|
2003
|
|
|
Denadela, Azkue/ Buruzain gutundegianezdaurtehorietakoeskutitzikkontserbatu, etaezindugujakinegiazkoaotedenaieruhori, etaEtxeparekezduezerargitzensujethorretaz.Gurehipotesiarenaurkalegoke, AzkuerenlaguntzazargitaratuBuruxkak liburuaren alebatEtxeparekesker onezdedikaturikezbidaltzea: Azkuekbehintzatezzuen1920raarteirakurri, etahortazpentsalitekeezzuelalehenago
|
jaso
, etaizanere, Azkue Bibliotekanezdaholakorikkontserbatu.Bestalde, baiEtxepareetabai Azkue HondarribianegonzirenEskualzaleenBiltzarrafundatuzuenekitaldian, 1902koirailaren11n, baina, dirudienez, ezduteelkarrengomutarik gorde.
|
|
|
Artikuluairakurritaezdagoinolakozalantzarik: sifiliadaprotagonista, sifiliadaizenikgabekogaixotasuna, etahorrelaxe
|
jaso
duEmilioLopez Adanek, Xarritonekapailatuduenobraosoarenbigarrenliburukiarierantsi zaionhiztegimedikoan.Eraberean, zerrendundiotsoEtxepareksifilitikoari.Pasarteaondoulertzeko, konturazaitez, gainera, Etxeparekdarabilen, landarexka, horibakterioaizangodela, etaatzeneko, zirika, horrenbitartezbazilodioskula.
|
|
2006
|
|
|
Manuel Lekuonak gai honetaz
|
jaso
zituen kontu bakarrak,. Tesoros
|
|
|
Kontua da, Berdabioren kontu etakantahonetaz, MikelLaboak 1966an Azkuek
|
jasotako
kantaerak hauspetik aterazituen arte, ezdelainon nabari beste kontrapunturik, ez Oiartzunenez Goizuetan, ez bestetan. Eta, hain juxtuondor, ehartantxe, 1967an, jasokzueonUsandizagadisketxeak, Lekuonatarren ahotik, Berdabiyo rendoinuberria.ErrenterikoEresbil zorionekoan txukun jasorikdaukate, etahoneladiohitzezhitz:
|
|
|
Horrabestemiraria! Azkuek
|
jasotako
kantaerak 1966anMikelLaboak hauspetik atera zituen arte, ez da inon nabari beste kontrapunturik, ez Oiartzunen ez Goizuetan, ez bestetan, eta hain juxtu ondore hartantxe,
|
|
|
1967an,
|
jasoko
zuen Usandizaga disketxeak Oiartzungo doinu berria. Zergatik, ordea, juxtuorduantxe. Begienbistandagozergatik: kantakgertale kuzbertanekoazuenbertsioak, On Manuelek etailobekOiartzunenjasota koak, alegia, Mikel Laboak plazaratu berri zuen Azkuerenbertsioari gain hartzekogrinabiziagatik.
|
|
|
Aita Donostiak jasotakoaaskobereixten dabestebietatik, batez ere modualdetik (mayor) eta baitareritmoaldetik.Nahikoharrigarrian egitezaittragedibatkantatzekoerahau.Azkuek
|
jasotakoa
Laboagandiki ikasgenduen, etaSarobea Errekakokantatzen genduenentzat nahiko arraroa gertatu zitzaigun. Gureak, berriz,
|
|
|
Baina gero bertso horienik
|
jaso
zionik ez du inon aitortzen, ez On
|
|
|
AzkuekjasotakoaLaboagandikikasigenduen etaSarobe errekakoakantatzen genduentzatnahikoarraroagertatuzitzaigun, batezerelehenengoetahirugarrenesaldiak. Bigarrengoaetagureaantzekoakdira, puntiloaizanezik.Ritmoaldetikesaldienarteanba tasunfaltanabarizaio.Halaerejakingarriena, Agur, oí izarmaitiaDufauetaaitaDonostiak Laburdin
|
jasotakoarekin
duen antza da; berazLaburdi aldera eramaten gaituela. Gureak, berriz, osotasun bateskeintzendu ritmoeta modu kontuan hasiiritxi.eta bukaeta sentimentu haundikokantuada.Goizueta aldeanzedoiñuerabiltzenduzute. Gustatukolitzaidakejaki tea.AlduntzinBordakoBenitokerabiltzenzuenaezdaguregaiñano
|
|
2007
|
|
|
PIARRES LAFITTEREN EKINTZABIDEAK() KULTURA
|
JASOKO
EUSKALTZALEEN SAREAREN BAITAN
|
|
|
Argi dago, beraz, kultura
|
jasoko
sare baten aurrean gaudela. Izan ere, Piarres La, tte eta beronekin batera intelektual bilakatu ziren pertsonak, adintsuenek La, tte eta adiskideak intelektual bilakarazten lagundu zituzten?
