|
2022
|
|
|
Nire proposamena, beraz, eskolara tuperkada janariaz
|
doazen
haurrek eguerdian tuperrekoa jango dutela esatea da, era sinple eta soilean.
|
|
|
Hizkuntza moderno guztietan biziro azkar
|
doa
hitz sorkuntza, eta bid e beretik aditz sorkuntza ere. Anekdota gisa aipatuko dut, aurtengo uda hasie ran multinazional bateko Madrilgo lagun bati deitu niola, alabak bertan praktikak egiteko modurik zegoenentz galdetzeko.
|
|
|
Edo: aurten ez
|
goaz
inora.
|
|
|
Baina KIN atzizkia erabiltzeak ez du ezinbestean esan nahi, izen eratorriari ‘sobra edo sobera, alferrik, ezertarako ez den’ adiera eman behar zaionik. Zeren pen tsa lezake, bestela, txertoa hartzera
|
doanak
, aurreko beste bostei isuri zaie na baino eskasagoa edo ezdeusagoa dela berari emango dioten azken hon dar hori.
|
|
|
—Udaberria hurbildu ahala, eguraldia ere hobetuz
|
doa
. Egunak epelago, eta egunsentiak inoiz baino ederrago.
|
|
|
Baina eskumako osagai hori ez da bat batean akordura datorkigun abarra, baizik nabar adjektiboa. Egun hasteari
|
doazkion
izenetan, izan ere, emankorra dugu kolore adjektibo hori. Nabar bigarren osagaitzat hartuta, eta argi, goiz edo egun izenak, edota ilun au rretik direla, uztartu ditugu izen mordotxoa.
|
|
|
Zal di behorren arteko sexu bikoiztasun horretan ere behorra dugu oin izen nagu sia. Ez dira berez edo arintasunez sortuak Beobide, Beorburu edo Beorlegi erako leku izenak, edo ganadu jabea basora
|
doanean
, behorretara doala esatea, behortegi horretan zaldi bat edo gehiago egonagatik.
|
|
|
Zal di behorren arteko sexu bikoiztasun horretan ere behorra dugu oin izen nagu sia. Ez dira berez edo arintasunez sortuak Beobide, Beorburu edo Beorlegi erako leku izenak, edo ganadu jabea basora doanean, behorretara
|
doala
esatea, behortegi horretan zaldi bat edo gehiago egonagatik.
|
|
|
Gutxi asko ezagunak ditugu, historiaren
|
joan
etorrian ikasita, erregeaulkiak, errege legeak, errege kontseiluak, errege tituluak, errege lurrak edota erregema kilak..., alferrik errege edo erregina izan aldian aldiango erreinuedo erresuma burua. Karlista gerrateen patu txarra gogotan zuela, Orixek Santa Kruz apaiza kontaeran idatzi zuen:
|
|
|
—Susmoa dut, udaberrian etorri eta udazkenean
|
joan
doazen enaren antzera, etorri eta joaneko hitza bihurtuko dela flipatu. Euskal hiztunen gazte adineko jendearen artean irabazi duela arrakasta nabarmena, aldi batez super, hiper, mega bezalako graduatzaileek hartu zuten bezala.
|
|
|
—Susmoa dut, udaberrian etorri eta udazkenean joan
|
doazen
enaren antzera, etorri eta joaneko hitza bihurtuko dela flipatu. Euskal hiztunen gazte adineko jendearen artean irabazi duela arrakasta nabarmena, aldi batez super, hiper, mega bezalako graduatzaileek hartu zuten bezala.
|
|
|
Euskal hiztunen gazte adineko jendearen artean irabazi duela arrakasta nabarmena, aldi batez super, hiper, mega bezalako graduatzaileek hartu zuten bezala. Baina iritzia daukat, elai e naren antzera, etorri eta
|
joan
egingo duela aditz honek; ez duela luzaroegi iraungo euskara biziaren alorrean.
|
|
|
XVI. mendeko errefrau zaharrak dio: " Edozein da azarri, baia gudura
|
doa
gitxi. ‘Cada uno es atrevido, empero a la guerra pocos van’" (Refranes y Sentencias, 383).
|
|
|
—Azterketa batera, gai bat buruan ondo menderatuta ez duen batek, papertxoan labur eta letra txikiz idatzita daramanak, azterketara" txuleta" batekin
|
doala
esan ohi da. Gaztelaniaz," chuleta", RAEk guztiz onartua duen hitza, bestetik.
|
|
|
—Mugakide diren herrietara
|
joatea
zilegi da Euskal Autonomia Erkidegoan, epidemiaren arintze aldi honen lehen fasean, baina ez urrunago. Herri bat beste herri baten mugakide dela esateko, zer hitz darabilgu, horrezaz gainera?
