|
2013
|
|
|
|
Hasteko
, Joana Albreten bizitza zinez interesgarria suertatzen da gaur egun ikuspuntu bat baino gehiagotatik. Lehenengo eta behin, Historian ageriko eragina eduki duen emakume gutxi horietako bat da; bigarrenik, erlijioarekin lotutako arazoak dira haren bizitzaren giltza nagusia eta, hirugarrenik, haren jarduera eremua funtsean Frantzia bada ere, nafar auziak, alegia, Aragoiko erregeak 1512tik aurrera gauzatu zuen erresuma zaharraren okupazioak eta zatiketak, okupatutako zatia Gaztelako koroari lotu ziolarik, berebiziko garrantzia du erregina Joanaren bizitzan, Frantziaren historian eta, baten bati harrigarria irudituko bazaio ere, baita Europako historian ere.
|
|
|
Bada, gure protagonista ez zen izan soilik Jean Calvinen ikasle eta jarraitzailea, baizik eta hark sortutako mugimenduaren buru nagusietakoa, mugimendua erpinean egon zen garaian. Izan ere, Frantzian bederen, mugimenduaren oinarri sozial nagusia hirietako artisau eta merkatarien artean kausitzen zen, horri gehitu behar zaizkiolarik noble ugarien artean sortu zuen interesa, behe mailatik
|
hasita
errege familiara iritsi arte. Roelkerrek data zehatzak ematen dizkigu:
|
|
|
Urte haietan topo egin nuen Txillardegi, Aresti, Mirande eta Xabier Kintana adiskidearekin eta abarrekin; orduan egin nuen Ermuko Zina eta Batasunaren Kutxaliburuko proposamenei atxiki nintzaien, 1968an Euskaltzaindiak batasunerako lehen urratsak emango zituen etengabe bide hartatik ibiliz, etorkizuneko euskara lantzeko Jakin, Anaitasuna, Zeruko Argiaeta abarretako artikuluetan. Ordura arteko idazkuntzaren bidea aski zalantzakorra zen, zeren eta idazle sonatuenen lanetan aldaerak ugari samarrak baitziren eta kosta egiten zen orrialde bat
|
hasi
eta bukatu era koherentean egitea. Hiztegietako proposamenak, gaur ere erabat bateratuak ez diren arren, ordukoak askoz ugariagoak eta zalantzakorragoak ziren (Azkue, Bera Mendizabal, P. Mujika, Lhande?).
|
|
|
Erabilera estrategikoa (2008) Hitz ordena. Erabilera estrategikoa (2011), gramatikaren eremuak utzi eta estilistikaren zelaiak
|
hasten
direnetan behar beharrezkoak direnak teknologia berriek zalapartaka idaztera bultzatzen gaituzten aroan. Horrelako gomendioak eta ezagutzak idazle on askok garai guztietan erakutsi badituzte ere, milaka pertsona bere buruan estandarizatzen eta normalizatzen ari den hizkuntza batean eskolatzeak, eta gaurko bizimoduak testuak idaztea eta jendaurrean eraginkortasunez hitz egitea askori eskatzen dion garaiotan, inoiz baino hobeki txertatzen dira gure aurrerabide neketsuan.
|
|
|
Bainan euskararen lorategia euskal literatura da, ahozkoa lehenik eta idatzia 1545ean
|
hasiz
, orduan Etxepare Eiheralarreko eta Zaroko erretoreak aldarrikatzen zuela euskara jalgi zadien kanpora, plazara, mundura eta munduko hizkuntzen dantzara inprimatua zenez gero.
|
|
|
Lumeari eragin? Bai, orduantxe
|
hasita
nengoen-eta nire lehen idazlanak taxutzen, ipuin sariketetara aurkezten, Sustraia herriko fotokopia aldizkari xumean nahiz Idatz & Mintz dotorean testuak argitaratzen. Amak, mostradore atzetik, keinu bategaz adierazi eustan joateko Eusebiogaz buelta bat emoten.
|
|
|
Gatx egiten jakon, baina, errebeldea izatea: bertso lerro libreekin olgetan
|
hasten
zan, apur bat tentatu, baina benetakoagoak sentitzen ebazan tradiziozko neurtitzekin eginiko jolasak. Testu honetan ederto esplikaten dau barritzeko ahalegina, bai lerroak antolatzeko eran, bai hitz taldeak neurri jakinetatik apurtzeko jarreran, bai bere ezintasunak aitatzeko zintzotasunean.
|
|
|
Horrekin esan nahi da amatasunak, emakumeen bizitza profesionalean, politikoan eta kulturalean, gizarteratzeko zailtasunak ekarri dituela eta rol bakartzat hartu dela. Shulamith Firestonek azken ikuspegi hori aintzakotzat hartzen du, eta, bere esanetan, emakumeak funtzio biologikoagatik zapalduak izan dira; hitz batean, emakumearen zapalkuntza ugalketarekin
|
hasi
zen, eta gero ere zapalketa horrek continuum batean jarraitu du. Azkenik, Adrianne Richek amatasunaren bi interpretazio proposatzen ditu.
|
|
|
Bestetik, gorputzaren jabetza lortu dute, eta horren jakitun dira. Azpimarragarria da, bestalde, Mari Txuri alarguntzen denean orduantxe
|
hasten
dela eleberri honetako istorioa. Mari Txuri bakarrik geratzen da; izan ere, seme bakarra aspaldi ezkonduta etxetik joana du.
