|
2003
|
|
|
Bertan erreferentzia historiko zehatzik egiten ez den arren, bai goraipatzen dela iraganeko euskaldun ideal bat, egungo herritarrei haren bidea eredu gisa erakusten zaiela: , gabiltzan beti zuzen/ ta sendo fedean/[...] Ez alean guk galdu/ erriko legea/ eta antxinatik dogun/ geure euskerea/ gogoan beti euki/ lenengotik ona/ sartu ez dala arrotzik/ aginetan ona.? 61 Bertso tradizionalista bat da, nolabaiteko ikasketadun bizkaitar batek egina, eta duda gabe Antzinako Erregimeneko historiografia apologetikoak sortutako euskaldun arketipoa
|
jaso
eta herritar apalei zabaldu nahi diena (euskalduna inoiz ez dutela arrotzek menperatu, euskara oso zaharra dela, etab).
|
|
|
Berichtigungen und Zusätze zum ersten Abschnitte des zweyten Bandes des Mithridates über die Cantabrische oder Baskische Sprache, 1817, Berlin. Pasarte hau P. Urquizuri
|
jaso
diogu (2000: 27) eta bertatik euskaratu dugu.
|
|
|
62 Antonio Zavalak
|
jasotako
bertsoa (1992: 297).
|
|
|
63 Zavalak
|
jasotako
bertsoa (1992: 295).
|
|
|
65 Zavalak
|
jasotako
bertsoa (1992: 345).
|
|
|
(1069 bertsoa). Ez hori bakarrik, baizik eta Hiribarrenek datu historikoak nahastuz uste du 1512 arte zazpi probintziak Nafarroako erreinuan batuta iraun zutela, eta urte hartan
|
jasotako
konkistaren ondorioz banatu zirela Bizkaia, Gipuzkoa eta Araba Nafarroatik, Espainiara igaroz,. Hola yoan puscaca escaldun khoroa? (1461 bertsoa).
|
|
|
Narratiba hartan, euskarak bazuen leku bat. Garibaik euskarazko zenbait kantu idatziz
|
jaso
zituen (bando gerretakoak, etab.), ahozko memoriari finkotasun historiografikoa emanez. Maila xume horretan euskarazko historiagrafian lekutxo bat aitor dakioke Garibairi.
|
|
|
Hala ere, eskuzabalki jokatuz historia arlokotzat jo daitezkeen diskurtso batzuk aurki ditzakegu literatura erlijioso horren baitan. Axularrek, esate baterako, Guero liburuan, egitekoen geroko uzteak eragiten zituen kalteak azaltzeko eta erremedioak esplikatzeko, historiako hainbat pasarte eta istorio
|
jaso
zituen, egile greko latino klasikoei eta autore kristauei hartuak. Axularrek, letratu handientçat?
|
|
|
19). Guero n
|
jasotako
historia eta istorio ez erlijiosoak, ezer baino gehiago asmo literarioz egindako bilketa atsegin batean aurki daitezke bereizita: Axularren historiak, P. Salaberri (prest.), Pamiela, Iruñea, 1998 Axular eta Sarako Eskolako irakurlegoa nortzuk osatzen zuten, in Oyharçabal (2001a:
|
|
|
27). 50 Argitaratu gabeko Bigerren libüria, pasartea Txomin Peillenek
|
jasotzen
du (1984: 67).
|
|
|
67). 51 Argitaratu gabeko Bigerren libüria pasartea Txomin Peillenek
|
jasotzen
du (1984: 84).
|
|
|
berririk zuten (hau da guri interesatzen zaiguna). Humboldten testuan islatzen denez, euskaldunek
|
jasotzen
zuten heziketa bakarra eta sakonki xurgatu zuten kultura bakarra Eliza katolikoak ezarritakoa zen. Eta Eliza ez zen historia irakasteaz arduratzen.
|
|
|
Guk batez ere lehen karlistadako bertsoak aztertu ditugu. Baina aurrekoek ere ikertzea lukete, ziur erreferentzia historikoak
|
jasotzen
baitituzte. Adibide gisa aipa dezagun Joseba Agirreazkuenaga historialariak maiz gogora ekarri duen XIX. mende hasierako bertso bat, liberalen aurkako mobilizazio giroan sortutakoa,. Antxinako euskaldunen alabantzak?
|
|
|
genero hau, genero literario gisa, geroagoko bertso eta bestelako herri literaturaren bidez egundaino luzatu da. Baina kantu zaharrenen lekukotasun gorde badugu, ez da izan haien memoria mendetan eta mendetan etenik gabe ahoz mantendu delako, baizik poesia hauek une desberdinetan idatziz
|
jaso
zirelako, hasi Garibaik XVI. mendean bildutako kantuetatik eta buka XX. mendean Antonio Zabalak egin dituen bertso bilketetan.
|
|
|
Nolanahi ere, poesia hauek idatziz
|
jaso arren
, normalean, jatorriz ahoz erabiltzeko sortu ziren (salbuespena XIX. mendetiko bertso-paperak izan litezke). Hein horretan kantu eta ahozko herri legendak, ez lirateke historiografia, geroago haiek idatziz jartzea ekintza historiografikotzat har badezakegu ere.
|
|
|
Liburua poema multzo bat da, erlijio, maitasun eta beste gai batzuez diharduena. Gero, bigarren maila batean, iraganeko daturen batzuk (historikoak) ere
|
jasotzen
ditu. Hola, poema autobiografiko batean, egilea, Etxepare, behinola gartzelan egon zela aipatzen da, erregeren aurka aritu izanaz bidegabeki salaturik.
