoa atal bakarrean bilduz (erromatarren etorreratatik Antzinate Beranta deitu den horretaraino hedatuko litzatekeena). Ez baita bidezkoa
|
oso
datu gutxi eskaintzen dizkigun garai honi, hurrengo puntuan doan Erdi Aroko aldi askoz luzeago eta ezagunagoari adinako tartea eta atal bereizia ematea. Gainerakoan, eduki aldetik ondo dago, salbu akaso xeheegia dela(. Victoriaco fundatu zenekoa?
|
|
|
Puntu hori polito azter daiteke Aymeric Picaud-en XII. mendeko testua jorratuz: bertan garaiko euskal ekonomia, elikadura, elkartrukeak, talde sozialak, erlijiotasuna, euskara, ohiturak eta abar ikus litezke (testu hori euskaratuta aurki daiteke
|
oso
ororik in Bilbao, 1994, eta ia osorik in www.kondaira.com> Historia materialak > Testu Historikoak > Erdi Aroa >. Euskal Herria XII. mendean, Donejakue bideko erromes liburu baten arabera (1135)?). Ohar egitekoa da hizkuntzaren auzia egitarau ofizialak ahaztu egin duela erdi aroari dagokion 5 atal honetan (aurreko ataletan ez bezala), eta beraz jendartearen inguruko puntu hau egokia litzateke euskararen Errioxako lekukotzak aipatzeko (Donemiliaga kukulakoak), idatzi erromantzez eta latinez egiten zela aipatzeko (baina aldika euskal hitzak eta esaldiak agertzen zirela nafar agirietan), arabieratik euskarara pasatutako hitzak gogora ekartzeko, eta jakina, Erdi Aroko Euskal Herrian bizi ziren gutxiengo linguistiko eta erlijioso desberdinen berri emateko:
|
|
|
Printzipioz arazo ideologikoekin loturarik txikiena duen atalera igarotzen gara prozedurekin. Alta didaktika eta irakaskuntzaren ikuspegitik atal hau
|
oso
arazotsua izan daiteke. –Euskal Herriaren historia?
|
|
|
Gainera, eta gorago aipatu dudan kezkari erantzunez bezala, jatorriz euskaraz sortuak diren hainbat dokumentu ere aipatzen ditu (bertsoak...). Pena da Goihenetxek ez idatzi izana gida osoago bat prozedurak modu zehatzagoan garatuz, nabari baita
|
oso
informazio zabala zuela halako gauzen inguruan. Bere artikuluko erreferentzia eta aipu laburrekin konformatu dugu, eta ez da gutxi.
|
|
|
eta gisako azalpen politikoki zuzenak aurkezten dira, baina azpitik pentsatu ohi da hitz goxo horien atzean ez ote den adoktrinamentu aberkoirako balio duen ikasgaia egongo. Izan ere,
|
oso
oraintsu arte, eskoletan irakatsiriko historiaren helburua horixe izan da: ikasleen artean aberri batekiko identifikazio eta leialtasuna sortzea.4 Adibidez, frankismo garaiko testu-liburuetan, inolako lotsarik gabe azaltzen zitzaien ikasleei historiarekin sustatu nahi zen jarrera aberkoi hori:
|
|
|
Batetik hezkuntzak ikasleen ideologia moldatzeko duen gaitasuna gainbaloratu egiten da. Zeren, hezkuntzak halako helburu adoktrinatzaileak izan dituenean ere (adibidez eta
|
oso
nabarmen Francoren Espainian) arrakasta aski mugatua izan du (bestela egun ez legoke espainiar estatuan euskal, katalan edo galiziar nazionalistarik, baizik herritar oro espainolista, katoliko eta inperialista litzateke, akaso hein batez halaxe dena, baina ez ziurrenik ikasitako historiagatik soilik). Irudipena dut historiak transmiti ditzakeen balio nazionalekin larritzen diren gehienak behinola ikasle on xamarrak izandako eta lanbide liberaletan segitzen duten pertsonak direla(. Sagunto y Numancia, Isabel y Fernando?