|
|
|
Zahartzaroa begi berriekin begiratzeko gomita luzatzen du. Inoiz ez dela berandu bizitza berri bat
|
hasteko
, elkarren arteko odol loturarik izan gabe familia osa daitekeela. Eta, epilogo gisa, hausnar bat:
|
|
|
Testuinguru horretan amatasuna urrun geratzen da, atzean, iragana da, eta ez du lekurik orainean. Amatasuna, beraz, literatur pertsonaia hauen bidez bizitzaren etapa bat bezala aurkezten zaigu, seme alabek euren ibilbidea egiten
|
hasi
arteko etapa bat. Izan ere, emakumeek seme alaben independentziarekin eta alarguntzearekin batera euren askatasuna ere lortzen dutela adierazten da.
|
|
|
(KG, 9). Beraz, amatasunetik atera eta esparru publikoan
|
hasi
da nazioa eraikitzen KG ko ama. Hori horrela, KG ko ama naziogintzan subjektu gisa agertzen zaigu, baina eleberriko korapiloa aktibismoak eta amatasunak sortzen dituen zailtasunetatik bideratzen da.
|
|
|
Martin Usategi pertsonaiak eragindako berbaldiarekin
|
hasi
eta bukatzen den istorioaren erdigunean, honen seme dela ez dakien Manu Araibar zalduna dago. Beraz, 6 eta 9 aginduak bete ez zituen aitaren seme da Manu Araibar.
|
|
|
Ondorengo eleberrigintzan bada pertsonaiarik Joanes zuzen zebilela erakutsiko duenik. Hala, Toma Agirreren (Barrensoro) Uztaroko (1937) Malentxoren kezka eta larritasunek hiria dute jatorri; izan ere, Donostian
|
hasi
zen egiten etxekoek onartuko ez zituzketen gauzak: hiriak galbideratu zuen.
|
|
|
Guztiek landa giroa sorleku izanik, asmoren batek hirira eraman eta gero, zigorra jaso dute: inori ez zaio ondo atera hirian
|
hasitako
abentura.
|
|
|
Bereizten
|
hasten
da izen deituren jabe den bakarra izateagatik, besteak, izen propioaren jabe izatera iristen ez direnean edo, abizenik gabe, izen soilean gelditzen direnean. Izen soilaz izendatutakoentzat, izenik hedatuenak baztertu eta izen deigarriren bat erabiltzen du:
|
|
|
aurreko ibilerengatik jada irabazia zeukan zaldunak ezaugarri hori. Nahiz eta lehenaldiko zeinahi konkistarekin hel ziezaiokeen kontalariak Araibar konkistatzailearen berri emateari, justu, landa girotik hiriratu den batekin
|
hastea
erabakitzen du.
|
|
|
Hitz batean, bizimodu lizuna auzitan jartzen ari ote den adierazten
|
hasten
da kontalaria. Aurrerago, ordea, bizimodu horrek buruhauste handirik ez diola eragiten ere gaineratzen du.
|
|
|
Ez dago jakiterik zenbat denbora igarotzen den kontatutako lehen gertaeraren eta azkenaren artean, bi gertaerok elkarrekin harremanetan egon arren. Martin Usategiren heriotzarekin
|
hasten
da istorioa eta horren azken borondateen berri emateko asmoz notarioak antolatutako batzarrarekin amaitzen: biak ere datarik gabeak.
|
|
|
Miranderenak Erkiagarenak baino askoz nabarmenagoa, noski.
|
Hasteko
, oraindik ezkutuago gorde beharreko gaia zerabilelako. Lotsa onekoa zen literaturarako pedofilia harremanez jarduteak, andrezale baten ibilerez jarduteak baino arau urraketa askoz sakonagoa zekarren.
|
|
|
EUSKARAREN INGURUKO HAUSNARKETA. Mokauadiskoa lasai
|
hasten
da, eta musikak jo ahala gogortzen doa. Lanak bildu dituen 11 abestietako batzuk berriak dira; besteak, ordea, Logela Multimediarekin egindako lanen moldaketak dira.
|
|
|
Skibbek esandakoa ez du aintzat hartzen Zigandak, denadela: «Seguru nago ez duela sinesten bere taldeak batere aukerarik ez duela» [Ondo
|
hasitakoa
ondo bukatzera, ASIER LEGARDA EREÑ O,]
|
|
|
Eusebio Erkiaga poesiaren bidez sartu zen literaturaren arloan, eta asko ere asko idatzi zuen genero horretan. Olerkigile moduan
|
hasi
zan Erkiaga, Yakintza, Euzkerea, Euzkadi eta Eguna aldizkarietan batez ere, gerra aurreko kultur giro bizi bizi hartan, orain hain modan dagoen Euskal Pizkundearen garaian. Ordukoa zuen Lauaxetarekin harremana eta haren eragina etengabea izango da Erkiagaren ibilbide literario osoan.
|
|
|
Idazten
|
hasteko
arrazoietako bat euskara erabiltzea da, gure hizkuntza zabaldu eta landu behar da. Gogoan hartu Eguna, euskarazko lehenengo egunkarian ere ibili zela kazetari.
|
|
|
Ez da erraza halako itaunari erantzutea. Berak erantzun dotore eta zehatza emango zuen, baina ez da erraza orain hori asmatzen
|
hastea
. Gazte gaztetan hasi idazten eta mendearen joanean aldiak, aroak, gustuak eta pertsonak aldatzen joan arren, berak ez zion idazteari utzi azkeneko eguneraino.