|
|
|
Pentsa daiteke euskarazko hezkuntza interesatzen zitzaien heinean, historia formazio zibil horren parte gisa ikusiko zutela, eta hortik euskarazko historia lanak idazteko beren proiektuak. Kontrara, euskal idazle eliztar gehienek, beren obretan euskal historiaren oihartzun batzuk
|
jaso arren
, ardura nagusi gisa erlijioaren irakaspena zuten, ez historiarena. Zentzu horretan, aipaturiko lau saio horien bultzatzaileak ekimen indibidualez aritu ziren nagusiki, ez izanik, oro har, erakundeen babes sendorik.
|
|
|
Etxebarriak (2002), euskarazko prosa zientifikoari dagokionez mugarria XIX. mende amaieran kokatzen du.Ñabardura zera da, azken honek muga Sabino Aranaren proiektu politikoaren agerrerari lotzen diola, eta guk piska bat atzerago kokatzen dugula, 1876 bueltan, esan bezala positibismoaren agerrerari etagarai hartako giro foruzale euskaltzaleak ekarritako kultur loratzeari atxikiz. 10 Historia lanen definizio hori
|
jasotzen
du Sánchez Prietok (1993: 18).
|
|
|
Historia lehen idazkien agerrerarekin hasten bada, Euskal Herria esan dezakegu erromatar garai bueltan sartu zela historian: ordukoak dira herrialde honetako geografiaren eta biztanleriaren gaineko aurreneko berri idatziak, greziar eta erromatar autoreek utziak (Ptolomeo, Strabon, Plinio,...). Halaber Antzinate hartan
|
jaso
ziren idatziz euskal sustraiko berbak aurrenekoz (batik bat Akitania aldeko hilarrietan), aitzineuskal hizkuntza bat mintzatzen zuen pertsona talde baten lekukotasun zuzena erakutsiz. Euskal Herria deituko zen lurraldearen gaineko eta bertako biztanleen inguruko berriak gehituz joan ziren Erdi Aroak aurrera egin ahala.
|
|
|
Euskal Herriaren gaineko agiriok, dudarik gabe, balio historikoa daukate, eta historia ikertzeko iturri dira. Baina gure gaia ez da edonolako idazkien azterketa, baizik nolabaiteko izaera historiografikoa duten testuena (iragana oroitzekoa eta bereziki idatziz
|
jasotzeko
bokazioa duten haiena).
|
|
|
Eta beraz iraganaren gaineko kontakizunak euskaraz egitean ahoz lantzen ziren. Erdaraz idatziriko aurreneko historia lanek, ahozko euskal diskurtso historikoen lekukotasunak
|
jaso
dituzte. Adibidez, Lope Gartzia Salazarrek aipatzen duen Jaun Zuriaren legenda, ahozko herri tradizioan erroturiko istorio bat dela dirudi, eta itxura guztien arabera Goi Erdi Aroko gertaeren nolabaiteko oihartzunak jasotzen ditu.
|
|
|
Erdaraz idatziriko aurreneko historia lanek, ahozko euskal diskurtso historikoen lekukotasunak jaso dituzte. Adibidez, Lope Gartzia Salazarrek aipatzen duen Jaun Zuriaren legenda, ahozko herri tradizioan erroturiko istorio bat dela dirudi, eta itxura guztien arabera Goi Erdi Aroko gertaeren nolabaiteko oihartzunak
|
jasotzen
ditu. Kantu bidez ere iraganeko gertaeren memoria gordetzen zen.
|
|
|
Bada Aymeric Picaud erromesaren kontakizun bat (Busca Isusi, 1983; Bilbao, 1994), euskaldunak mozkor gisa jartzen dituena, eta txakur edo txerrien erara jaten genuela zioena, eskuekin jaten zutenez eta jaun eta zerbitzariek batera. Arozenak ere
|
jasotzen
omen du Rosmithal baroiak zioela, Biskein, «Herrialde honetan ez da zaldiaren beharrik, ez dago belar lehorrik (heno), ez lastorik, ez ukuilurik eta gainera ostatuak txarrak dira. han ardoa ahuntz larruetan eramaten da (zatoetan): ez da ogi, haragi edo arrain onik aurkitzen, gehienbat frutaz elikatzen baitira».
|
|
|
Azkenik, Arozenak
|
jasotzen
du (Busca Isusi, 1983), 1494an Martiros gotzain armeniarrak, arraina jaten zen lurraldea, deitu zuela Bizkaia.
|
|
|
Arozenak garaiko testuetan aipamen ugari
|
jasotzen
ditu bertako janariaz: 1501.ean, Montigny ko jaunak (Felipe Ederraren sekitokoak), Hondarribian pastel azukreztuak jan omen zituen, eta Gasteizen haragia zerbitzeko mozten trebea zen ezkutari bat ikusi zituela kontatzen du.
|
|
|
Guztira, maisu eta ikasleen kopuruak gehitu ziren, eta honek gremioen garapenaz hitz egiten digu (hiritik kanpoko ere partaideak
|
jasotzen
ziren): 17 ikasle eta 4 maisutatik (tartean), 27 ikasle eta 11 maisu izatera pasatu ziren (tartean) (Mateo Pérez, 1995).