|
|
|
Hain betebehar neketsua burutzeko Elizaren buruek beharrezko ikusi zuten apaiz gaiak prestakuntza inelektualaz hornitzea. Horrela, Victor Dubarat apaizak, Trabaux> > historiques> > Ministerioaren urgazle izandakoak, proposatu zuen 1895ean apaizgaiek irakaspen teologiko sakonagoak
|
jaso
zitzatela, Tolosako Institutu Katolikoan3 Apaizgaiak kulturizatzeko erabaki hori aurrepauso handia eta erabakigarria izan zen euskal kulturarako, ordutik aurrera kultura jasoko irakaskuntza gune izan baitzuten euskaldunek, Elizaren pean garatu bazen ere. Jean Goyhenetchek horren berri ematen du:
|
|
|
Hain betebehar neketsua burutzeko Elizaren buruek beharrezko ikusi zuten apaiz gaiak prestakuntza inelektualaz hornitzea. Horrela, Victor Dubarat apaizak, Trabaux> > historiques> > Ministerioaren urgazle izandakoak, proposatu zuen 1895ean apaizgaiek irakaspen teologiko sakonagoak jaso zitzatela, Tolosako Institutu Katolikoan3 Apaizgaiak kulturizatzeko erabaki hori aurrepauso handia eta erabakigarria izan zen euskal kulturarako, ordutik aurrera kultura
|
jasoko
irakaskuntza gune izan baitzuten euskaldunek, Elizaren pean garatu bazen ere. Jean Goyhenetchek horren berri ematen du:
|
|
|
Beste aldetik, eta informazio iturriak aipatzen ari garela, aztertzen ari garen urte horietan Piarres La, tte talde euskaltzale baten burua izan zen, aldizkari bat argitaratzearekin batera. Talde euskaltzalea eta Aintzina> talde horren argitalpenaren prestakuntzak postatruke mamitsua sortuko zuen, oso erabilgarria guretzat, kontuan harturik 1920, 1930 eta 1940.eko hamarkadetan eskutitzak zirela berriak
|
jaso
eta hedatzeko bide nagusia.
|
|
|
Guk geuk bereziki La, ttek
|
jasotako
gutunak aztertu ahal izan ditugu14 La, tteren garaikidea izan zen Eugène Goyhenechek bildu dituen eskutitz batzuez ere baliatu ahal izan gara, jean Claude Larreonderen lanen bitartez15.
|
|
|
Zortzi urterekin aita eta Marie Viela ama galdu ostean, Eugène Viela osabarekin bizi zen Piarres La, tte. Lehengusu eta lehengusina eskola librera joaten ziren bitartean, Piarres eta Alfred La, tte anaiek eskola laikora joan behar izan zuten,
|
jasotzen
zuten diru laguntza o, ziala ez galtzearren37 Osabak biarnesa baino ez zekien; La, ttek, beraz, euskara ia ahaztu zuen eta biarnesa mintzatzeari ekin zion.
|
|
|
Horrela, euskara ikasteari ekitea erabaki zuen50 1923an, apaiz ordena hartzeko gazteegia zenez gero, urte osoa eman zuen euskara ikasten, apaizgaitegian zegoen Inchausperen biblioteka txikian. Horrela, 1923an51, baita 1925ean ere, Eskualzaleen Biltzarrak ikasleen artean banaturiko sarietariko bat
|
jaso
zuen52.
|
|
|
Gerlari ohiak, gerrak zauriturik suertatu zirenez gero, bizitzeko laguntza
|
jaso
behar izan zuten Gobernuarengandik gerratik bueltatzean; laguntza hori lortu eta bideratzeko elkartu egin ziren eta Gerlari ohi en kolektiboa sortu zuten. Abertzaletasun amorratu eta atzerakoia izan zuten pentsamoldearen oinarri.
|
|
|
Hala ere, 1929ko abuztutik 1933ko abendura arteko Eskualdunak
|
jaso
zituen La, tteren lan gehienak, zeren eta Michel Iriartek, Uztaritzeko erretoreak, Ebanjelio izenburuko artikulua prestatzen baitzuen Eskualduna> astekarirako eta 1929an hil baitzen, Piarres La, tte bilakatuz Iriarteren ordezkari180.
|
|
|
sortzaileak, titularrak, urgazleak eta, azkenez, jatorriz euskaldunak ez ziren kideak. Kide sortzaileak ziren 100 liberako harpidetza noizbait ordaindu zutenak; elkartearen argitalpena dohainik
|
jasoko
zuten. Gainerako kideek 6 liberako harpidetza ordaindu behar izango zuten; urgazleak eta apaizak (pobretasun botoa egin izanez gero) ez zeuden ordaintzera beharturik.
|
|
|
Gure lanerako lehenengoaren informazioaz baliatu gara, Eusko Ikaskuntzaren batzarren berri ematen duelako. Intelektualen idatzizko lana neurtzeko, ostera, azkenengoa iruditu zaigu egokiena, lauretatik idazlan kopuru handiena
|
jasotzen
baitu.
|
|
|
1897an dAbbadie hil zenean, Azkuek gonbidapen bat
|
jaso
zuen dAbbadieren alargunarengandik senarraren liburutegia erabil zezan (puisque Madame dAbbadie paraît animée dexcellentes intentions en faveur de notre cher euskara, vous faites très bien de répondre à son invitation le plut tôt possible277). Abbadieren jauregian egon zen Azkue, Pierre Broussainekin; posible ikusten zuen dAbbadieren alargunarengandik dirua lortzea Akademiaren proiektua gauzatzeko278 Hala ere, dAbbadieren alarguna 1901ean hil zen, Akademiarako dirurik testamentuan aipatu barik.
|
|
|
Ibidem. Kontuan hartu behar da Sabino Arana nazionalista, Azkue eta Miguel de Unamuno aurkeztu zirela Bizkaiko Diputazioak 1888an eraturiko Euskara katedrara, Azkuek
|
jasoz
, Kintana, J., Vizcaytik> Bizkaira?... aipatu liburua, 15 orr.
|
|
|
Ikusten dugun legez, kritikatuak izan zirenetatik, Julien Vionsonek
|
jaso
zituen kritiken kopururik handiena, lau kontrakoak izanik eta zazpi aldekoak. Kritikarietatik, Philippe Veyrinek besteek baino kritika gehiago egin zituen, hain zuzen ere Michel Etcheverry, Guillaumie Reicher eta Vinsoni buruz.
|
|
|
Louis Colasek, kritiken kopuru handiena
|
jaso
zuenak (9), bi kritika ezkor baino ez zituen jaso; Jean Baptiste Daranatzek seitatik bat baino ez; eta Henri Gavelek ere bakarra bostetik. Etienne Decrept eta Maurice Olphe Galliard, aldiz, ez ziren Laurent Apestéguy kritikariaren gustukoak.