|
|
|
Berak erantzun dotore eta zehatza emango zuen, baina ez da erraza orain hori asmatzen hastea. Gazte gaztetan
|
hasi
idazten eta mendearen joanean aldiak, aroak, gustuak eta pertsonak aldatzen joan arren, berak ez zion idazteari utzi azkeneko eguneraino. Horrez gainera, burua beti argi eta zabalik eduki zuen, ikasteko prest.
|
|
|
Erkiaga idazten
|
hasi
zenean, bat egin zuen euskal literaturaren historian poesiaren urrezko aroa osatu zuten idazleekin. Lauaxetaren garaikidea izan zen eta elkarrekin bat egin zuten Euzkadi egunkarian, esaterako.
|
|
|
Ez da erraza Erkiaga literatur mugimendu edo garai batean kokatzea, ibilbide luzea egin zuenez gero. Idazten
|
hasi
zenean, literaturaren gaineko eztabaida bizia egon zen, eta bide bat baino gehiago igartzen zen. Eztabaidaren muina poesia gaitzaren eta errazaren arteko hautua zen neurri handi batean; hau da, alde batetik, poesia tradizionala, ordura arte gehien ezagutzen zena, bertsolaritzan oinarritua, erromantizismoaren jarraipentzat hartzeko modukoa eta deskribatzailea.
|
|
|
Poesia egiteko moduan herri literaturatik
|
hasi
eta molde berrietara egokitzeko ahaleginerainoko tartean daude, ur bietatik edaten dute eta. Hizkeran, irudi sinbolistak erabiltzeko saioaz gainera, euskaran bertan sartutako berrikuntzak ageri agerian dauzkate batzuek eta besteek.
|
|
|
Olerki serio eta jostagarriak ditu, narratiboagoak eta lirikoagoak. Eguneroko gauzetatik
|
hasi
, herriko gorabehera eta pertsonaiak, nahiz barrukoagoak, denetarik aurkituko dugu. Hari nagusi batzuk erakusten ahaleginduko gara.
|
|
|
Hortaz, dena delako estrategia erabiltzeaz jardutean, soziolinguistikan bezala, idiolektoak izan behar ditugu kontuan, hau da, dena delako berbaldia jaso behar duenaren sistema. Bestela esanda, Hizkuntza Atlasak mintzamoldeen gainean emandako informazioa abiaburu hartuta, estilistika ere ikertzen
|
hasi
dugu maiztasunen arabera, Euskal Herri osoan zein hurrenkera diren arruntak eta zein berezi oinarri zientifikoz argituko badugu, bestela bakoitzak bere iritziaren arabera, txokokeriatzat, joko duelako hiztun askorentzat eta askorentzat guztiz egunerokoa eta ez markatua dena (arrotza beti inorena, bestearena).
|
|
|
Eta horretan lagungarri gerta daitezke oso Hitz ordena. Erabilera estrategikoa liburuanebakitzen
|
hasitako
bideak, baita literatura egiteko orduan ere.
|
|
|
(Euri tantoak
|
asten
ditu...). Bai: ez dakar malezi aundirik, baña obeko degu barrena sartu?.
|
|
|
Urteak joan dira Begoñako Elizan azken agurra eman genionetik. Haren gomuta, alabaina, bizi bizirik dago gure artean, jardunaldi hauek egoki frogatuko dutenez.Mila esker, eta
|
has
gaitezen lanean!
|
|
|
Horren zati handi bat gazteleraz idatzia dago, 1908 eta 1915 bitartean argitaratua, hain zuzen. Aldiz, beste zati bat euskaraz idatzia da, 1913an
|
hasi
eta 1919ra bitartekoa. Bi garai hauen artean, ikus dezakegun bezala, Arrutik poemak bi hizkuntzatan argitaratu zituen hiru urte geratzen dira, 1913tik 1915era bitartean, hain justu.
|
|
|
Baina interesgarria da ikustea ni poetikoak une batean isiltasuna aukeratzen duela adierazpenaren ordez. Laugarren lerroan poeta zerbait esaten
|
hasten
da, baina ahaleginean isildu egiten da: –egite... ez dakit, ez nuke esango?; pentsamendu figura bat baliatzen du hor poetak, litote bat zehazki:
|
|
|
terminoa baliatzen du Modernismoak esaldiaren forma behartzeko duen joera deskribatzen duelarik. Izan ere, perpausaren logika hautsi nahi denean ikusten ahal ditugu puntuaziorik gabeko poemak, amaitu gabeko esaldiak, zangalatrauak, aditzik gabeko zatiak, lokailu ilogikoekin
|
hasten
diren ahapaldiak, eta abar.
|
|
|
Herria berpiztu dezakeen forma poetikoa bertsolaritzarena da, Aitzolen ustez. Argibide egokia eskain diezaguke bere El bertsolari artikuluak (Euzkadi,); honela
|
hasten
da artikulua: –Quienes no tengan inconveniente alguno en admitir la influencia de la poesía como factor impulsivo y dinámico en la vida de un pueblo, muéstranse quizás algún tanto escépticos al aquilatar el valor social e histórico del bertsolari?.