|
|
|
—Irakaskuntza maila guztietan eskolak amaitzen
|
doaz
pixkanaka. Baina hurrengo ikasturtea ri begira ere izango du itzala izurri honek.
|
|
|
Hark zioen: "
|
banoa
Pa riserat" esaten da, hara zoazenean bertan gelditzeko edo atzera etortzeko as morik gabe. Eta aldiz," banoa Parisera" diozunean, joan eta atzera etortzea da gogoan duzuna.
|
|
|
Hark zioen: " banoa Pa riserat" esaten da, hara
|
zoazenean
bertan gelditzeko edo atzera etortzeko as morik gabe. Eta aldiz," banoa Parisera" diozunean, joan eta atzera etortzea da gogoan duzuna.
|
|
|
" banoa Pa riserat" esaten da, hara zoazenean bertan gelditzeko edo atzera etortzeko as morik gabe. Eta aldiz,"
|
banoa
Parisera" diozunean, joan eta atzera etortzea da gogoan duzuna. Hala dela dirudi erabilerari ohartuta.
|
|
|
" banoa Pa riserat" esaten da, hara zoazenean bertan gelditzeko edo atzera etortzeko as morik gabe. Eta aldiz," banoa Parisera" diozunean,
|
joan
eta atzera etortzea da gogoan duzuna. Hala dela dirudi erabilerari ohartuta.
|
|
|
Bertsio baten bi ahapaldiren hitzak: " Broderia utzi eta/
|
joaiten
naiz amarengana,/ eian utzi ren nin duien/ itsaso bazterrerat,/ itsaso bazterrerat eta/ bersu heien entzuterat. // –Mariñela, mariñela,/ zatoz beraz barnerat,/ zatoz beraz barnerat eta/ gurekin afa riterat;/ gurekin afariterat eta/ aita amen mintzatzerat" (Aita Do nos tia).
|
|
|
Hala, esaten denean: itsasoz harat
|
joan
ziren, itsasoaz haraindira, beste aldera joan zirela adierazteko. Edo, zuenganik haratago, zuengandik urrunago, esateko.
|
|
|
Hala, esaten denean: itsasoz harat joan ziren, itsasoaz haraindira, beste aldera
|
joan
zirela adierazteko. Edo, zuenganik haratago, zuengandik urrunago, esateko.
|
|
|
Lurralde batera bisita bat egitera
|
bagoaz
autoz esaterako, esan dezakegu: Hu rrengo datozen herriak ikusgarriak dira.
|
|
|
—Hauteskunde errepikapenaz jo eta su aritu gara azken egunotan.
|
Joan
den astean ezin izan genion horri ihes egin izan; erremediorik gabe aritu ginen berriz ere; beste aukerarik ez genuen izan...
|
|
|
Eta ordezkoa hartze horretan, lehen ez zituen esanahiak ere erantsi zaizkio bidean. Esanahi esparru zaharrean, jarraiki | jarraitu norbaiten edo zerbaiten atzean
|
joatea
adierazteko erabili izan da. Baina segitu maileguak, ‘seguir’ gaztelaniaz, zeozertan, ekintzaren batean aurrera egitea, zerbait egi ten jardutea adierazteko ere balio du.
|
|
|
Arrazoia garbia da: jarraitzea, tradizioz, norbait norbaiten edo zerbaiten atzetik
|
joatea
izanik, aurretik doan beste norbaiti darraio. Eta Iparraldean gaur ere horrelatsu da:
|
|
|
" Sigue (tú) a la hormiga". Bizitzarako eredu gisa, inurriaren atze tik
|
joatea
aholkatzeko. Eta hurrengo mendean Axular idazle handiak dakar:
|
|
|
Nahiago dut: aurrera
|
goaz
, lanean dihardugu, ibilian ari gara edo beste esapideren bat. Hala ere, idazleen gogoa eta borondatea bestelakoa bada, sorkuntza berri horri leku egingo dio hizkuntzak.
|
|
|
Zorionak hutsik ba diogu, ez dugu zehazten zeren zorionak diren. Beste zerbait eskatzen du lagun, baina lagunduta
|
joanez gero
, hitz bete betea da zorionak: gabon zorionak, eguberri zorionak...
|
|
|
Hitz horren berezitasun bat da, gaztelaniaz ere sarri adizlagun edo adberbio egitura modura erabili ohi dela: " en estampida" edo" de estampida" ihe si
|
joatea
.