|
|
|
Diot hau, sarriegi euskal historia landu izan denean euskarazko testu historikoak guztiz baztertu direlako. ...odua azaltzen dutenak, karlistadetakoak, Napoleonen gerretakoak...), euskal aldizkarietako artikuluek (Eskualdunakoak, Euskalzalekoak, Euzkadikoak, Argiakoak...), apaizen sermoiek (herritarren bekatuen inguruko salaketekin eguneroko bizitzaren inguruko albiste interesgarriak eskainiz), literatura lanetatik atera daitezkeen pasarte historikoek (Etxepare, Lazarraga, Axular, Mogel...), etab. Material
|
oso
heterogeneoa dago hor, hainbat zailtasunekin: ez dago euskal testu historikoen bildumarik prest helburu didaktikoekin; eskuratuta ere egungo irakurlearentzat euskalkizko testu zaharrak sarritan erdal testuen itzulpen modernoak baino zailagoak dira; etab. Baina landuz gero hezkuntzan erabiltzeko moduko hainbat material baliagarri eskura liteke.
|
|
|
Historia, beraz, modu askotara idatz daiteke, eta historialariaren ideologiak izugarri baldintzatuko du emaitza. Hola bada, historialariaren ikuspegiaren arabera, iraganeko gertaeren interpretazio
|
oso
desberdinak sor daitezke, batzuk ideologikoki oso markatuak beste batzuk ez hainbeste. Adibidez, batzuek Espainiaren historiatik ondorioztatuko dute Espainia beti egon dela batuta, oso katolikoa izan dela, inperiala etab. Beste batzuk batuta egon dela, baina esentzialki liberala izan dela, aurrerakoia, etab. Beste batzuk Espainia beti egon dela zatituta, esentzialki plurala izan dela, etab. Eta hola pertsona adina irakurketa egin daitezke.
|
|
|
Historia, beraz, modu askotara idatz daiteke, eta historialariaren ideologiak izugarri baldintzatuko du emaitza. Hola bada, historialariaren ikuspegiaren arabera, iraganeko gertaeren interpretazio oso desberdinak sor daitezke, batzuk ideologikoki
|
oso
markatuak beste batzuk ez hainbeste. Adibidez, batzuek Espainiaren historiatik ondorioztatuko dute Espainia beti egon dela batuta, oso katolikoa izan dela, inperiala etab. Beste batzuk batuta egon dela, baina esentzialki liberala izan dela, aurrerakoia, etab. Beste batzuk Espainia beti egon dela zatituta, esentzialki plurala izan dela, etab. Eta hola pertsona adina irakurketa egin daitezke.
|
|
|
Hola bada, historialariaren ikuspegiaren arabera, iraganeko gertaeren interpretazio oso desberdinak sor daitezke, batzuk ideologikoki oso markatuak beste batzuk ez hainbeste. Adibidez, batzuek Espainiaren historiatik ondorioztatuko dute Espainia beti egon dela batuta,
|
oso
katolikoa izan dela, inperiala etab. Beste batzuk batuta egon dela, baina esentzialki liberala izan dela, aurrerakoia, etab. Beste batzuk Espainia beti egon dela zatituta, esentzialki plurala izan dela, etab. Eta hola pertsona adina irakurketa egin daitezke. Baina, irakurketa pertsonalak egiteaz gain posible da ere norbere kezka ideologikoak historiaren bidez ebazteko tentazioa saihestea.
|
|
|
erabaki garai bakoitzetik zer den garrantzitsuena. Batzuk historia politiko militarrari eman diezaiokete garrantzia, beste batzuk ekonomiko sozialari, edo kulturalari, etab. Ez dut hortik sakonduko hezkuntzak historia ikasgaiaren bidez landu nahi dituen balioak ideia
|
oso
konkretuei baitaude lotuta (tolerantzia, askatasuna...) eta ez hainbeste iragan aztertzeko ikuspegi historiografiko desberdinei (nahiz egia esan ikuspegi historiografiko bat ala beste hautatzeak izaten duen lotura balio konkretu batzuk ala besteak lehenestearekin). Hortaz, akademikoki gutxi asko lor daitekeen historiaren sintesiaren gainean bigarren hautaketa bat egin da balio konkretuagoen arabera.7
|
|
|
Baina historia horiek erlatibizatu edo ezkutatu ordez, bere hartan azaldu lirateke, ondoren gai horiek eskaintzen duten aukera baliatuz klasean debate bat irekitzeko, ikasleei beren iritzia galdetzeko eta gure konklusioak bilatzeko. Hau da, ez esanez, iraganak balio hau irakasten digu, eta balio hau betidanik edo
|
oso
aspalditik topatzen dugu historian, beraz guri ere balio iraunkor horiek segitzea dagokigu?, baizik, balio hau, ikusten denez, ez da beti egon, historiako une jakin batean sortu zen, edo garai batean guztiz jazarria zegoen, edo oso partzialki onartua; alderatu egoera hori egungoarekin: gaur estimatzen al dugu balio hori?