|
|
|
1898an Bermeora joaten da eta handik hilabete gutxira Arantzazura. Han filosofia ikasten du, eta orduan
|
hasten
da kulturaren esparruan mugitzen. Garai honetan ez du euskararik lantzen frantziskotarren artean, eta zeharo galtzen ez badu ere, hizkuntza klasikoak eta gaztelania ikasiz, bazterturik geratzen zaio euskara.
|
|
|
Hiru urte pasatzen ditu bertan eta Teologiako titulu gorena eskuratzen du; bestalde, Erroman dagoelarik pizten zaio Arrutiri lehenago ez bezala sorterriaren falta. Erromatik 1912an itzuli eta Erriberrin
|
hasten
da irakasle. Alabaina, aspalditik datorkion ikusmen arazoa gero eta handiagoa egiten zaio, eta, itsutzen hasita, ofizioa baztertu behar du.
|
|
|
Erromatik 1912an itzuli eta Erriberrin hasten da irakasle. Alabaina, aspalditik datorkion ikusmen arazoa gero eta handiagoa egiten zaio, eta, itsutzen
|
hasita
, ofizioa baztertu behar du.
|
|
|
Modernismoa aipatzen dugunean lehen Modernismoaz ari gara, Frantziako Sinbolismoarekin
|
hasi
eta honen eraginpean abangoardiak iritsi arte irauten duen poesiaz alegia.
|
|
|
Iparraldean eta Hegoaldean molde berdinaz erabilia da eta, forma berean kanpora hedatua. [?] Haren ebaluaketa kritikoa, historiografiaren ikuspegitik, berrikitan
|
hasi
da. (2012:
|
|
|
|
Hasteko
, euskal literaturaren historiak ezin du historia nazionalista izanaurrera jotzeko, historia nazionalistek beren funtzio pedagogikoa badute ere. Honek batez ere gauza bat esan nahi du, eta, argien ikus daiteke literatur historia jardunaldi hauek helburu duten mendeetan (XVI XVIII), hain zuzen, nahiz eta arazoa XXI. menderaino hedatzen den.
|
|
|
Historia nazionalista honek Euskal Herriko klase eta talde sozialen arteko gatazkaren muina ardatza alboratu egiten du, mezu antihistoriko eta burgesaren alde: , nazio bat euskaraz idazten
|
hasi
eta mendeen buruan euskarazko testugintza normalizatua sortzera ailegatzen da?. Euskal literaturen historia gatazka sozial baten historia da, diglosia sozial hedatu baten historia.
|
|
|
Are gehiago, XVI. mendetik aurrera apologismoak euskara, hain zuzen,, emakume? gisa aurkeztuko du, amandre kutun baina zahar modura, Baltasar Etxaberekin
|
hasita
(Discursos de la antigüedad). Era berean eta garai horretan, 1610eko sorginen aurkako inkisizioaren azken auto ezagunak kontuan harturik, euskara emakume erlazioa ez da perspektiba feminista batetik zehazki aztertu. Hots, historikoki klase hegemonikoek euskara subalternizatu ahala, feminizatu ere egiten dute.
|
|
|
Hots, historikoki klase hegemonikoek euskara subalternizatu ahala, feminizatu ere egiten dute. Feminizazio honek XIX. mendera arte iraungo du, Mogel eta Xahorekin
|
hasita
, euskal patriarka berriak orduan hasiko baitira sortzen, hots, Peru Abarkak, Aitorrak, eta mende amaieran Joanesak. XIX. mendean euskarak berriro ere maskulinizazio berri bat pairatzen du eta fenomeno honek arrazoi ideologiko desberdinei erantzuten die.
|
|
|
Hots, historikoki klase hegemonikoek euskara subalternizatu ahala, feminizatu ere egiten dute. Feminizazio honek XIX. mendera arte iraungo du, Mogel eta Xahorekin hasita, euskal patriarka berriak orduan
|
hasiko
baitira sortzen, hots, Peru Abarkak, Aitorrak, eta mende amaieran Joanesak. XIX. mendean euskarak berriro ere maskulinizazio berri bat pairatzen du eta fenomeno honek arrazoi ideologiko desberdinei erantzuten die.
|
|
|
Barrokoa ez da garai kultural bat estetikoki esplika daitekeena eta, beraz, ezaugarri testual berezi batzuk dituena (hots, testualak, filologiak azter ditzakeena). Barrokoa
|
hasteko
eta bukatzeko kultura eta politika espektakular bat da, masa kultura baita, eta beraz espektakuluaren bidez masak kontrolatu nahi dituena. Hor, berriro ere testuak ezin dira objektu gisa ulertu, baizik eta performantzia baten espazio moduan, non eliteek eta klase subalternoek talka egiten duten.
|
|
|
Hala, euskal subjektu politiko desberdinek egituraketa kolonial eta atlantiko honi erantzuten diote. Beraz, El borracho burladon, azkenean eliteek ere euskaraz hitz egiten
|
hasten
diren momentu bakarrean, ez da kasualitatea saltzaile euskaldunak atlantikoko produktuak aipatzea: tabakoa eta Holandako ehunak.
|
|
|
Eneidahierroko seigarren kantuak Augusto enperadorea urrezko aro berri baten ekarle gisa irudikatzen du. XVI. mendean
|
hasita
Europako monarkia handienetako idazleek (Espainia, Frantzia eta Ingalaterrakoek) urrezko aroaren aldi berrituan bizi direla aldarrikatuko dute zeinek bere erreinuan, Astrea justiziaren jainkosaren itzulera alegorikoak agerian utziko zuenez bakealdiak ezarriko zituzten errege erreginen bitartez (Yates, 1999). Monarkia Hispanikoan izan zen jainkosaren etorrera Habsburgo dinastiaren heltzearekin parekatu zuenik, Austria eta Astrea hitzen antzekotasun fonikoa baliatuta (Armas, 1986, 48).