|
|
|
Hitzak ere ahotik bu rrustan darizkie hitzontzi direnei. Ugari eta ordena gabe datorren, doan edo erortzen dena ere burrustan ohi
|
doa
. Emile Larre euskaltzainak jendeari buruz darabil, dioenean bertso saio ospetsu bat entzuteko jendea nola sartu zen aretora:
|
|
|
" Guri 700 entzule nausitu zitzaizkun burrustan ateak ideki orduko" (Artzain etxolak). Kasu honetan, jendea etorri datorrela burrustan esateko, ez ihes ka
|
doala
.
|
|
|
" Eta onela garaitu uste dezu oi tura gaiztoa? Ez dezu, ez, garaituko, eta
|
joango
zera amilka betiko infernura" (Era cusaldiac I). Eta Gregorio Arrueren beste hau ere eraz dator:
|
|
|
Eta Gregorio Arrueren beste hau ere eraz dator: " Otsoa, ardia utzita, burua zorabiaturik, aldapak behera amilka
|
joan
eta gero, mendiak barrena orroaz aienatu zan" (Santa Genobeba).
|
|
|
Irain hitzon ezaugarrietariko bat, aldakorrak izatean datza. Alditik aldira, belaunaldiz belaunaldi aldatuz
|
joaten
dira. Batzuetan, maileguzko hitzek har tzen dute txanda, indar gehiagokotzat edo ditugulako:
|
|
|
Lodiaren lodiaz haragiak da riola dabilela urlia. Lehen bekatu handitzat aipatzen ziren haragikeria, ha ragikoi eta halako batzuk ere guztiz ezagunak dira eliz dotrina gaietan, beti ere sei garren aginduari
|
doakiola
.
|
|
|
Baina okela hitza, sartaldean, Larramendi baino lehenagoko garaietatik ere mua zabaltzen
|
joan
zen, eta, jateko den haragikia izendatzeko orokorrean erabiltzera. Eta denboraren ibilian, sartaldean, jate kontuan okela hitzak beregandu du lehen haragi hitzak zuen esangura esparrua, harik eta bata eta bes tea sinonimo oso bihurtu diren arte.
|
|
|
Gaur egun hitz horren oinaz darabilgun hitzik ezagunena txitxi burduntzi dugu. Oraindino ere, inauteri aurreko igandean, gaztetxoek eta, basora edo landa batera
|
joanda
egiten duten otordu txikia izen horrekin ezagutzen da.
|
|
|
—Kalera irteterakoan, muturrean maskarilla jantzita
|
joan
dugu. Maskara, maskarilla dira gehien entzuten ditugun hitzak.
|
|
|
Beste proba modu asko ere badira. Jostunarengana
|
doanean
bat, jantzi berriaren neurriak hartzera, azken proba bat egitea ohikoa izaten da, ea soinean on do egokitzen denentz.
|
|
|
Tradizio idatzira
|
bagoaz
, hotz gogorra irakurriko dugu maiz gure klasikoen artean. Eta ildo horretan hotzak gogortu esapidea:
|
|
|
Behorren eta astoen gorabeheran, ihel edo igel dugu euskara eremurik zabal enean ageri den hitza, Gipuzkoan eta Nafarroan. Baina Iparraldera
|
bagoaz
, al diz, giri dela edo giritu dela behorra, esan ohi da. Eta Bizkairik gehienean, alta dagoela.
|
|
|
Orixek Euskaldunak poeman dioen bezala: " Iges, elkarren billa
|
doaz
utzi aala,/ ardiarkera (ardi beroa) alboan baleuke bezala".
|
|
|
Bizkaia osoan, Ondarroa kenduta. Baina denboran atzera
|
joanez gero
, eremu zabalagoa hartzen izan duela neba izenak nabaria da: Aramaion eta Oñatin, esaterako.
|
|
|
Bizkaiera hitza ez dut gogokoegi. Nahiago izaten dut gure euskal hizkera nagusiak izendatzeko sartaldea, erdialdea eta ekialdea erabili, azken batean euskararen hiru hizkera multzo nagusiak horiek direlako, eta gaurko errealitateari hobeto
|
doazkionak
.
|
|
|
—Tipi tapa edo ttipi ttapa eta beste errepika hitz mordoa oinez ibiltzean daramagun erritmoa, pausoen neurria edota oinez dabilen hori nagusia edo haurra den hobeto zehaztu nahian sortutako hots hitzak dira. Ibilian
|
doanak
oinekin behea jotzean, oin hotsaren indar eta erritmoaren arau, oin hotsen imitazioz hiztunok sortutako hitzak, hots hitzak.