|
|
|
Ikaslea normalean kofradiaz kanpokoa izan ohi zen (bestela, etxean ikasten baitzuen), beste ofizio batekoa normalean; eta inoiz umezurtzak ere bai (helduagoak izaten zirelarik adinez), Pietate etxearen sorrerarekin 1777tik aurrera, batez ere (ofizio bat ikastera behartzen baitzituzten bertan
|
jasotako
pobreak, beraiek zuten tailerrean edo kanpoan) 31.
|
|
|
a) 1740.eko ekainaren 30ean Joaquin González Etxebarria eskribauak Maria Larena hiltzean haren eta bere senarraren, Pedro de Santa Maria y Mendozaren, ondasunen inbentarioa egin eta
|
jaso
zuen: gozogile honek 288.241 erreal eta 16 velloneko marabediak zituen baina 117.196 erreal eta 38 velloneko marabediko zorra zuenez, fortuna 172.000 errealekoa zen.
|
|
|
Dokumentu honetan errege mahaiko sukaldarien kontratuan agertzen da, zer eman behar zieten jaten errege familiako kideei, eta haietako bakoitzari zehaztuta, gainera?, eta zenbat diru
|
jasoko
zuten zerbitzu hori egiteko eta egiteagatik. Horrela, zehaztuta agertzen zaizkigu nola haragiak zeukan garrantzi izugarria orduko errege erreginen eta haien familien dietan.
|
|
|
Neolitikoarekin, abeltzaintza eta nekazaritza ere gehitu ziren aktibitate ekonomikoetara. Abeltzaintza garatuko zen, animali zaurituak edo kumeak
|
jasota
. On Joxe Miel Barandiaranen ustez, mamia historiaurretik jango zen (Busca Isusi, 1983).
|
|
|
Etiopian zeukan jatorria (Kafia izeneko eskualdean ziur asko). XVI. mendean turkiarrak ia Vienaraino heltzean, eta garaituak izan ondoren, europar kristuek
|
jasotako
harrapakinen artean, kafea lortu zuten. Hala ere, suposa daiteke veneziarrek aurretik ezagutzen zutela kafea, turkiarekin aurretik zituzten merkataritza harremanengatik.
|
|
|
Ikastaroen helburu nagusiak arlo horietan honako hauek ziren: egindakoaren eta egiten ari zenaren berria
|
jaso
, taldeen arteko harremanak erraztu, Batxilergoa eta Unibertsitatearen artean etena eragotzi, erdal unibertsitateetan eta zientzia elkarteetan egiten ziren lanak euskalgintzara erakarri eta «Ahal dela, Unibertsitaterako lanak burutzeko, taldeak sortu eta indartu». Helburu horiek, neurri batean bakarrik, bete ziren; lan horietako asko ondoren Gordailu taldea eta UZEIren bidez gauzatu baitziren eta ez, zuzenean, UEUren Historia sailaren eskutik.
|
|
|
Produkzio idatzia bultzatzeko ezintasuna da, dena den, talde horren hutsune nabarmenena: hitzaldi sorta zabalak, 300 saio baino gehiago, ez du bat egiten garai berean argitaratutako liburu kopuruarekin, monografia pare bat eta hiru ikastaroen hitzaldiak
|
jasotzen
dituzten bildumak: Historia:
|
|
|
Izan ere, iraultzaren onuradun eta artearen hartzaile izan behar zuena, herria alegia, egoera larrian zegoen, goseak eta gaixotasunek jota. Egoera kontraesankor honek artista ugariren ikuspuntua irauliko du, honela, garaiko artearen ordezkariek, hasiera batean iraultza goraipatu eta garai berri honetan konfidantza jarri bazuten ere, benetako errealitatea ezagutzerakoan dezepzio handia
|
jaso
zuten. Iraultza osteko guda zibilak, gosetea, heriotzak, zigorrak eta fusilamenduak ekarri zituen, artistek behin eta berriz goraipatutako garai ezin hobearen ideia erabat hautsiz.
|
|
|
Esperimentuen munduan hainbeste murgilduko ez zirenen artean Koncharovski, Mashkov, Altmaw... aurkitzen ziren, etorkizuneko Errusian arte mailan lan gehien jorratuko zutenen taldea. Ordura arte bigarren maila batean kokatutako hauek, oharkabean laudorioak
|
jaso
zituzten arlo artistikoan; arte iraultzaile bezala aurkeztutako artistak berriz, korronte onartu eta ofizialetik at geratzen ziren bitartean.
|
|
|
Eta hola, maiz, liburu baten inguruan sortutako gogoeta interesgarriak adiskideen arteko konfidentzia soilean geratzen dira, historialarien komunitate orokorrarentzat ezezagun. Egoera hau gogotan Kondairaaldizkariko erredakzioak, hurrengo zenbakietarako
|
jasotzea
espero dituen liburu aipamenen zain, aurreneko ale honetarako liburu aipamen ezohikoa prestatu du.
|
|
|
zientzia ala literatura?, UEU, Bilbo, 1995); eta horrek eta bere euskal idazle/ historialari kondizio bikoitzak, abiapuntu aparta eskaintzen zion gai hauetaz aritzeko. Hola bada, ekitaldi hartan Zalduari
|
jaso
zitzaizkion hitzak eman bezala argitaratzen dira, ondoren liburuen edukiari buruzko eranskin batekin osatuz.