|
|
|
Hala formazio diskurtsibo inperial espainiarraren arabera gorteak urrezko aroa gauzatzen zuen bitartean, Euskal Herria burdin aroan bizi zen. Burdin aro mitologikoan bertuteak galdu eta bizioak nagusitu zirela gogoan hartuta, aro moderno goiztiarreko idazleak laster
|
hasi
ziren burdina() eta okerra (yerro) parekatzen paronomasia edo dilogietan oinarrituriko hitz jokoen bitartez (Armas, 1986, 63). Burdingintzak bertan zuen garrantziaz jabetuta eta eskolatu gabeko euskaldunek gaztelaniaz egiten zituzten okerrekin oharturik, pausu txiki bat baino ez zegoen hierro yerrobikotea Euskal Herriarekin lotzera heltzeko.
|
|
|
Errege hil berriaren irudikatzea aurrez aurre oposatzen zaio euskaldunaren horri.
|
Hasteko
erregea heroiei dagokien loriaz horniturik dator eta horrekin batera Martzelo erromatarrarekin identifikatuta dago, EneidaEneidako seigarren kantuko pasarte bat gogora ekarrita. Jakina denez, Eneas bere aita Ankisesen bila jaitsiko da azpimundura Kumaseko sibilaren laguntzaz, bai eta aurkitu ere.
|
|
|
Poeman ez dago hizkuntzari buruzko aipamenik, nahiz eta horixe bera izan euskaldunei buruzko diskurtso inperialaren ezaugarri garrantzitsuena. Hala ere, Larramendiren asmoan poema bera da, Euskaraizenetik
|
hasita
, erakutsi nahi duenaren frogarik sendoena, alegia, que la lengua santa del vascuence sabe avenirse con las leyes métricas del Parnaso?. Baina meritu guztia ez da soilik hizkuntzarena, baizik eta hizkuntza horren erabiltzailearena ere.
|
|
|
Lan horren bitartez, aurreiritzi errotuak gezurtatuaz batera, sermoigile eta idazleentzako lanabes nahitaezkoak sortu zituen. Euskal Herri penintsularreko literaturen historiari dagokionez, ez da gehiegikeria esatea Larramendirekin epistemeberri bati hasiera eman zitzaiola, ustezko burdin arotik ateratzen
|
hasteko
aldia.
|
|
|
herri poesiaren bazterketan eta maitasun poesiaren isilaraztean. Lehenengo eta behin badirudi Larramendirekin
|
hasitako
jesuiten tradizioan poesia eredu jasoagoa hobetsi zela eredu herrikoiagoen kaltetan, Juan Mari Lekuonak jesuiten neurtitz bildumari egindako sarreran dioenez: –Herri kantuen joera baino goragokoa da beren estiloa eta formazioa.
|
|
|
liriko baten eraketa? Ez ote, bada, eguneratzeko ahalegina XVI. mendean bertan
|
hasita
errefrau biltzaileek betetako eginkizuna?
|
|
|
Dokumentazio horren arabera, Lazarragaren eskuizkribuaren aurkikuntzak hiru mende luzetan aurreratzen badu ere euskal kontakizunaren jaiotza, ordutik XIX. mendearen azken herenera arte itxaron da genero horrek jarraipena izan dezan. Zalantzarik gabe, XVI. mendean bertan euskal kontakizunaren sorrera kokatzea ez da huskeria, aditzera ematen duelako euskal literaturan berau inguratzen duten literaturetan bezalatsu
|
hasi
zirela gauzak, baina, dirudienez, haiek bezalatsu garatuz joatea ez zuen lortu: hiru mendetarako desagertuko da idazketaz baliatzen den kontakizuna.
|
|
|
Poetika desberdinak dituzte euskarri. Poetika desberdin horiek lizentzia metrikoen erabileran edo baliatutako erriman
|
hasi
, eta oraindik askoz harantzago doaz: figura erretorikoak eratzeko hautatutako langaien artean dauden aldeak direla, giza tipoa oinarri izatetik gizabanakoa oinarri izatera igarotzea dela...
|
|
|
Demagun, alegia. Aldi neoklasikoaren adierazpen da alegia eta aldi erromantikoak agerrera egin ostean
|
hasten
da jorratzen euskal letretan. Nahiz autua, nahiz alegia, Erromantizismo bete betean garatzen dira euskal literaturan.
|
|
|
XIX. mendean, bereziki Erromantizismo berantiar baten garaian, ordu arte ezezaguna zen neurrian
|
hasten
dira idazketaz baliatzen literatur genero tradizionaletako testuak garatzeko. Eskolatzea gehiagorengana heltzen da.
|
|
|
Bere ahulezia guztiekin ere, bertsoa da jaun eta jabe XIX. mendeko idazte egintza profanoan. Prosa narratiboa hiru mende luzetako antzutasunaren ostean, lehen urratsak ematen
|
hasten
da. Baita antzertia ere, Hegoaldean behintzat.