|
|
|
—Eta hots hitzetatik hitz gardenetara edo
|
joanda
sortu ote ziren korrika eta halako hitzak?
|
|
|
Sartalderengo hizkeretan badira beste erro bateko hitzak ere: karraderan edota karran dira Uribe Kostan, Txorierrin eta Nerbioi aldean oraindik ere entzun daitezkeenak; oinarrian karreran
|
joatea
datza. Eta Arratian, galapaka (galopaka) edo galapan, eta galapaka egin edo galapan egin dira erabiltzen direnak.
|
|
|
Debabarrenean eta Urola aldeko hizkera batzuetan saltoka/ saltaka entzuten da korrika
|
joatea
aditzera emateko.
|
|
|
—Prostituzioaren legea aldatzeko urratsak egin dira Madrilgo Parlamentuan. Eta horren harira agerira etorri den hitza" putero" dugu, hau da, putetara bezero bezala
|
doanari
ematen zaion izena. Euskaraz putazale izan daiteke?
|
|
|
Baina tuper hitzetik abiatuta ez daukagu ez tuper jaterik, ez tuper janik, plasti kozko tuperra bera jatera ez
|
bagoaz
behintzat! Tuper barruan dagoena da jaten duguna edo jan beharrekoa.
|
|
|
—Hondartza denboraldian sartu berri gara. Baina hondartzara
|
goazenean
, zenbait izen erdaraz esan eta entzuten ditugu, euskaraz baino gehiago. Pentsa daiteke, behin hondartzara joanez gero, gaztelaniaz edo frantsesez mozorrotzen dela geure mundua!
|
|
|
Baina hondartzara goazenean, zenbait izen erdaraz esan eta entzuten ditugu, euskaraz baino gehiago. Pentsa daiteke, behin hondartzara
|
joanez gero
, gaztelaniaz edo frantsesez mozorrotzen dela geure mundua!
|
|
|
gaztelaniaren ahoskera itsumustuan imitatzea. Do nóstjara
|
doala
esaten badizu batek, badakizu erdal ahoskera datzala azpian: " Voy a Donóstia".
|
|
|
" Voy a Donóstia". Baina Donósti a-ra
|
doala
dioena euskaraz ari da. Badakizu, Azpéitiara doana ez dela euskaraz ari, baina bai Azpeí ti ra doana.
|
|
|
Baina Donósti a-ra doala dioena euskaraz ari da. Badakizu, Azpéitiara
|
doana
ez dela euskaraz ari, baina bai Azpeí ti ra doana. Euskaraz dip tongorik nekez egiten dugu, gaztelaniaz barra barra erabili arren.
|
|
|
Baina Donósti a-ra doala dioena euskaraz ari da. Badakizu, Azpéitiara doana ez dela euskaraz ari, baina bai Azpeí ti ra
|
doana
. Euskaraz dip tongorik nekez egiten dugu, gaztelaniaz barra barra erabili arren.
|
|
|
Erdarakadak sarri sarri etortzen diren zaparrada kanpotar horien aurrean, zer egin? Hainbat kasutan, gaia euskaraz erabiltzea beharrezkoa da, eta aurrera
|
joan
behar. Hortxe dago koxka eta kezka.
|
|
|
Hedabideek egunean eguneango eta presa biziko zeregin bati aurre egin behar izaten diote: euskaraz nola aditzera eman, gaztelaniaz, ingelesez edo beste hizkuntzetan garatzen
|
doazen
kontzeptu eta adierazte premia berriak.
|
|
|
Maite Artola eta Iñaki Guridi, bata lehenengo eta bigarrena hurrengo, izan ditut goiz saio horren gidari eta sol as kide, eta Jo ne Larrañaga harreman kide.
|
Bihoakie
guztiei neure esker ona.
|
|
|
Hiztegietara
|
bagoaz
, Azkuek aspaldi bildu zuen denpora hitzaren le kukotasun ugari eta zabala. Eta Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegia corpusean are testigantza ugariagoa ageri da, bai hitzezkoa, bai idatzizkoa, denpo ra izenaren ‘eguraldi’ adierarena.
|
|
|
" Hauxe da akaberea,/ akabera ho nen tristea! / Denpora txarrak emonda/ etzera
|
doa
jentea".
|
|
|
Halaxe egin du oraingoan Adolfo Arejita euskaltzain oso eta Euskaltzaindiaren idazkariak. Idazle lanetan jarri eta, aldian aldiko, astero eman izan dizkigun ohar eta irizpideak guztion eskura ekarri dizkigu, EUSKALTZAINDIAren eta EUSkadi Irratiaren bidez.
|
Bihoazkie
bi bioi eskerrik bizienak!
|