|
|
|
Louis Colasek, kritiken kopuru handiena jaso zuenak (9), bi kritika ezkor baino ez zituen
|
jaso
; Jean Baptiste Daranatzek seitatik bat baino ez; eta Henri Gavelek ere bakarra bostetik. Etienne Decrept eta Maurice Olphe Galliard, aldiz, ez ziren Laurent Apestéguy kritikariaren gustukoak.
|
|
|
Piarres La, ttek nabarmendu zuenez, Eyhéramendyren euskara ikasteko metodo ausartak
|
jaso
zuen lestime, la reconnaissance et les bonnes graces de lEskualzaleen Biltzarra448.
|
|
|
Ikusten dugun legez, kritika ugari egin zituzten Jean Etchepare eta Jules Moulierek, mirespen zein gaitzespenezkoak. Beste aldetik, Jean Barbier izan zen kritika gehienak
|
jaso
zituena, bat izan ezik guztiak laudoriozkoak.
|
|
|
Piarres La, tteren erantzuna ere
|
jaso
zuen Irigaraik, urgazle luhusotarraren ikuspuntua bestelakoa baitzen:
|
|
|
Jules Moulierek eskertu zizkion bidalitako lan mamitsu ederrak494 Philippe Veyrinek une contribution inédite eskertu zion Urquijo elebidunari, aussi impeccable en français quen espagnol495?, baita beronengandik
|
jasotako
eskutitza, fort aimablement écrite par Don Julio de Urquijo496?.
|
|
|
Harira berriro etorriz, hainbat intelektualek adierazi zuten Euskaltzaindia sortzen ari zen euskara batua ulergaitz gertatuko zitzaiela herritarrei. Konkretuki, kritikak
|
jaso
zituzten euskaltzainek Iparraldeko pentsalariengandik, are gehiago Euskaltzaindiaren izenean bertoko idazleei adierazi zienean: Euskaltzaindiaren idazkera artzen ez badute, ez dutela beronen laguntzarik izango506.
|
|
|
Ikusten dugun legez, Gure> Herrian iritzi ugari argitaratu zuten Resurrección Mª de Azkueri, Euskaltzaindiaren buruari buruz, eta Julio Urkijo eta Piarres Lhande euskaltzainei buruz. Urkijori buruzkoak laudoriozkoak ziren, Azkue eta Lhandek, berriz, kontrako komentarioak ere
|
jaso
zituzten. Ulergarria da, zeren eta Euskaltzaindia burutzen saiatu zen lana konplexua baitzen, hau da, euskalkien arteko hurbilketa zela medio, euskara batua sortzea.
|
|
|
Hauek ere ez ziren edonor euskal Herriko aktibitate kulturalean; izan ere, Colas eta Vinson ezik, gainerakoak kargudunak ziren elkarte kulturaletan. Ulergarria da, beraz, kritikak
|
jaso
zituzten horiek, Julio Urkijok ezik, Gure> Herrian ere idatzi izana, beste aldizkariren baten ere argitaratzeaz gain; salbuespena Louis Colas da berriro, karguduna ez izateaz gain, gutxi idatzi zuelako aldizkarietan eta konkretuki Gure> Herrian artikulu bat ere ez.
|
|
|
Laburbilduz, 1920 eta 1930 hamarkadetako Iparraldeko sare kulturalaren berri izango dugu Henri Dop, dElbée, Gavel, La, tte, Moulier eta Veyrinek Gure> Herrian egin zituzten kritikei esker. Kritikari horiek garaiko sare intelektualaren partaideak ziren, partaideak ziren era berean kritikak
|
jaso
zituztenak, hau da, Azkue, Barbier, Colas, Daranatz, Lhande, Urquijo, Veyrin eta Vinson.
|
|
|
Kulturgunei dagokienez, elkarte guztien ordezkariek
|
jaso
zituzten kritikak: Azkuek, Euskaltzaindiaren lehendakariak; Barbierek, Gure Herria elkartearen aholkulariak; Daranatzek, Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonneko lehendakariak; Lhande eskaltzainak; Urquijok, euskaltzain eta Eusko Ikaskuntzaren buruak, eta Veyrinek, Euskal Museoaren idazkariak.
|
|
|
Ikusten dugun legez, elkarte baten ordezkari izateak hauei buruzko iritziak ematera eragin zituen kritikariak. Azkue euskaltzainburuak eta Lhande euskaltzainak onespen eta arbuiozko komentarioak
|
jaso
zituzten; gainontzekoek onezpenezkoak baino ez. Izan ere, Euskaltzaindia 1920 hamarkadan hasi zen euskara batua sortzeko lanean eta oso lan polemikoa izan zen, onespenezko iritziez gain, arbuiozko komentarioak sortzeko modukoa.
|
|
|
Azkenez, aldizkari guztietako lankideek
|
jaso
zituzten kritikak. Azkuek Euskeran baino ez zuen idatzi, Colasek Gure> Herrian bakarrik eta Urquijok RIEVen baino ez; Barbierek, ostera, Gure> Herria> eta Eskualdunan idatzi zuen, Daranatzek Gure> Herrian, Bulletin> du> Musée> Basquen, SSLAB> eta RIEVen, Veyrinek Gure> Herrian, Bulletin> du> Musée> Basquen eta RIEVen eta Vinsonek Gure> Herrian, SSLAB> eta RIEVen.
|
|
|
Talde euskaltzalearen lehendakaritzarako laiko bat aukeratu nahi zuten eta Jean de Jaureguiberryri eskaini zioten postua, gazteegia ez zen kide bakarra baitzen594 Hala ere, ezetza
|
jaso
zuten berarengandik, zama haundiegia litzatekeelakoan595 Beraz, Pierre Amoçain idazkariarekin eta Jean Duboscq kudeatzailearekin jo zuen aurrera taldeak, lehendakaririk gabe. Baina 1935 urtearen hasieran Pierre Amoçain Txilera joan zen, euskal ekintzak zirela eta, arazoak izan zituelako polizia frantziarrarekin596 Haren ordez Charles Hiribarren597 ari izan zen idazkaritzan, 1935 urtearen amaieran Pontlevoyra joan zen arte, eskribau ikasketekin jarraitzeko.