|
|
|
Baina, bestalde, artikulu gehienetan dago historiaren aldarrikapen argi bat zientzia, bezala, hots, egia bilatzen duen ezagutza era edo diziplina bezala. Horrela, liburu hauetan ere
|
jasotzen
da, nire ustez, euskal historialariena den oso aspaldiko kezka: fikzioaren eta errealitate historikoaren arteko dialektika edo harremanena; oso argiki Karlomagnoren aldiari buruzko liburuan, eta nahikoa ere bigarren liburuko artikulu batzuetan (adibidez, nabarmen J. Agirreazkuenagarenean, baina baita Alberto Angulorenean ere).
|
|
2004
|
|
|
«Ogia irabazten» zuena soilik senarra zenaren irudia apurtzen da beraz. Ikus daiteke egoera sozialen analisia egiteko, baloreen, ideologien ikuspegitik errealitatean
|
jaso
zenera jauzi egin behar dela, hau egiten ez bada historia desitxuratu egingo baita.
|
|
|
Emakumeei lanik «sinpleenak» ematen zitzaizkien, inolako ardura eta prestigiorik gabekoak. Gainera oso ohikoa zen emakume izate soilagatik gizonezkoak baino soldata baxuagoak
|
jasotzea
.
|
|
|
Burututako elkarrizketetan iritzi ezberdinak
|
jaso
ditut fabriketan emakumeek egiten zuten lanaren inguruan. Batzuen iritziz fabrikan lan egiteak ez zuen inolako kutsu ezkorrik.
|
|
|
Datu hauek 1983an Gema Etxeberriak eginiko Tesina: Hernani argitaratu gabeko lanetik
|
jaso
ditut. (Lan hau Hernaniko artxiboan topatu dut).
|
|
|
Hogeita hiru zatiz osatutako mural bat da eta justizia federalari kritika egiten dio. Nicola Sacco eta Bartolomeo Vanzetti anarkista italiarren auzia
|
jasotzen
du, beraiek burutu ez omen zituzten delitu batzuengatik 1927an exekutatuak izan zirenak. Auzi honek eztabaida internazionala piztu zuen eta askok uste zuten beraien ideiengatik epaituak izan zirela eta ez froga garbiengatik.
|
|
|
Auzi honek eztabaida internazionala piztu zuen eta askok uste zuten beraien ideiengatik epaituak izan zirela eta ez froga garbiengatik. Shahn ek kezka hauek
|
jaso
eta artearen bidez erakutsi zituen.
|
|
|
Bere bizitzan zehar erakusketa indibidualak egin zituen eta sari ugari ere
|
jaso
zituen. 1969ko martxoaren 14an New York en hil zen.
|
|
|
Bigarren Mundu Gerrarekin Lange k berriro ere gizartearen aldaketak eta mugimendua
|
jaso
zituen. Pearl Harbour gertatu eta hiru hilabete geroago Roosevelt-ek amerikar japoniarrak Hegoaldean kontzentrazio esparruetan sartzeko agindua eman zuen eta hortik gutxira U.S. War Recolation Agencyk (1942) (AEBko Gerrako Berkokatze Agentzia) Lange kontratatu zuen auzo japoniarrak, esparruko harrera zentroak eta instalazioak erretratatzeko.
|
|
|
Lange ri nahasketa etnikoa eta jende desberdinaren elkarbizitzea interesatzen zitzaion batez ere. Irudi hauek Fortune aldizkarian
|
jaso
ziren.
|
|
|
Aurreko tratuaren jarraipenak zeuden eta kapitalismoa zaintzeari garrantzia eman zioten. Roosevelt emaitzak
|
jasotzen
hasi zen, Work Progress Administration sortu zuen, ondoren Work Projects Administration (WPA) bihurtuko zena. WPAk langabezia gutxitu nahi zuen, horretarako proiektu ezberdinak martxan jarriz.
|
|
|
Jaiotza tasa erortzean eskola asko itxi egin ziren, baina umeen kopurua gehitzen joan zen heinean 900 eskola publiko eraiki ziren. Unibertsitateak aldiz kolpe latza
|
jaso
zuen.
|
|
|
XIX. mendearen bukaeran eta XX.aren lehen urteetan esplotazioan eta AEBko biztanleen giza egoeretan oinarritutako dokumentu fotografikoak
|
jasotzen
hasi ziren zenbait argazkilari, Jacob Riis eta Lewis Hine esate baterako.
|
|
|
Riis izan zen 1890.eko hamarkadan egoera hauen irudiak
|
jasotzen
lehena, New York eko auzo pobreetan barneratuz. New York eko Tribune egunkarian lan egin zuen eta honetaz baliatuz auzo marjinaletan bizi ziren etorkinek jasaten zuten esplotazioa eta gabezia larria salatu zuen.
|
|
|
1938an FSAko argazkilariak landa munduko argazki baikorragoak ateratzen hasi ziren, hasierako programa zabalduz eta gaia gizartea bere orokortasunean bihurtuz. Hegoaldeko argazkiez gain hiri eta industrien irudiak
|
jasotzen
hasi ziren. Garai honetan taldean beste partaide batzuk sartu ziren:
|
|
|
Bilduma honek zuri beltzeko 164000 argazki eta koloretako 1600
|
jaso
zituen. Koloretakoek Bigarren Mundu Gerrako mobilizazioa, hegazkinen eraiketa, militarren entrenamenduak eta trenbideak erakusten zituzten batez ere; baina ez ziren zuri beltzean zeudenak bezain ezagunak eta ugariak.3
|
|
|
Galdutzat emandako pertsonen erretratuak egin behar zituzten eta nahiz eta nekazari munduaren eskasiaz arduratu batez ere, honek beste maila sakonagoetara eramaten zituzten. Arraza diskriminazioen aztarnak
|
jasotzea
nahi zutela esplizituki dioen dokumenturik ez da aurkitu, baina bildumak gai honen inguruko irudi asko erakusten ditu, segidan ikus daitekeenez.
