|
2004
|
|
|
Inork ere ez du lortu aginterik ezartzea eta azpiratzea euskaldunen borondatea. Baina XVIII.mende bukaeran eta XIX.mende hasieran burrukak daude Euskal Herrian eta zergatia aurkitu beharra zegoen, aukera bat lejitimatzeko
|
hiru
helburu nagusiren arabera: Fedea, lege garbiak eta euskara.
|
|
|
hemen bazegoela nazio kulturala, lparraldekoa batez ere nabarmen nabarmena izanik. Eta bestalde, mendebaldeko
|
hiru
probintzietan, euskal nazio politikoaren arrasto
|
|
|
lbinagabeitia Parisen ezagutu nuen. Jon Mirande eta
|
hirurok
gipuzkera osotuan idazten genuen. Jon Mirandek hasieran Sabinoren hizkuntzaren kutsu zerbait eduki zuen gero lapurtar klasikoaren bidez euskara baturantz iritxi.
|
|
|
an,
|
hiru
aro bereizten ditu: a) Errenazimentua(), b) Larramendirena XVIII. mendean (1880 urtea arte), eta e) XIX. mendekoa.
|
|
|
Zorioneko eguna euskarak euskaJ nazionaJismoaren beharrik izango ez duen hura, zorionekoa hizkuntza poJitika instituzionaJa noizbait EuskaJ He rria euskaJduntzeko bidean jarri eta euskaJdun bihurtuko duen hura, zorione koa beharrik sentitu gabe euskaraz mintzatuko den hura. Baina datuek aspaJ dion besterik erakusten dute, euskarak herriaJdeka izan duen erabiJera orokorrean apaJa izateaz gain, 1989 epeaJdian, Gipuzkoan bakarrik egiten baitu aski nabarmen gorantz,% 23tik %30era, 7 puntuko igoerarekin; Bizkaian ere egoera zerbait hobetzen da
|
hiru
puntu irabaziz, hots,% Stik% llra igaroz; Nafarroan% 7an mantentu egiten da osta osta, eta beste bietan, berriz, puntu bat egiten du behera, Araban% 4tik %3ra, eta Ipar EuskaJ He rrian% 7tik% 6ra (271).
|
|
|
Sabino Aranak ez du esaten euskal arraza espainolena baino garaiagoa denik, hura ez bezala garbia dela baizik; ezta ere ez du esaten euskal arraza txit garbia denik, mestizoak ere aipatzen baititu. Beraz, Euskal Herrian,
|
hiru
motatako jendea bizi da, hots: euskaldun garbia, lehen lau abizenak euskaldu nak dituena, mestizoa, gurasoren bat euskalduna duena, eta matekoa, arras arrotza dena.
|
|
|
euskaldun garbia, lehen lau abizenak euskaldu nak dituena, mestizoa, gurasoren bat euskalduna duena, eta matekoa, arras arrotza dena. Euskeldun Batzokija elkarteko arautegia egiterakoan (1894), 59 artikuluan (16),
|
hiru
motatako bazkideak bereizten dira: bertakoak, lehen lau abizenak euskaldunak dituztenak; adoptatuak, abizenen bat edo beste euskal duna dutenak eta beren aiton amonak euskal lurraldean jaioak direnak; azke nik, adiktuak, nahiz lehen lau abizenak erdaldunak izan, beren aiton amonak euskal lurraldean jaiotakoak dituztenak.
|
|
|
Euskarak Aranarentzat
|
hiru
ezaugari nagusi ditu. Lehenengoa da, hizkun tza izan, komunikatzeko tresna bat besterik ez dela, ideiak eta gogoetak beste ekin trukatzeko zeinu multzo bat besterik ez.