|
|
|
Badirudi egunkariren batek bilera horren berri eman zuela, Michel Diharcek, Pinchin, artikulua
|
jaso
baitzuen arrebak bidalirik608.
|
|
|
Bilera eginda zegoen 1934ko martxoaren 28rako. Pribatua izan arren, batzarraren berri
|
jaso
zuen Olphe Galliardek La> Presse> egunkarian; kazetan agertzearekin pozik agertu ez bazen ere. Je ne pense pas du tout que, notre mouvement pro, te dune telle publicité prématurée. Plus tard ce sera di? érent617?, emankor iruditu zitzaion bilera.
|
|
|
Andiazabalek dituen La, tteren eskutitzetan ikusi ahal izan dugun bezala, honako irakurle hauek adierazi zuten Aintzina>
|
jaso
nahi zutela: Goyhenechek Parisetik, A. Etcheberryk Angersetik, Jaucine jaunak (propaganda jaso zuen), Justomari Mocoroak Iruñetik, Martin Istilartek Podensactik, Francisco Mª de Berazalucek Donostiatik, Jesús de Basozabalek Mundakatik, Miren de Lopeteguik Sondikatik, Andoni Iralak Bilbotik, Lucio García Echeverriak Gasteiztik, Pierre Puchuluk Ustaritzetik, Bernard Insoussarryk (Apezgaitegi Txikiko irakaslea), Jose A. Mugicak Logroñotik, Pedro de Olazabalek Donostiatik, Jean Harambourek Baigorritik, Julian Ormaecheak Bilbotik, Dominica Pagolak Lekeitiotik, Francisco Barandiaranek Bilbotik, J. E. Goenagak Bilbotik, Léon Lassallek (Aintzina> eskatu zuen Aguerre izeneko batek elizan sal zezan), Eusko Ikaskuntzako Pedro Garmendiak (euren aldizkariarekin truke egiteko), Maria Ariztiak Saratik Bouda jaunaren izenean, J. Abandok Londresetik, Canon Beholak (propaganda jaso zuen), Etcheparek Atarratzetik, José Aguerrek Irunatik, Jaureguiberry doktoreak, Bilbao Nicolasek Donibane Lohizunetik, Goyhenek Atarratzetik, Mendiondok Atarratzetik, Larramendik Donostiatik, Urrutigaray emakumeak Atarratzetik, Pierre Echeberryk Mauletik, Jauretchek Baionatik, Jean R.
|
|
|
Andiazabalek dituen La, tteren eskutitzetan ikusi ahal izan dugun bezala, honako irakurle hauek adierazi zuten Aintzina> jaso nahi zutela: Goyhenechek Parisetik, A. Etcheberryk Angersetik, Jaucine jaunak (propaganda
|
jaso
zuen), Justomari Mocoroak Iruñetik, Martin Istilartek Podensactik, Francisco Mª de Berazalucek Donostiatik, Jesús de Basozabalek Mundakatik, Miren de Lopeteguik Sondikatik, Andoni Iralak Bilbotik, Lucio García Echeverriak Gasteiztik, Pierre Puchuluk Ustaritzetik, Bernard Insoussarryk (Apezgaitegi Txikiko irakaslea), Jose A. Mugicak Logroñotik, Pedro de Olazabalek Donostiatik, Jean Haramboure... Larrouyetek Parisetik, Gantois bikarioak, Jean Biataranak Baionatik, Dominique Irozek Arnegitik, Michel Diharcek Parisetik, Dupérou emakumeak, Jean Baptistek Iruñetik, J. B. Salaberryk Iruñetik, Jean Velezek, Jacques Navazek, Antoinette Dravasak eta G. Branquet emakumeak.
|
|
|
Andiazabalek dituen La, tteren eskutitzetan ikusi ahal izan dugun bezala, honako irakurle hauek adierazi zuten Aintzina> jaso nahi zutela: ...Harambourek Baigorritik, Julian Ormaecheak Bilbotik, Dominica Pagolak Lekeitiotik, Francisco Barandiaranek Bilbotik, J. E. Goenagak Bilbotik, Léon Lassallek (Aintzina> eskatu zuen Aguerre izeneko batek elizan sal zezan), Eusko Ikaskuntzako Pedro Garmendiak (euren aldizkariarekin truke egiteko), Maria Ariztiak Saratik Bouda jaunaren izenean, J. Abandok Londresetik, Canon Beholak (propaganda
|
jaso
zuen), Etcheparek Atarratzetik, José Aguerrek Irunatik, Jaureguiberry doktoreak, Bilbao Nicolasek Donibane Lohizunetik, Goyhenek Atarratzetik, Mendiondok Atarratzetik, Larramendik Donostiatik, Urrutigaray emakumeak Atarratzetik, Pierre Echeberryk Mauletik, Jauretchek Baionatik, Jean R. Larrouyetek Parisetik, Gantois bikarioak, Jean Biataranak Baionatik, Dominique Irozek Arnegitik, Michel Diharcek Parisetik, Dupérou emakumeak, Jean Baptistek Iruñetik, J. B. Salaberryk Iruñetik, Jean Velezek, Jacques Navazek, Antoinette Dravasak eta G. Branquet emakumeak.
|
|
|
Eugène Goyhenechek Eskualzaleen Biltzarraren Pariseko atalean
|
jaso
zuen Aintzina:
|
|
|
Legasse familiaren irabazpidea makailuaren arrantza zen, Terranovan; Marcen aita Pasaiako Pesquerías y Secaderas de bacalao de España negozioaren partaidea ere izan zen. Louis Legasse, Marc eta Jacquesen aita, 1939an hil zen eta familiak herentzia
|
jaso
zuen.