|
|
|
Baina historia horiek erlatibizatu edo ezkutatu ordez, bere hartan azaldu lirateke, ondoren gai horiek eskaintzen duten aukera baliatuz klasean debate bat irekitzeko, ikasleei beren iritzia galdetzeko eta gure konklusioak bilatzeko. Hau da, ez esanez, iraganak balio hau irakasten digu, eta balio hau betidanik edo oso aspalditik topatzen dugu historian, beraz guri ere balio iraunkor horiek segitzea dagokigu?, baizik, balio hau, ikusten denez, ez da beti egon, historiako une jakin batean sortu zen, edo garai batean guztiz jazarria zegoen, edo
|
oso
partzialki onartua; alderatu egoera hori egungoarekin: gaur estimatzen al dugu balio hori?
|
|
|
partiketa hirukoitz halaber zurrunera8, historiak ez baitu bloke erabatekorik inoiz seinalatzen, hainbat arlotan harreman, transbertsalak? aurki daitezkeelarik (adibidez Aro Modernoan arrantza auzietan Bizkaiak, Gipuzkoak eta Lapurdik
|
oso
harreman estuak izan zituzten beren artean, beste ezein probintziarekin baino estuagoak). Eta ezin ahaztu Euskal Herria ez diren lurraldeekin izandako loturak ere (Zuberoak Biarnorekin, Arabak Errioxarekin...).
|
|
|
Hego Euskal Herrira mugatuz Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa artean, adibidez, iraganean antzekotasun eta harreman instituzional handixeagoak zeuden Nafarroa Garaiarekin baino, bai, baina hiru probintzien arteko lotura ez zen inondik egungoa bezain sendoa, eta halaber Nafarroa Garaiaren urrunketa beste probintziekiko sekula ez da egun bezain markatua izan. Beraz kontu eduki behar da, bestela
|
oso
erraz aditzera eman daiteke EAE eta Nafarroa egun bi autonomi erkidego badira sakoneko arrazoi historikoengatik dela, ene ustez, aurrekariak aurrekari, askoz gertukoagoa den espainiar Trantsizioa egin zen moduak finkatu zuenean ekidinezina ez zen bereizketa hori.
|
|
|
|
Oso
zaila da euskal historian kontzeptuak edo mugarriak zeintzuk diren eta nola antolatu behar diren esatea. Irakaskuntzako mailen arabera modu batera edo bestera moldatu dira.
|
|
|
Dudaren bat inon egotekotan Euskal Herria izenaren inguruan egon liteke akaso. Auzi honetan, ostera ere, izen honek hizkuntzan duen ohiko erabilerari segituko natzaio; eta ohiko erabilera hori zein den argitzeko Euskaltzaindiak izen honen inguruan berriki plazaratu duen txostena argigarria da
|
oso
:
|
|
|
Gauzak honela, hauteskunde hauek ez ziren libreak izan, mehatxuak eta boto erosketak arruntak izan baitziren, klientelismoa oraindik
|
oso
errotua baitzegoen. 1936ko otsailaren 16an, Baztanen eskuindarrak atera ziren garaile, hauteskundeetan 2.740 boto bereganatuz.
|
|
|
Elizak, herritarrengan indar handia zuen. Eta kanpotik heltzen ziren albisteak
|
oso
txarrak ziren: monjeen eta fraideen komentuen erreketak, zakuratzeak, elizen erreketak etab. Informazio gutxi iristen zen herrietara, eta askotan, Elizak, errepublikarrak beraien kontrakoak zirela erraten zuen.
|