|
|
|
Erabili dituen arau iturriez ari dela, Apéndices izeneko atalean, lau aipa tzen ditu,
|
hiru
izen (aita Arana jesuita, Kanpion eta Azkue) eta aldizkari bat (Donostiako Euskal erria), osorik transkribatuko duguna, bertan bakoitza zer gatik aupatzen duen baitakar: «Traeré a examen al Padre Arana, guipuzcoano, porque es el tratadista que más ha escrito sobre ortografía y el primero, si no me equivoco, que generalizó el empleo de la tilde; a la revista Euskal erria, de San Sebastián, no porque sea autoridad en Euskeralogía, sino porque es su sistema gráfico en el que aparecen las producciones de Arrese eta Beitia (pu es en ella casi exclusivamente escribe), poeta bizkaino y el más inspirado y de menos incorrecta dicción entre todos los poetas euskeldunes de nuestros dí as; al señor Campión, nabarro, porque es el euskerálogo moderno que ha traí do en junto de varios dialectos del Euskera y entre ellos del bizkaino, y el más fiel en la exposición gramatical; y al señor Azkue, porque es tratadista moderno del Euskera Bizkaino y ha presentado un proyecto de sistema gráfi co después de haber aparecido el mío.
|
|
|
Azkuek bi aukera paregabe izan zituen horretarako, baina ez zuen egin. Hasteko, Aldundiaren Katedran
|
hiru
urtez la nean aritu ondoren, horko maisutza lanaren emaitza gisa 1891n argitaratutako
|
|
|
ts eta tz (azken
|
hiru
hauek gainean marra bana daramate) eta ts (honek marra bi
|
|
|
Pliegos Euskeraló gicos lanean (1892), errotzat hartutako 17 hizkitatik eratorritako hitzen azal pena ematen du, ari, argi, agi, adi, ali, eri, egi, eli, eta horrelakoena. Handik
|
hiru
urtera Tratado Etimológico de los Apellidos Euskéricos (1895) argitara tuko du, eta hemen, bai, bide berriak urratuko ditu. Bera baino lehen bi Jan bakarrik zeuden argitaratuak gai honen inguruan.
|
|
|
Literaturari buruzko eztabaida hau izan eta handik
|
hiru
urtera, 1891ko
|
|
|
Kontua da, etxeko zein kanpoko euskaltzale batzuek Aranari bere garai an leporatu ziotela Bizkaitarra aldizkarian euskarazko testu gutxi agertzen zela. Aranak bere erantzunean dioenez, hasierako asmoa osorik euskaraz argi taratzearena zen, baina hainbat arrazoirengatik, funtsean jarraiko
|
hiru
hauen
|
|
|
Los vascofranceses se retiraron disgustados, y el desacuerdo ortográfico entre ellos y nosotros continúa hasta hoy» (108). Viiiasantek his toria hori argitaratu zuenean, artean Aranaren Obras Completas bilduma argi taretzeke zegoen, Sabindiar Batza k liburu bakarrean kaleratuak 1965eko da ta baitarama; eta Sendoa k
|
hiru
liburutan argitaratuak, berriz, 1980koa. Beraz, argitalpen horietan datozen datu guztiak ez zituen izan Viilasantek eta, neurri batean, ulertzekoa izan liteke Aranaz hain iritzi ezkorra ematea, zoritxar guz tien errudun bakar bera bailitzan.
|
|
|
Remen basten dira nahasketak. Batzuen ustez, Manuel lrujok 1954ko artikulu batean idazten zuen bezala (115), ez bat, baizik
|
hiru
gai hauek jorratu omen ziren bertan, hots: hizkun tzaren defentsarako bide egokiak hartzea, euskal kultura zabaltzea eta euskal ortografia batzea.
|
|
|
Funtsean puntu hauetara biltzen da hangoa: a) goizez batzarkideak
|
hiru
taldetan banatu zirela, ortografiaren batasunari bu ruz Batzarrari proposamenak egiteko xedearekin; b) arratsaldez aho batez onartu zela batzordeetako batek, adostua izan zedin, gai horri buruz proposa tutako plagintza; e) hurrengo urtean Hondarribian beste Batzar bat egitea au rrikusi zela; d) hiruko talde batek osatutako Batzorde bat izendatu zela, tarte an Kanpion, Sabino eta Hazpameko... Beste nonbait ere esaten du Aranak, gauzak gaiztotzen ha si zirenean, hasiera hasieratik lehendakariordea izaki, kargu horri uko egin na hi izan ziola (117), baina ez ziotela onartu eta, gainera, askotan idazkari lanak ere egin behar izan zituela (118).