|
|
|
Horrela, eliza batzuetako erretoreek Etxegarairen eskutitza
|
jaso
zuten. Baina hauetariko batek Apaizgaitegiko Candau buruari eman zion eskutitzaren berri738, baita Candauk Apaizgaitegiko nagusiekin hitz egin ere Apaizgaitegian argitalpenak argitaratzea debekaturik dagoela abisatzeko.
|
|
|
Era askotako kideak, beraz, La, ttek aurkitu zituenak Eskualzaleen Biltzarraren bere lehenengo bilera hartan; partaideok baliagarri egin zuten bilera hori La, tterentzat, haien bidez
|
jaso
baitzuen La, ttek Eskualzaleen Biltzarra, SSLAB> eta Euskaltzaindia elkarte intelektualen berri; Hegoaldeko abertzaleen pentsamoldea ere ezagutuko zuen La, ttek bilera hartan, baita Ybarnégaray politiko eskuindarraren ideiak ere.
|
|
|
Beraz, Euskaltzaindia, Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonne> eta Eskualzaleen Biltzarra elkarte horiei buruzko informazioa
|
jasotzeko
aukera ezin hobea izan zuen La, ttek, baita Hegoaldeko abertzaletasuna ezagutzeko ere.
|
|
|
Talderako kideak lortzeko, La, ttek ideia abertzaleak bota zituen Apaizgaitegi Txikiko bere ikasleen artean, argiegi adierazi barik, jakinik ideiok norbaitengana helduko zirela eta irakaslearengana hurbilduko zirelako jakin minaz. Horrela
|
jaso
zuten pentsamolde euskalzalearen berri Pierre Amoçain, Fabien Dargains, Michel eta Xabier Diharce, Jean Hastoy, Jacques Mestelan eta Piarres Xarrittonek.
|
|
|
Bost horiek kritikariak izan baziren ere, guztiak ez ziren Gure> Herrian argitaraturiko iritzien jasotzaileak; izan ere, haietatik Pierre Lhandek baino ez zituen gainerakoen kritikak
|
jaso
, idazle xarmangarria zelarik Louis Dassanceren iritziz eta idazle bikaina, baina euskalari eta linguista kaskarra, Georges Lacomberen aburuz. Denetariko iritziak jaso zituen, beraz, Pierre Lhande euskaltzainak.
|
|
|
Bost horiek kritikariak izan baziren ere, guztiak ez ziren Gure> Herrian argitaraturiko iritzien jasotzaileak; izan ere, haietatik Pierre Lhandek baino ez zituen gainerakoen kritikak jaso, idazle xarmangarria zelarik Louis Dassanceren iritziz eta idazle bikaina, baina euskalari eta linguista kaskarra, Georges Lacomberen aburuz. Denetariko iritziak
|
jaso
zituen, beraz, Pierre Lhande euskaltzainak.
|
|
|
Dena dela, La, tterekin batera sarekide esanguratsuenak Georges Lacombe, Pierre Lhande, Jules Moulier eta Jean Saint Pierre izan baziren ere, burutu zuten lanaren kopuru eta garrantziagatik, La, tteren garai hartako ekintzak kontuan hartuz gero, esango genuke La, tterekiko harreman estuenak izan zituena Jean Saint Pierre izan zela. Berau Eskualdunaren zuzendaria eta Gure Herria elkarteko idazkaria izan zen, hain zuzen ere Piarres La, tte gaztearen garapen intelektuala
|
jaso
zuten egunkariaren zuzendaria eta elkarteko idazkaria.
|
|
2008
|
|
|
..., ekarri, elkartu, eman, entzun, erabili, eragin, eraman, erantzun, erein, erosi, erre, erreparatu, esan, eskaini, eskatu, eskiatu, etorri, eutsi, ezkon du, eztabaidatu, gelditu, gertatu, gogoratu, hartu, hasi, hautatu, hautsi, hazi, hil, hornitu, hozkatu, hustu, ibili, igo, ikasi, ikusi, irakurri, iraun, iritsi, isildu, isuri, izan, izendatu, izerditu, jaitsi, jakin, jan, jantzi, jarraitu, jarri,
|
jaso
, jo, joan, jokatu, josi, kezkatu, koka tu, konparatu, konturatu, korritu, loratu, lortu, lotu, marraztu, mintzatu, moztu, mugitu, musukatu, nahastu, nekatu, oroitu, otu, pasa (tu), poztu, saldu, saltatu, sartu, sinistu, topa tu, ukitu, ulertu, zamatu, zeharkatu, zutitu
|
|
|
Baina harritzekoa litzateke bihar etzi denok ordenagailua izatea eta mezuak interneten bidez bidaltzea? Eta interneten bidez egiten bada, zein informazio
|
jasoko
du herritarrak: testu idatzi arrunta?
|
|
|
bigarrenean ñabardura gutxiago
|
jaso
dugula antzeman daiteke. Alde horiek derrigorrezko orraztuñoaren ondorio dira.
|
|
|
Eta abar. Kazetariek eta estilo zuzena erabiltzen dutenean ez dituzte normalean ahozko hizkeran erabilitako elementu asko eta asko
|
jasotzen
. Eta idazkeraren oinarriak menperatzen dituzten idazleek, badakite ezinbestekoa dela hiztunak esandakoa apaintzea edo hiztunak esan ez dituen elementuekin hornitzea, esan duen hori, beterik gabe, ondo ulertu ahal izateko.
|
|
|
Kritika zorrotzak
|
jaso
ditu alde guztietatik konparazio mota honek, eta gure artean J. Lakarra (1999) izan da metodoaren akatsak hobekien kritikatu duena. Ez da soinu egokitasunik proposatzen, eta gramatika, sintaxia eta gainontzeko atalak ez dira aztertzen.