|
|
|
Zinez, gertaera erabakigarria dirudi euskal literaturaren historia azaltzeko. Izan ere, Errenazimentuan, estatu modernoen sorrerarekin, estatu desberdinek herri hizkuntza bati hizkuntza ofizialaren maila emanaz, hizkuntza landu bihurtzeko ahaleginari lotzen zaizkionean, inongo estaturen babesik gabe, euskaldunak ere heltzen dio egitekoari, lehenbiziko betebeharretik bertatik
|
hasita
: idatziz jarri.
|
|
|
Ondorioz, Fraga ministroaren prentsa legeak zirrikitua ireki zion euskarazko produkzio idatziari 1966tik aurrera, erregimen frankistaren politika kulturalaren aldakuntza kanpainaren ildotik, baina zentsura sareari erabat utzi gabe. Horren ondorioz, euskarazko testuen gainean ezarritako zentsurak eragindako geldotasuna gainditzen
|
hasi
zen eta euskal literaturaren hazkunde tasak gorantz egin zuen: hogeita bost liburu eman ziren argitara 1963an, hogeita hamahiru 1965ean, berrogeita hamarreko galgara iritsi zen 1969an, eta 1975ean hirurogei.
|
|
|
bera olerkaria zen, baina ospetsuago zen olerkarien bultzatzaile eta olerki aldizkari baten sortzaile gisa. Euskal gizartearentzat esanguratsu izango ziren beste zenbait elizgizonekin batean, Aingeru Sukia edo Jose Maria Arizmendiarrieta bezala, euskal literaturaren une esanguratsuan
|
hasi
zen idazten Onaindia, eta Euskal Pizkundearen garaiko, olerkariek, bere lanik ederrenak ezagutzera eman zituzten sasoian plazaratu zituen bere poemak:
|
|
|
Euskal Esnalea, Karmen' go Argia, Pyrenaica, Ekin, Yakintza, Egunaeta Euzkadialdizkarietan eman ziren ezagutzera. Gerra
|
hasi
zenean, berriz, gudarien apaiz kapilau izan zen Euskal Herriko kanpainan barrena. Guda ondoren, kartzelan egon zen hiru urtez, eta gero deserriratua eduki zuten.
|
|
|
Bereziki agerian uzten dute poetika hori estatistikek: berrogei idazleetatik, erdiak 1980tik hona idazten
|
hasitako
poetak dira.
|
|
|
Hirurogeiko edo hirurogeta hamarreko hamarreko urteetako genero literariorik ospetsuena izatetik, poesiaren garrantzi soziala gainbeheran
|
hasi
zen laurogeiko hamarkadaren erdialdera. Laurogeita hamarreko hamarraldian, poesia liburu on batek narratibako beste liburu kaskar batek baino oihartzun gutxiago du, guk hori gustuko izan ala ez.
|
|
|
Queer (arraroa estrainoa) pertsonaia bat dugu aztergai eleberri multzo honetan, queer begirada duena. Begirada horrek,
|
hasteko
, ikusezintasunetik atera ditu pertsonaia periferiko guztiak: lesbianak, gayak, bisexualak, transexualak, transgeneroak.
|
|
|
Hastapenetan, literatur kritika lesbikoek idazle lesbianen lanak bakarrik aztertzen zituzten, baina Jane Rule (1975) haratago joan zen, planteamendu autobiografikoak gainditu eta genero aniztasuna aztertzen
|
hasi
baitzen.
|
|
|
Hirugarren aldian independentziarako bidea egiten
|
hasten
da emakume detektibea. Aldi honetarako, Torrijosek bi idazle izendatzen ditu:
|
|
|
Laugarren aldian, detektibeak ordura arte emakume detektibeentzat onartuak zeuden pasibotasuna, dependentzia eta ahulezia alde batera utzi eta estereotipo sexistak auzitan jartzen
|
hasten
dira. Gizartean dauden sexu harremanetako botere, justizia eta ordena kontzeptuak auzitan jartzera datoz Barbara Wilson, Marcia Muller, Sue Grafton edota Sara Paretsky 60ko hamarkadatik aurrera.
|
|
|
Eleberri lesbikoa prentsa alternatiboan agertzen
|
hasiko
da; hori horrela izanik, Barbara Wilsonek, zeinak editorial txiki batean publikatu zuen, Grafton eta Paretskyk ez bezala (argitaletxe handietan publikatzen zuten), askoz ere askatasun handiagoa zuen. –Has much greater freedom to the extent that, as co publisher of Seal Press, she controls her immediate mode of literary production?
|
|
|
Idazle lesbiana gehienak prentsa alternatiboan edota editorial txikietan publikatzen
|
hasi
baziren ere, Katherine V. Forrest adibidez irakurleen eskariz editorial handietara pasatu zen eta beste hainbeste esan daiteke Phylis Knight, Lauri R. King, J. M. Redamann eta Mary Wings idazle lesbianez.
|
|
|
Parodiarekin
|
hasteko
, bost eleberrietan honela aurkezten du Ezpeldoik bere burua:
|
|
|
Lehen eleberrian (Bakean utzi arte) Jim mutil laguna une oro du buruan, baina begirada Joana bilatzen
|
hasten
da. Beraz, lehen eleberrian Ezpeldoi bisexual gisa aurkezten zaigu, beste hurrengo bi eleberrietan (Bizi nizano munduan eta Amodiozko pena baño), bere begiradak emakumeen gorputzak bilatzen eta desiratzen ditu.