|
|
|
11 irudia krisiari aurre egiteko egin beharreko itzeleko esfortzuaren isla eta 12 irudia etorkizuneranzko begirada izan daitezke. 1938an New York en egindako erakusketa batean ere kritika gogorrak
|
jaso
zituzten eta ondorengo esaldiak entzun ahal izan ziren: Erakutsi pribilegiatuak ez direnei ume eta miseria gutxiago izaten; Ez erabili zergen dirua filmeetan; Uste dut Hitler bat behar dugula; komunismoaren propaganda hutsa; Kiratsa dario; Argazki hauek ikusi ondoren pozten naiz New York hirian bizitzeaz.
|
|
|
Irabaziak eta dibidenduak soldatak baino azkarrago igo ziren eta zerga politikak aberatsen alde egin zuen. 1929an populazioaren %5ak diru sarreraren herena
|
jasotzen
zuen. %71ak urteko 2500 dolar baino gutxiagoko diru sarrerak zituen, eta kopuru hori gutxieneko erosotasun bat izateko beharrezkoa zen.
|
|
|
1935erako irabaziak bikoiztu egin ziren, baina lehorteek eta hondar ekaitzek eragin handiagoa izan zuten AAAk baino. Irabazien gehiengoa nekazari handiek
|
jaso
zuten.
|
|
|
Ez daukat atal honen inguruan kritikarik (garai hau nire espezialitatetik aski urrun geratzen da). Itxura ona du dagoen bezala, eta euskal subjektu historiografikoari dagokion euskara gaia esplizituki
|
jasotzea
laudagarria da.
|
|
|
Hemen ere aipatzen diren puntu gehienak egokiak iruditzen zaizkit: Euskal Herri inguruaz
|
jasotako
lehen kronika eta albisteak, erromatarren etorrera, hiriak eta galtzadak, antolamendu politiko administratiboa, latinak euskarari egindako ekarpena (hau ere oso aproposa historiaren euskal ikuspegia betetzeko)... Zerbait kritikatzekotan saltus eta ager vasconum en kontua aipatuko nuke:
|
|
|
topiko historiografikoa bihurtu da euskal mendialde eta lautada artean erromatarrek saltus/ ager bereizketa egiten zutela. Egitarau ofizial honek ere
|
jasotzen
du puntu hori. Baina azken ikerketen argitan ezin esan daiteke halakorik:
|
|
|
4 atalak erromatar inperioaren krisitik Baskoniako dukerrira arteko aldia
|
jasotzen
du. Garai ilun horri buruz hain direnez urriak dauzkagun datu historikoak, nik 3 atalaren baitan jasoko 4 honetan ageri diren puntuak, Antzinate osoa atal bakarrean bilduz (erromatarren etorreratatik Antzinate Beranta deitu den horretaraino hedatuko litzatekeena).
|
|
|
4 atalak erromatar inperioaren krisitik Baskoniako dukerrira arteko aldia jasotzen du. Garai ilun horri buruz hain direnez urriak dauzkagun datu historikoak, nik 3 atalaren baitan
|
jasoko
4 honetan ageri diren puntuak, Antzinate osoa atal bakarrean bilduz (erromatarren etorreratatik Antzinate Beranta deitu den horretaraino hedatuko litzatekeena). Ez baita bidezkoa oso datu gutxi eskaintzen dizkigun garai honi, hurrengo puntuan doan Erdi Aroko aldi askoz luzeago eta ezagunagoari adinako tartea eta atal bereizia ematea.
|
|
|
Ez dut orain eduki horien analisi azalekoa baino egingo, zertzelada batzuk ematera mugatuz. Hasteko aipa dezaket euskal periodizazio autonomo bat antzeman daitekeela, Iparralde/ Hegoalde bikoiztasuna saihestuz eta Frantzia zein Espainiaren parean haien neurriko Europako beste herrialde edo eskualde aipagarrien gaiak
|
jasoz
. Zentzu horretan ikusmira zabala antzematen zaio proposamenari,, norbere naziora?
|
|
|
Gainera iraganeko gertaerak kontaezinak direnez, eta haiek utzita lekukoak ere hain direnez asko, ez da posible denak batera biltzea eta guztiaren berri ematea. Horregatik historialariek, iraganak utzitako arrasto ugarien artean, bilaketa eta aukeraketa bat egin beharra daukate; eta, ondoren,
|
jasotako
datuak modu ordenatu eta ulergarrian aurkeztu eta iruzkindu behar dituzte. Aurkezpen horretan, hain zuzen, datu sakabanatu eta beren artean lotura gabeak direnak, erlazionatu egin behar dira.
|
|
|
Hiru urtez gerrak Espainiako toki guztietan izan zuen eragina, zuzenean edo zeharka. Baztanek, nahiz eta frontea urrun izan, gerra zeharka
|
jaso
zuen.