|
|
|
Aspirazioa.> Aipatu dudan erroaren teoria erabili berria izan da azpirazioak aitzin euskaran sortzen dituen arazoak argitzeko. Mitxelena konturatu zen aspirazioa antzinateko euskara orokorraren ezaugarritasun nabarmenenetarikoa zela, Akitaniako izkrizioetan erruz
|
jasotakoa
eta Erdi Aroan ere Euskal Herriko zati gehienean manten dua. Horregatik harrigarri samarra eginten zait Traskek (1997) proposaturiko aitzin sis tema fonologikoan aspirazioari lekurik ez egitea.
|
|
|
Betidanik pentsatu izan da Ascoliko brontzean agertzen diren izen guztiak ibe riarrak direla, areago, iberiar onomastikaren egitura kanonikoa eskaintzen dutela. Baina kontuan izanik brontzeak
|
jasotzen
dituen izenak Pirinioetatik Ebro ibairainoko biztanleenak direla, ezin dugu saihestu batzuk akaso euskal leinukoak izan daitezke enik: niretako Enneges> ez da iberiera orokorreko izena, aipatu dudan eremu mugatuan agertzen zaiguna baizik eta Erdi Arotik Euskal Herrian oso zabaldua den Enneco ren kidea.
|
|
|
Hitz gutitan esanda, J. de Hoz ek ez du uste iberiera iberiar testuak agertzen diren leku guzti guztietan ama hizkuntza zenik. Alderantziz, zeharkako lekukotasunengatik pentsatzen du iberiera trukerako hizkun tza bezala lehenago eta hizkuntza idatzi
|
jaso
bezala geroxeago lurralde askotara zabaldu zela. Gure aldetik, baskoien eremuan izen propioek erakusten dutena, hau da euskal leinuko eta iberiar jatorriko izenen nahasketa, ikuspuntu horren sustentagarri izango litzateke.
|
|
|
Euskaltzaindiak nondik norako gisa sailkatu zituenen arteko hauek, erro sakonak dituzte hizkuntzaren erabilera orokorrean. Denborazkoak ere (41) arrunt samarrak dira, Euskaltzaindiak
|
jaso
ez bazituen ere.
|
|
|
1 Lan hau egiteko Euskal Herriko Unibertsitateko UPV 033.310 HB 194/ 98 egitasmoaren dirulaguntza
|
jaso
dugu. Lanean erabili ditugun biokimikako adibide berezitu asko, Martínez (2001) lanekoak dira, eta eskertzekoa dugu hasteko egile horrek biokimikari aditu modura eskaini digun laguntza guztia.
|
|
|
Goian esan dugunez, toponimoen lekukoak eskualdeka emanen ditugu, eta, lehenik, Arandio edo La Demanda mendizerraren babesgunekoak, non euskal toponi moen multzo nagusiena bertakoa den. Gero beste eskualdetakoak
|
jasoko
ditugu. Iturriak> aipatzean, gure zerrendako gehienak XIX mendekoak dira, hots, katastroen izendegietatik hartutakoak erreg.> (erregistroa) izenpean (eta, zehazki, Belorado Jabetzazko Erregistrokoak, Briviesca eta Salas de los Infantes koekin batera), baina badira beste urri batzuk Kukullaga eta San Pedro De Arlanzako Kartulariotik jasota koak, eta, orobat, azkeneko horiek baino modu askoz ugariagoan Marques de la Enseñadaren Catastro tik (Archivo> rgos) > bereziki, 1751 urteei dagozkienak bildutakoak.
|
|
|
Gero beste eskualdetakoak jasoko ditugu. Iturriak> aipatzean, gure zerrendako gehienak XIX mendekoak dira, hots, katastroen izendegietatik hartutakoak erreg.> (erregistroa) izenpean (eta, zehazki, Belorado Jabetzazko Erregistrokoak, Briviesca eta Salas de los Infantes koekin batera), baina badira beste urri batzuk Kukullaga eta San Pedro De Arlanzako Kartulariotik
|
jasota
koak, eta, orobat, azkeneko horiek baino modu askoz ugariagoan Marques de la Enseñadaren Catastro tik (Archivo> rgos) > bereziki, 1751 urteei dagozkienak bildutakoak. XIX. menderako beste iturria Burgosko Archivo> Histórico> Provincial> delakoan kokatzen den Jabetzazko Erregistroa da.
|
|
|
Egungo lanean, beste eskualdetako toponimia ere
|
jasotzen
dugu, bat sarri eta joriagoa oraindik Arandio edo La Demanda mendizerraren esparruari lotua, bai Pradoluengo inguruetan eta bai Valdelagunako eremuan, eta alboetara Arlanzon ibaia, Bureba eta Oca aldeko lautadetara barreaiatzen dena azken hau askoz bakana goa izaki.
|
|
|
Euskara gutxi edo asko gordetzen den tokietatik hasiko naiz, sartu gabe beste xehetasun batzutan, Ipar Ekialdetik hasi ta: Durangoko uri artxibotik
|
jasota
konturatu naiz Debabarreneko parrokiek, Durango artziprestazgoaren Elgoibarko bikaria osatzen zutela, Elgoibar bera, Eibarko bi, San Andres eta Aginaga, Mendarozabal, Azpilgoeta, eta Astigarribia, Mutrikun. Parrokia hauetan, Mendebal euskara egiten dela ziurtatu du Koldo Zuazo ikerlariak.
|
|
|
fonologia, morfologia, sintaxia (Dimako datuak baino ez) eta lexikoa.
|
Jaso
diren datuak multzo bitan bildu dira: –herrikoa?
|
|
|
zutabean kontrako joera biltzen da: eskolan ikasitako edo hedabideetatik
|
jasotako
euskara mota. Izatez, herriko formei atxikimendu eza?