|
|
|
Uste dut gure artean hain erabilia eta askotan emankorra izan den biografia lanak laguntzen duela E. M. Azkueren bertsoak garaian kokatzen eta hobeto ezagutzen. E. M. Azkue irakaslea izan zen ogibidez, seme alaba ugari izan zituen eta ez zuen olerkirik argitaratu (bat edo beste izan ezik), baina XIX. mendearen bukaeran Manterola eta Resurreccion Maria Azkue haren poemak argitaratzen
|
hasi
zirenetik haren ospea gora goraka joan zen, batez ere Pizkunde giroan. Bestalde, E. M. Azkueren bertso edo olerkiak sakabanatuak zebiltzan, harik eta A. Astigarragak eta J. Bijuescak bildu zituzten arte (Eusebio Maria Azcue koa.
|
|
|
Ikasle bikaina, aitak bultzatuta dudarik gabe: 17 urterekin (1862) sartu eta katedradun bihurtu zen, 1872 28 urte zituela katedrari zegozkion eskolak aitarekin aldizkatzen
|
hasita
; gero, katedradun oso zela, 12.000 erreal irabazten zuen. bitartean soldata ordaintzeko arazoak izan bide ziren Nautika Eskolan:
|
|
|
1.2.E. M. Azkuek arduraz jokatu zuenbere familian tirabirarik izan ez zedin ondasun kontuan, familiakoak batuta egon zitezen eta elkarri lagun ziezaioten, bakoitza bere bizimodua ateratzen
|
hasi arte
. Esandakoa frogatzeko bi agiri aipatuko ditugu, biak hil aurreko urtekoak (1872).
|
|
|
Gorazarrea Euskaltzaleak kultura erakundeak eratu zuen, Lekeitioko taldearen laguntzaz, Bizkaiko gobernadorearen baimen etaLekeitioko Udalaren babesaz, gastuak partekatuta. Euskaltzaleak erakundearen eta Lekeitioko Udalaren arteko harreman onak Errepublikarekin
|
hasi
ziren: Aitzolek Lekeitioko Udalari diru-laguntza eskatu zion Euskaltzaleak en kultura kanpainarako, euskal eskoletan materiala sortzeko (1931), eta Udalak dirua eman:
|
|
|
Bagilaren 27ko ospakizunak umeen idazketa eta irakurketa sariketarekin
|
hasi
ziren. Irakurketa sariketan parte hartu zuten:
|
|
|
Uriarte komentu batetik bestera ibili zen. 1856 urtean
|
hasi
bide zuen bere bilduma eta bizitza osoan osatzen joan zen (Kortazar. Billelabeitia 1987: 9), baina ez zuen argitaratzeko prest utzi.Gainera, 1856az geroztik, Bibliaren itzulpen lanek hartuago zegoen Uriarte poesia bilduma argitaratzeko ardurak baino.
|
|
|
Haien arteko bat edo beste ez ote Bizentaren eskukoaedo, behintzat, haren eraginpekoa? Bizenta Mogel 1854an hil zen, eta Uriarte 1856an
|
hasi
bilduma egiten. Ez litzateke harrigarria Uriarteren bildumako Gabon kanten multzoko batzuk Bizenta Mogelenak izatea.
|
|
|
Tradizio horretan asaba zaharren eredua, antzinako euskaldun menperatu gabeena goraipatzen dute batak eta besteak, eta garaiko euskaldunen jokaerarekin kontrajartzen dute eredu hura, garaikoen jokaera gaitzesteko arlo askotan (janzkera, ekonomia, moda berriak, hordikeriaren ondorioak, nartzisismoa?). Mito edo sinbolopolitiko ideologikoen erabilera hori Astarloatarrekin
|
hasten
da edo behintzat haien eraginpekoa da (Urteko Domeka, II, hitzaurrea; Bilbo: P. Apraiz, 1818).
|
|
2014
|
|
|
Kontu handiz, bai horixe! Nonbaitik
|
hasi
behar, hala ere baieztatu zuen Léak, ezta, Ruche jauna. Izan ere, esaldi hau aurkitu dut, Polibio deritzon batena:
|
|
|
" Guztiaren bide erdia da hasiera". Alegia, gaizki
|
hasiz gero
, okerra luzaroko! [ZIO, Loroaren teorema, Denis Guedj/ Jon Muñoz (EHU, 2005) Or.:
|
|
|
Hara zelan mintzo zen Unamuno (2002: 153), berbarako, XX. mendea
|
hasi
berritan: –Siempre que podíamos nos íbamos al monte, aunque sólo fuese a Archanda, a execrar de aquel presente miserable, a buscar algo de la libertad de los primitivos euscaldunes que morían en la cruz maldiciendo a sus verdugos y a echar la culpa a Bilbao, al pobre Bilbao, de mucho de aquello.?
|
|
|
Hamarkada horietan zehar, ehunka bilbotarri gramatikaren oinarriak irakasteaz gain, Azkuek martxan jarri zituen bi aldizkari, akademia bat, antzoki txiki bat eta beste hamaika ekimen. Berba batean, hazi desberdinek (bata politikan oinarritua, bestea kultur arlokoa) bat egin zuten gazte hiritar abertzaleak euskaraz bizitzeko aukerak sortzen
|
hasi
zirenean. Keperin Xemein izan zen horietako bat, eta, berak zioen bezala (Zuberogoitia eta Zuberogoitia, 2008:
|
|
|
126 eta 139). Irigoienen arabera, beldurra galtzen
|
hastea
izan zen lehen lana garai zail haietan: –Gerra amaitu eta segidan ni eskolan hasi nintzen.