|
|
|
Gizon hauek Baztanera itzuli baziren, denborarekin erreklutatu egin zituzten. Gerra hasieran ere beste boluntario talde bat Erriberan uztak
|
jasotzen
ibili zen frontera bidali baino lehen. Nekazaritza arloan eskulana falta zenez soldaduak lana egiteko beharrezkoagoak ziren, frontean tiroak botatzen ibiltzeko baino (AA, 1995:
|
|
|
entrenamendu azkar bat eman eta gero, fronte ezberdinetara bidaltzen zituzten. Gerrara 559 baztandar joan ziren, eta hauetatik, frontean edo frontean
|
jasotako
zauriengatik, 36 behintzat hil egin ziren14 Frontean hil zirenen kopuru handiena Aragoiko frontean izan zen, batez ere Teruelgo batailan, 1938an. Soldadu nafarrak gogor borrokatu zirela goraipatzen dute historialari frankistek.
|
|
|
Lehenengoa Eska eta Zaraitzu haranetatik, bigarrena Irati oihanetik, hirugarrena Orreaga mendebaldetik (Baztango mugan) eta laugarrena eta azkena Etxalar Amaiur bitartetik sartu ziren. Sare hauek denetara 24 gizon zituzten eta bertatik zuzendaritzaren agindu eta mezuak
|
jasotzen
ziren. Muga, baldintza klimatologiko txarretan zeharkatzen zen, batez ere neguan.
|
|
|
gerra, bonbardaketak, heriotzak, atxiloketak, torturak, fusilamenduak... Baztanek, garaileen alderdian, ez zuen hain zigor bortitzik
|
jaso
, baina beste baztandarrek garaileen haserrea pairatu behar izan zuten.
|
|
|
Era berean, ukatu egin zuten Alemaniako tropak sarraskiak eragiten ari zirenik. Manifestu hura suminduraz
|
jaso
zuten nazioartean. Ordura arte Alemaniako komunitate zientifikoari erakutsitako errespetu eta sinpatia, gaitzespen bihurtu zen atzerrian.
|
|
|
Aurrerapen zientifikoa gizakiaren alde erabili behar zela uste zuen, eta bizi izan zen artean gertakizunen aurrean begirada gardena mantentzen saiatu zen: lotsa barik kritikatu zuen alemaniarren jarrera Lehen zein Bigarren Mundu Gerran, 1914ko gatazkak bere lankideen babesa
|
jaso
zuela jakin arren. Era berean, ez zuen sionismoa gaizki ikusten, baina ez zen fanatiko itsu bat ere.
|
|
|
Berak zinez uste zuen Israel palestinarren borondate onaren emaitza zela. Hau da, arabiarrek euren lurrak kolonoen esku uztea adostu zutela, baina nola historikoki erakutsi duten pertsona aldrebes eta fedegabeak direla, eta israeldarren lorpenen inbidia dutenez, bada orain lur horiek bueltan
|
jasotzea
erreklamatzen dutela.
|
|
|
Israelera bueltan, publikoki Palestinako herriari elkartasuna adierazi, eta gatazka konpontzeko elkarrizketa biderik egokiena zela adierazi zuen. Hortik aurrera
|
jaso
zuen presio eta mehatxuen eraginez (bere pertsona zein familiaren kontrakoak), erbestera jo zuen. Alde egin aurretik, hainbat lankidek eta lagunek bere iritziekin ados zeudela esan zioten, baina publikoki agertzeari uko egin zioten horrek ekar ziezaiekeen arazoen beldur baitziren.
|
|
|
Stern ek aipatu egiten du lurralde arabiarrek ez zutela ondo hartu banaketaren kontua, lehen kolonoak iritsi zirenean erasoak gertatu zirela, baina ez du gaian gehiegi sakontzen. Aitzitik, harro sentitzen da juduek unibertsitate propioa
|
jasotzea
lortu zutelako, zeinetan irakasgaiak hebraieraz ematen hasiko ziren.
|
|
2005
|
|
|
sortu zen. Bertan, hiru hilabetetako formakuntza
|
jaso ondoren
aipatutako gaiak jorratzeko Espainiako herrietara joaten ziren emakumeak zeuden. 1940an sortu zen talde hori, eta gerra-ostean paper aipagarria bete zuen.
|
|
|
Bere senarra beste emakume batzuekin egon zela zekien emakumeak baliabide juridikoak zituen soilik infidelitatea senar emazteen etxebizitzan arruntki eman baldin bazen edo kalean era oso deigarrian burutu baldin bazen. Emagalduei dagokienean, berriz, gehienetan ez zuten inolako zigorrik
|
jaso
; II. Errepublikaren egunetan, berriz, prostituzioa zigortu egiten zen, emakumeen duintasunaren aurka zihoalako (arrazoi morala) eta sexu bidezko gaixotasunak hartzeko arriskua zegoelako (arrazoi eugenikoa). Beraz, frankismoaren moral bikoitza da.
|
|
|
Bestalde, frankismoan zehar, emakumeei bideratutako aldizkari ugari argitaratu ziren ere: aldizkari tradizional batzuen argitalpenak mantendu ziren (El Hogar y la Moda, La Ilustración Femenina, etab.), informazio grafikoa
|
jasotzen
zuten aldizkariek bere lekua aurkitu zuten merkatuan (¡ Hola!, Garbo, etab.), Sección Femeninak argitaratutakoak (Teresa, Consigna eta Y. Revista para la mujer emakumeentzat eta Bazar nerabeentzat) etab.