|
|
|
–Biak? zutabean bi erantzun (herrikoa eta jasoa)
|
jaso
direnean biltzen dira.
|
|
|
Kasu honetan datuak bi multzotan bildu ordez hirutan bildu dira: herriko forma baino ez denean
|
jaso
, forma jasoa baino ez darabiltenean eta biak eman dituztenean.
|
|
|
Goierrin fonologia eta morfologian baino askoz ere dialektotasun txikiagoa erakusten dute datuek: %60, an baino ez dira herriko berbak
|
jaso
helduen artean. Gazteen artean, aldiz, gehiago dira ikasiak edo herrikoak ez diren (uler bedi dialektologia tradizionalean herrikotzat jotzen ez diren) berbak.
|
|
|
Gaia jorratzeko era berria bada ere, nola edo hala, zeharka edo zuzenean eta arlo zehatz bati ekinez, barreiaturik, meteorologia lexikoa gogoetabide eta idazpide duten hainbat lan topa dezakegu. Egile askok herri bateko hizkera
|
jasotzen
eguraldiaren gaineko hitzak bildu dituzte. Beste batzuk, aldiz, fenomeno meteorologikoen arlo zehatz bat gidari zutela, ahalik eta berba gehien biltzen ahalegindu dira.
|
|
|
Txillardegi, lagun giroan. UEU, 1998 Euskal Herriko Hizkuntza Atlasean haizeen izenei buruzko itau netan
|
jasotako
erantzunek motibazio desberdinak dituzte: puntu kardinalak, orogra fia, toponomia?
|
|
|
Bermeo eta Mundakako arrantzaleen hiztegia. UEU, 1996 Arrantzaleen ahoetatik
|
jasota
, eguraldiaren inguruan hainbat berba agertzen dira, zen baitetan hiztegietan nekez topa daitezkeenak: murmoi, zarrazoi norteko haizea VS iparreko haizea?
|
|
|
d. Euskalkia: hitza zein euskalki eta, ahal izanez gero, zein herritan
|
jaso
, erabili edo erabiltzen den.
|
|
|
Salto> ko: > rotariko> egiak>
|
jasotzen
du(, salto ta brinko zebiltzan kuarto barrenian...), s.v. brinko6> edo bringo.> ko> ez da hitz mailegua baka rrik, baita esapide edo lokuzio modura egituratu den segmentua. Horrek esan nahi du euskararen mamiraino sartu dela, hitzen azalean gelditu gabe.
|
|
|
kuartillo, >
|
jasotzen
du Euskal> rotariko> egiak, > erdaratik etorria eta erda ran atzizki txikigarriekin erabilia; gero, euskaran arintzen da berriro ere, kuartilotxo, > > esanez.
|
|
|
A. Etxaidek Orion aurkitu zuen ganbarote> hitza ganbara> bezala erabilia, baina esan behar dut Zarautzen ere gutxienez ganbarote> erabat bizirik dagoela. Ganbarote ri hurbiltzen zaio gazt. camarote.> Larramendik
|
jaso
zuen ganbaroste>, recámara, balioarekin9, eta happax bezala agertzen da Mitxelenaren Euskal> Orotariko> Hiztegia > De facto, Corominasek10 gazt. camarote> gaskoierazko camarototik> datorrela esaten du bere Diccionario> ógico> o n.
|
|
|
Baina azterketei dagokie nez egin den lanaz gain, ikerketa honei dagokien beste alde batzuk ere azpimarratu nahi ditut. Alde batetik, euskarak latinetik
|
jaso
duen materiala oraindik gehienez kro nologikoki sailkatu gabe dago, eta horretarako ahalegina egitea behar dugu ikerketa zientifikoagoa lortu nahi bada: Segura eta Etxeberriak katalogatzen egin duten lanaz gain, sailkapen kronologikoa behar dugu.
|
|
|
Euskaltzaindiak aspaldi egin zuen corpusaren aldeko apustua: tradizioa
|
jasotzen
duen Orotariko> egia ren oinarrizko obrak batetik, eta XX. mendeko euskara biltzen duen EEBS (Egungo> Euskararen> Bilketa lan> Sistematikoa) > bestetik. Hain zuzen, lan hauetan oinarritu dira Orotariko> egia> bera, EGLU liburukiak eta Hiztegi> besteak beste.
|
|
|
1 CTIL C (Corpus Textual Informatitzat de la llengua Catalana), Institut d. Estudis Catalans ek egindakoa: epea
|
jasotzen
du eta egungo katalaren hiztegi deskriptiboaren (DCC: Diccionari del Catalá Contemporani) oinarri da.
|
|
|
EEBS, berriz, XX. mendeko euskara
|
jasotzen
duen corpus estatistiko irekia da, oraingoz behintzat: 1998 arteko 6.047 obra zatitatik jasotako 4.237.000 testu hitz ditu (euskal argitalpenen inbentarioan oinarrituz, unibertso osoa proportzionalki ordezkatzen du zozketa bidez aukeratutako laginak), SGML8 formatu estandarrean kodetuak, lematizatuak (98.800 lema desberdin), sailkapenaren arabera erakusgarria da (epea, euskalkia, testu mota eta obraren tamaina) eta urtero eguneratzen da oraingoz, irizpideen oreka mantenduz.
|
|
|
EEBS, berriz, XX. mendeko euskara jasotzen duen corpus estatistiko irekia da, oraingoz behintzat: 1998 arteko 6.047 obra zatitatik
|
jasotako
4.237.000 testu hitz ditu (euskal argitalpenen inbentarioan oinarrituz, unibertso osoa proportzionalki ordezkatzen du zozketa bidez aukeratutako laginak), SGML8 formatu estandarrean kodetuak, lematizatuak (98.800 lema desberdin), sailkapenaren arabera erakusgarria da (epea, euskalkia, testu mota eta obraren tamaina) eta urtero eguneratzen da oraingoz, irizpideen oreka mantenduz.