|
|
|
Irigoienen arabera, beldurra galtzen hastea izan zen lehen lana garai zail haietan: . Gerra amaitu eta segidan ni eskolan
|
hasi
nintzen. Gure eskola giroan euskara guztiz galarazita zegoen.
|
|
|
Alberdik (2000) deskribatzen du zelan, behin beldurra galtzen
|
hasita
eta Erregimenaren beraren larderia apur bat nasaituta, satorrak baino lurperago zeuden haiek apurka apurka burua ateratzen hasi ziren. Momentu horretan, 1960ko hamarraldian batik bat, bigarren irekiera sinboliko batekin egiten dugu topo:
|
|
|
Alberdik (2000) deskribatzen du zelan, behin beldurra galtzen hasita eta Erregimenaren beraren larderia apur bat nasaituta, satorrak baino lurperago zeuden haiek apurka apurka burua ateratzen
|
hasi
ziren. Momentu horretan, 1960ko hamarraldian batik bat, bigarren irekiera sinboliko batekin egiten dugu topo:
|
|
|
Arestiren harriaren metaforak irudikatzen du ondoen arrakala bako diskurtso hori, etorkizun hobe batekiko fede hori. Existentzialismoak eta engaiamenduak blaituriko gazteek egitura eta produktu berriak sortzeari ekin zioten, eratzen
|
hasi
berria zen euskara batua ikur modura hartuta: euskalduntze eta alfabetatze eskolak, euskara ikasteko metodoak, hiztegiak, argitaletxeak (Lur), diskoetxeak (CINSA), testuliburuak (Iker taldekoen Saioka saila), egile garaikideen lanak taularatzen zituzten antzerki taldeak (Jarrai, Kriselu),. Gazte Naiz?
|
|
|
Polarizazio hori gainditzeko dinamika, berriz, tamaina ertaineko hainbat herritan (Arrasate, Durango, Eibar...)
|
hasi
zen, baina laster bota zituen erroak hirietan ere. Ika mika guztien gainetik pentsamolde eta tipologia desberdinetako euskaldunak batzea eta euskara beste dinamika batzuen periferiatik diskurtsoaren erdigunera ekartzea izan ziren lehen euskara elkarteen oinarri sendoenak.
|
|
|
Euskara elkarteak euskarari zentraltasuna emateko lanean ari ziren bitartean, urteak ziren jada postmodernitatea ate joka ari zitzaigula. 1970eko hamarraldiaren bigarren erdian
|
hasita
, Arestiren harria harea bihurtuta antzeman zitekeen Etiopia-n (Atxaga, 1978), liburu horretan ageri zen anfora hautsia bere lehen diskoko ikono nagusi bihurtu zuen Ruper Ordorikak, Franco hil berritan. Nik ez dut amets haundirik/ zeru ederrik eskeintzen,/ etsipenaren mugetan zuekin nago bizitzen. / Nik ez dut solas lodirik etorkizunaz egiten/ bat bateko librakuntzaz ez dut aspaldi sinisten?
|
|
|
–Epelkeria ideologiko? hori astindu nahian, botere harremanetan, izaera kolektiboan eta motibo identitarioetan indarra jartzen duen diskurtso berria ere
|
hasi
da ernetzen ezarian ezarian (ikus, adibidez, Arbelaitz, Eizagirre eta López, 2015). Ugaritzen ari dira, era berean, euskara hautu pertsonal hutsaren esparrutik atera nahi dutenen esanak.
|
|
|
Hausnarrean jarrita, duela ia hogeita hamar urteko garaiak datoz gogora. Jose Maria Gorordo alkateak, bere agintaldia
|
hastearekin batera
(1987an), hiria euskalduntzeko plangintza zehatza garatzeari ekin zion. Bi urte lehenago sortutako Euskara Zerbitzua Koldo Celestino Herri Batasunako zinegotziaren ardurapean geratu zen eta hiru lan ildo jorratu zituen hurrengo urteetan:
|
|
|
Honako hau izan daiteke fenomenoa azal dezakeen arrazoietako bat: Getxon, Bilbon ez bezala, Udalak eutsi egin dio duela urte batzuk
|
hasitako
bideari.
|
|
|
bata, urte hauetan zehar botere gune politikoaren eta herri ekimenaren arteko elkarlana gauzatu dela (azpimarratzeko moduko kontua, batez ere aintzat hartuz gero zein zaila den honelako sinergiak lortzea Euskal Herrian); bestea, apustuari eutsi egin diotela, koiuntura guztien gainetik eutsi ere. Desberdinen arteko elkarlan hori artikulatzen
|
hasi
dira Gasteizen ere, hurrengo atalean ikusiko dugun moduan.
|
|
|
Deiane Arrietak jasoa du (2005) zertan zen euskarazko prentsaren kontsumoa Arrasaten Arrasate Press sortu baino lehen: Argia-k 143 ale saltzen zituen zenbaki bakoitzeko, Ipurbeltz ek 148, Aizu! k 65, Jakin ek 58 eta Elhuyar ek 55 Arrasate Press sortzean, aldiz, berehala
|
hasi
zen 1.700 ale zabaltzen Arrasate guztian, eta urtebetera 7.000 ziren astero banatzen zituen aleak. Arrasate Press sortu zuen AED elkartearen eta Udalaren arteko sinergiek egin zuten posible hazkunde esponentzial hori.
|