|
|
|
Geroztik, Pierre Charrittonek, Broussainen iturrietan oinarrituta, zeheta sun batzuk eransten dizkio Sabino Aranaren testuari, hots:
|
hiru
batzorde hau etako buruak Adema Zalduby, Kanpion eta Arana Goiri izan zirela eta Batzar Nagusian onartua izan zela Arana Goirik ortografi batasunerako proposatuta ko plangintza, esaten denez aipu espliziturik eman gabe, ordea, beste ba tzorkideak horretara behartu omen zituelako: «Arana Goiri avait fait admettre par sa comission» (119).
|
|
|
Baina Aranak bere une deskribatzailean erabilitako argudioak argitu eta indar tzeko balio zezaketen froga historiko berririk ez dakar, eta hori zen Kanpio nek eskatzen zuena.
|
Hiru
: era edo ara atzizkiari dagokionez, dio, Azkuek esanahi bat baino gehiago eman dizkiola, lau bederen bai; hori batetik, eta bes tetik, Aranaren defentsan euzk era hitz konposatua edo elkartua dela frogatze ko, baieztatuko du era hitzak, ele tik datorrenez gero, berez duela esanahia, ez baita bere esanahia ez duen hitz osatzailerik.
|
|
|
Eleizaldek ez zuen begi onez ikusi jokabide ho ri eta joku horretan Azkueren eta honen lagunen eskua ezkutatzen zela iruditu zitzaion.
|
Hiru
dira hor saltseatzen dabiltzanak, Txomin Agirre, Karmelo Etxe garai eta Julio Urkijo, hurrenez hurren, honela deskribatzen dituenak: «Uno de ellos que habla y escribe bastante bien euzkera, pero es un carlista furibundí simo, otro que no es carlista y habla y escribe el euzkera, pero no bien y que debiendo escribir crónicas no las escribe, y el tercero que ni habla ni escribe el euzkera, pero habla y escribe acerca del euzkera» (176).
|
|
|
Hurrengo urtean, 1930eko ekainaren 8an, hertsirik zeuden Bilbako egoitzak irekiko dira berriro eta, honela, Euzkeltzale Bazkuna elkarteak bere lehengo biderari, aurreko hamarkadan bideratua zuenari emango dio segida. Orain, ba tik bat,
|
hiru
eginkizun izango dituzte helburu, hots: euskara irakasteko esko lak ematea, iritzi publikoan eragina izan eta euskal pentsamendua euskaraz lantzeko aldizkari bat sortzea jadanik aurreko urtean bideratua eta, azkenik, abertzaletasuna zein euskaltzaletasuna pizteko liburuak argitaratzea.
|
|
|
Elorregi kritikaria, hau ere esan beharra dago, ez zebilen beti zuzen, zeren, Bizkaian erabiltzen diren «bier> >, «bijar» eta «bijer» forma ortografikoak direla eta, Aranaren tes tuan kontraesan batzuk ikusi bide baitzituen ez zeuden lekuan eta, lege fone tiko eta ortografikoen arteko bereizketaz egiten dituen zehaztapenez ez ohar tzean, ondorio faltsuak ateratzen baititu (206). Sabino Aranak, hain zuzen,
|
hiru
forma horietatik Lekeitioko «bijar» hobesten du eta, beraz, horrela ahoskatu eta idaztearen aldekoa agertuko da. Beraz, euskalki baten baitako batasunari eusteko orduan, lehenik fonetika dator eta gero ortografia.