|
|
|
Idatzien artean liburuek, egunkariek eta aldizkariek osatzen dituzte azpicorpus nagusiak. Ahozkoen artean, berriz, elkarrizketak, berriak, magazinak, dokumentalak etab.
|
jasotzen
dira.
|
|
|
Azken urteotan Europako Batzordeak MLAP (Multilingual Action Plan) egitasmoaren barruan PAROLE proiektua10 garatu du, idatzizko baliabide linguistikoak bildu nahian. Europako 14 hizkuntza
|
jaso
dira, bakoitzetik 20 milioiko corpusak bilduz, oinarrizko parametro hauen arabera diseinatuta: 1 liburuak; 2 egunkariak; 3 aldizkariak; 4 miscellaneous (korrespondentzia, elektronikoa, ephemera, > eskuzkoa, makinakoa eta bestelakoak).
|
|
|
Hala ere, maiztasun handienekoetan ere, adieren araberako maiztasun kurbak ageri dira. Hitz bat oso arrunta izan daiteke, baina ez adiera batean (eta hori corpusak ez
|
jasotzea
gerta daiteke, non eta ez den gaiari buruzko informazio zehatza jasotzen). Gauza bera gertatzen da hitzen konbinazioan ere.
|
|
|
Hala ere, maiztasun handienekoetan ere, adieren araberako maiztasun kurbak ageri dira. Hitz bat oso arrunta izan daiteke, baina ez adiera batean (eta hori corpusak ez jasotzea gerta daiteke, non eta ez den gaiari buruzko informazio zehatza
|
jasotzen
). Gauza bera gertatzen da hitzen konbinazioan ere.
|
|
|
Honen aurrean bi jarrera nabarmentzen dira: oportunista> bezala ezagutzen dena, erraz eta azkar eskura daitekeen guztia
|
jasoaz
; ahozkoak eskuratzean areagotu egiten da korronte hau, hauek eskuratzea lan gaitza baita. Eta b) printzipiozkoa> bezala ezagutzen dena, testu egokiei lehentasuna emanez.
|
|
|
Larramendik hiztegi horretako hitzen euskal ordainak eman zituen bakar bakarrik? Edota, besterik ere
|
jaso
zuen (euskal foru eta legeen
|
|
|
Larramendiren hiztegia agertu (1745) eta berrogei urte geroago, Aizpitarte lexi kografo euskaldunak euskararen hiztegia osatzeko argibideak azaldu zituen Euskal Herriko Adiskideen Elkartearen barruan(). Bazuen hark euskal zuzenbi dea
|
jasotzeko
asmoa eta gogoa, hiztegi berrian ez baitzituen zokoratzeko honako hauek:
|
|
|
Hortaz, gure lehen galdera hauxe izan behar: erabili al zituen Larramendi zenak euskal foru erakundeak, euskal berbak
|
jasotzeko
eta haien gaztelaniazko ordainak euskaraz ere emateko. Aldiz, huts hutsean itzuli zuen DAut etik zetorrena, zegoena zegoela, besterik gabe eta foruen munduari muzin eginda?
|
|
|
Gure gaiari berriro helduz, ezaguna da Larramendiren eragina egile honengan, hiztegiari dagokionez. Zuzenbidearen ikuspuntutik adibide batzuk
|
jasoko
ditugu.
|
|
|
1 Ulibarriren Gutunliburuak29
|
jasotzen
duen berbategian (orain dela gutxi Patxi Galé Garcíak landu duena30), Larramendiren HH ak duen eragina begi bistakoa da. Gure eremuari dagokionez ere, zuzenbidearen arloari dagokionez?
|
|
|
1830ean, Gernikako batzarretan berriz ere parte hartzeko ahaleginetan ibili zenean (esango dugu, bide batez, batzarraldi horretan euskara eskoletan bultzatzeko proposamena aurkezteko asmoa omen zuela), hurrengoa idatzi eta
|
jaso
zuen Ulibarrik bere gutunliburuan32 (azpimarra gurea da):
|
|
|
Hau da, sarreren erderazko zatia, Abasto, > rovision> laburtu dugu hone tara: Abasto.> Gaztelaniazko zatia, aldiz, osorik
|
jaso
dugu honen moduko kasuetan: Cargo, empleo; Cargo, > cuidado; > Cargo, > en> las> cuentas.
|
|
|
trabajo> en> comun> de> todos> los> vecinos>
|
jasotzen
du eta auzalana> ordain modura.
|
|
|
Berbategiaren osatze lan horretan, zuzenbidearen oinarrizko hitzak emateko batez ere, lenguaje vulgar delakoari ere dagozkionak?, gure egileak entzunak eta ira kurriak zituenak erabiliko zituen, ziur asko18 Bestalde, herriak erabili zein ez, zuzen bideko beste berba batzuk gaztelaniazko maileguen bidez aise eman zitezkeen. Horietako asko, besterik ez bada, Larramendik lehenengo aldiz
|
jaso
zituen idatzizko
|
|
|
Jarraian, Larramendik berak aurreikusitako baliabideen erabilpena jorratuko dugu, nola ez, zuzenbide munduko adibideak aipatuz. Dena dela, irakurleak hurren go lerroetan aurkituko duena gure ikerketaren laburpena da; hau da, halabeharrez eta leku faltaz,
|
jasotako
zerrenda eta taula guztien lagina baino ez da agertzen.
|
|
|
Amundarainen testuetatik hartutako adibide batzuk
|
jasoko
ditugu jarraian eta bertan Larramendiren eragina norainokoa den argi eta garbi ikusiko du irakurleak.
|
|
|
2 Bigarrenez, hona hemen gaur bertan aurkezten dugun lege testuaren pasarte batzuk. Batetik, arautegiaren atariko testutik
|
jasotako
lerro batzuk idatziko ditugu:
|