|
|
|
Emakumeen hezkuntza ezin zen gizonezkoen parekoa izan, hori arriskutsua izan zitekeela uste zuten. Lehen Hezkuntza
|
jasotzearekin
aski zen. Unibertsitate formakuntzari dagokionean, tradizionalki emakumeei lotutako lanbideekin soilik onartzen zen:
|
|
|
Beraz, erregimenaren aburuz, etxea zen emakumearen lekua, bertan bere senarra eta haurrak zainduz. Bere etxetik kanpo lan egiten zuten emakumeek frankisten kritikak
|
jaso
zituzten. Normalean, neskek ezkondu arte lan egiten zuten (krisi ekonomikoari aurre egiteko beharrezkoa zen) eta ezkontza ostean, lana utzi eta soilik etxeaz arduratzeari ekiten zioten.
|
|
|
Autoreak testua itzultzea lortu zuen eta La ofrenda de los pueblos izena ematen zion, hain zuzen ere (bere ustez) hainbat herrik emankortasunaren jainkosa bati egindako eskaintza bat zelako53 Baina nondik sortzen du interpretazio hori? Toponimia aurrelatindarra aztertzeko milaka toponimo bilduta eduki eta gero, batzuk Serreta d' Alcoi-ko idazkian
|
jasota
zetozen hitzekin antzekotasun nabariegiak zituztela ohartu zen, adib. beruneko BAGAROK, eta Bacarot toponimoa. –Si los signos se asociaban, pues, a una referente geográfico y este podía ser identificado, sabríamos a través del referente, el significado del signo?
|
|
|
11). Hau da, toponimoa eta bere erreferente topografikoaren ikerketan erabilitako informazio iturriak ez dira antzinako katastroak, mapak, planoak, garaiko agiriak edota aire argazkigintza... baizik artzainengandik
|
jasotako
datuak. Txikikeriak alde batera utzita, landa eremuko ikerketa honekin morfema toponimikoen hiztegia egin zuen.
|
|
|
211) eta itzulpenak horrela jarraitzen du inongo toponimo zehatzik gabe. Logikoena herrien izen propioa azaltzea izango zen, eta bertan, jainkosari zehaztea zeintzuk diren zehazki
|
jaso
behar/ nahi dituzten onurak edo babesak. Gainera bi aldiz. La hendidura?
|
|
|
Bestalde, ez Roman del Cerro-k, ezta beste euskoiberista batzuk ere, beraien lanetan ez dute antroponimia aztarnarik
|
jasotzen
. Iberierak, beste hizkuntzen antzera, harrizko inskripzioetan, hilarrietan esaterako, onomastika jaso luke (hil denaren izena), edota zeramikako grafitoek merkatari edo ontziaren jabearen izena, eta abar...
|
|
|
Bestalde, ez Roman del Cerro-k, ezta beste euskoiberista batzuk ere, beraien lanetan ez dute antroponimia aztarnarik jasotzen. Iberierak, beste hizkuntzen antzera, harrizko inskripzioetan, hilarrietan esaterako, onomastika
|
jaso
luke (hil denaren izena), edota zeramikako grafitoek merkatari edo ontziaren jabearen izena, eta abar... Hori da behintzat ezagutzen diren beste hizkuntza eta tradizio kulturaletako inskripzio eta grafitoetan agertzen dena.
|
|
|
Bigarren kapituluan, iberieraren euskarazko irakurketaren adibide gehiago ematen ditu, baita anakronismo etnografiko injustifikatu bat
|
jaso
ere, iberiarren ohitura erlijiosoak gaur egunean Euskal Herrian ezagunak diren basaelizen inguruko erromerienekin parekatzen baititu, eta horra hor bere bigarren obraren portadarako erabilitako argazkiaren zergatia:
|
|
|
304). Norena den izen hori argitzea zailagoa iruditzen zait, jabearena ote den ez dago esaterik, edo artisauarena, edo merkatariena, baina argi dago ez duela inolako hausnarketa semiotikorik
|
jasotzen
. Hala ere Roman del Cerro-k dio:
|
|
|
67 Autoreak idatzi duen modu berean
|
jaso
dugu (ikus Bergua, 1994: 61)
|
|
|
Hizkuntzalaritza mailan fidagarritasun gutxiko autorea dela uste dugu honako arrazoiengatik: pluralik edo singularrik gabeko deklinabidea proposatzen duelako; Bake euskal jatorridun hitza dela uste duelako69; iberierazko ANPOS, gaztelerazko ambosekin identifikatzen duelako (iberieratik gaztelerara pasatu den mailegua dela uste badu ere, zehazki latinetik gaztelerarako mailegua da) 70; Euskarazko a artikuluaren kasuan eromantzearen bidez
|
jaso
zela ukatzen duelako71; autoreak euskararik ez dakielako (jeneroa hitz arruntetan bereizten du eta erregistro kolokialeko hikaren erabilera maila jasora dakar); hizkuntza ez indoeuroparra den iberiera erromantzeekin konparatzen duelako (are gehiago portugesarekin konparatzen du, nahiz eta Burdin aroan lusitaniera existitu zen iberieraren hizkuntza indoeuropar garaikidea),...
|
|
|
Alonso-k adibidean proposatutako euskal esaldi telegrafikoa, inongo euskaldunek ezin uler dezake, egin duen delako euskal berrikuspena euskara ez delako (adibidez euskaraz, gandik deklinabide atzizkia esaldi hasieran ezin ager daiteke). Hemen
|
jasotako
testu adibidea 1992.ean Contrebia Belaiscan aurkitutako brontzearen esaldi bat da, beraz esaldia zeltiberieraz dago, eta gainera bi elementu zelta argi ditu: alde batetik, KUE konjugazio kopulatiboa, eta bestalde, UIR indoeuropar hitza, gizona esan nahi duena.