|
|
|
Zergatik hau ere susmopean? Euskaltzaindiko Euskera agerkariko ar tikulu batean, bat, aditz faktibiboen aurrizkia ez ir, Sabinok esan bezala, bai zik ra dela sostengatzen duelako; bi, prozedura desegokia iruditzen zaiolako bataio izenak generoaren eredura euskalduntzea, horrela jokatzean, Marte (Marta) eta Lazar (Lazaro) bezalako anakronismoak sortuz;
|
hiru
, Abandoko ak asmatutako hainbat hitz gaitzesten dituelako, hala nola guren, deun, done, eresi, semakar (unigénito), ikurton (sacramento), zorun (felicidad), bitxain, ingi (papel), ingurri (cuartilla), eta gisakoak. Aranaren eskolakoek erantzuten diote esanez, objekzioak edo zuzenketak Euskaltzaindiko buruarengandik eto rri arren, haren euskalari ekarria gero eta zientifikoago, argiago eta sendoago tzat daukatela.
|
|
|
Egia da, baina ez, haren ustez, Altubek dioen bezala eus kal idazle garbizaleen erruz, beste arrazoi batzuk ere tartekatu izan direlako baizik, batik bat hauek: bat, Errioxa, Araba eta Nafarroan, adibidez, euskal idazlerik ez zen garaian gertatu zen euskararen hondamendia; bi, hizkuntza, familian ez ezik, kalean eta eskolan ere erabiltzen baita, Nafarroan azken ho riek izan dira euskara baztertzeko bide nagusi;
|
hiru
, komunikabide idatziek ere beren eragina dute, eta hor Euzkadi eta El Día egunkariak, adibidez, gehien bat gaztelaniaz ari baitira, horiek ere «euzkera baztertu eta atzerazoteko bide rik zabalenak» gertatu dira; lau, herriari artez eragiteko, ahalik eta euskara gar
|
|
|
Bere aurrekoek modu batera edo bestera esana ez duten gutxi dator honen 26 orrialdeko lanean. Neologis moen arazoan, berak dioenez,
|
hiru
jarrera mota eman daitezke: a) hitz arro
|
|
|
Horrelako neologismoak ez onartzearen arrazoia da euskal hitzetatik lau tik
|
hiru
maileguz eratorriak direla, hizkuntza desberdinetatik jasoak, gehienak latinetik. Beraz, xadon bezalako hitzak lekuz kanpo daude euskal hiztegian.
|
|
|
Ohar batzuk egiten dizkiote: bat, Bidasoaz hemendik ez deJa inoiz maestu esan, maisu baizik, eta bera dela txirrist egiten duena; bi, Arana Goi rik jendearen aurrean ez duela sekula errienta hitza erabili izan;
|
hiru
, Hego
|
|
|
«Cure aita...» esaten baizen eta berak Hegoaldeko
|
hiru
euskalkietara ere pasa tu zuen, Kontzilioaren ondoren gertatzen den legez. H zorionezkoaren aurka ez zuela argi ikusten da Sabinorengan, zeren eta bere lparraldeko Cure aita berri tuan, saindukiren ordez, donhoki erabiltzen baitu, zeruan ordez donhoki, boron dateren ordez nahia, barkharen ordez hazkhetsi, amenen ordez halaxe.
|
|
|
tzea aski litzateke. Tartean Moyano legea bazebilen mende erdiko kalteak egiten estatu zentralizatu baten, irakaskuntzako
|
hiru
mailetan euskara, kata lana eta galegoa baztertuz eta maisuen izendapenak ere, gure kasuan, Valla doliden egiten ziren gaztelauen mesedetan. Hogei urte geroago, haren ando rengo Landeta eta Eleizaldek, «Bizkayaren auzo ikastola» delakoak martxan jarriaz eta Zomotzan Maisu Eskola sortzeko egitasmoa, gauzak bideratzen hasi ziren.
|
|
|
Bi aldiz argitaratu dira Sabino Aranaren idazlan guztiak (2). Ezaguna de nez, bigarren edizioa aurrekoaren birrinprimaketa da,
|
hiru
tomotan, Martín Ugalderen ahaleginari esker zenbait dokumentu (batez ere gutunak) erantsi zit zaizkiolarik. Horien artean daude S. Aranak Piarres Broussain (3) mediku haz pandarrari igorritako bost gutun, Jenofa Le Roy Broussain andereak utziak Piarres Xarrittonen bitartez.
|