|
|
|
alde batetik, KUE konjugazio kopulatiboa, eta bestalde, UIR indoeuropar hitza, gizona esan nahi duena. Hemen
|
jasotako
adibide hau ez da akatsez aurkitu dugun bakarra, liburu guztietan antzekoak topatu baititugu84 Arazoaren muina egileak darabilen analisi sisteman kokatzen da. Alonso-k iberieraz dauden testuen hitzen banaketa euskarazko hitzen arabera egiten du, euskara jakin gabe eta ohartu gabe euskarak beste hizkuntzen moduan, ez dituela soilik euskal hitz jatorrak, maileguak ere badituela, latinetik eta erromantzetik batez ere (ikus Mitxelenaren lanak adibidez).
|
|
|
Beltran-en gudua.deitzdea esaldiak oihartzun handia izan zuen garaiko komunitate zientifikoaren baitan, adib. Maluquer de Motes ek 1954ko iberiar herriei buruzko sintesi lan batean aipatutako ideia
|
jasota
dakar. Bestalde gaur egun ere, seriotasun gutxiko euskoiberistek, beraien historiografiako egiletzat aldarrikatzen dute.
|
|
|
3 Menendez Pidal en (eta bere emaztearen, Maria Goyri ren) obra eskergatik gure lanarekin zer ikusia duten bi ideia
|
jaso
ditugu hemen27: lehena mediterraniar arroko herri aurreindoeuroparren batasun linguistikoa (ez dirudiena oso logikoa Iberiar Penintsulan soilik herri aurrerromatarrek mosaiko kultural zein linguistikoa osatu baitzuten), eta bigarrena, penintsularen euskoiberismoa (baina ematen dituen frogak ez dira nahikoa):
|
|
|
Liburuan testu batzuk
|
jasota
daude, baina nahastuta, bereiztu gabe testuak Iberiar Penintsulako zonalde indoeuroparrekoak diren ala ez diren. Zergatik?
|
|
|
Euskarak, aldiz, ez zuen grezierak eragindako aldaketarik
|
jaso
, isolatuta geratu baitzen41 Zamanillo ren logikarekin jarraituz: iberiera eta greziera ahaidetuta dauden heinean, eta iberiera eta euskara ere, euskara eta greziera ahaidetuta egon lukete.
|
|
|
Ez dago jakiterik zertan oinarritu den hizkuntza bietako morfemak parekatzean, kontutan izanik euskarari dagokion zutabean morfemarik ez dela agertzen, baizik kategoria gramatikal ezberdinetako aditz, izen, deklinabide atzizkiak eta abar. Bestalde iberierak euskaraz zergatik
|
jaso
duen metamorforsia liburuan azaltzeke geratzen da, adibidez DIRGA k zelan eman duen trika (eusk.), jakinik gainera aitzineuskaran muta cum liquidarik ez zegoela. Beraz Roman del Cerro-k patxada osoz, azalpenik gabe ia, duela 2.000 urteko hizkuntza konparatzen du egungo euskararekin.
|
|
|
112). Argi dago iberierarik erdi arora arte ez dela hitz egin, ez eta foru zaharretan ez dela
|
jaso
, bestela hobeto ezagutuko genukeen, eta gure ustez ez da espainiar hizkuntza erromantzearen substratua.
|
|
|
Bere obran hizkuntza babelikoak Tubal-ekin nahastuta daude eta Tubal euskokantabrismoaren teoriarekin. Bere ideiak Esteban de Garibaik(), Felipe IIaren kronista zenak,
|
jaso
zituen15 Baina tubalismoaren teoria gorpuztu eta ezagutzera eman zuena Andrés de Poza lizentziatua(?) izan zen, De la Antigua Lengua, Poblaciones y Comarcas de España (Bilbo, 1587) lanaren bitartez. Poza Tubalismoan oinarritu zen euskararen apologia egiteko.
|
|
|
Beraz apologistengan aurrekoaren jarraipena ikusten dela esan daiteke, continuma alegia, halaber aurrekoaren garapena. Adib. Pozak aurreko bien kontzepzioa
|
jaso
eta berak hebraierari buruz zekienarekin, tubalismoaren teoria aberastu zuen. Bestalde Hebraieraren erabilera eta eraginaren ondorioz, ikerketa metodoa, Pozagandik aurrera batez ere, hitzen etimologian oinarrituko da, bereziki toponimoen etimologiara joaz.
|
|
|
Hau da, kratilismoan oinarritutako azterbidea, zein hitzen eta gauzen arteko lotura eternalean oinarritzen baitzen. Honela hitz batek egiazkoa eta aldagaitza den errealitate bat
|
jasotzen
du. Ikuspegi platoniko honetatik hitzak sakralizatu egiten dira.
|
|
|
2 Humboldt-en jarraitzaileetako bat E. Hübner izan zen. Hübner ek iberiar penintsulako materialak
|
jaso
eta itzuli zituen Monumenta Linguae Ibericae (1893) obran. Humboldt-en jarraitzailea bazen ere, ez zituen bereiztu zonalde indoeuroparreko materialak eta iberiarrak, eta bere obra ezinezkoa zen Iberiar Penintsulako batasun kulturalean oinarritu zuen.
|