|
2003
|
|
|
Izan ere, herritarrak, armak eskutan, herrialderaren patua erabakitzen ari ziren. Adierazgarriro, hola
|
hasten
zen aipatu dugun bertso saila: –Zabaldu belarrijak,/ euskaldun maitiak,/ entzuteko gozaro/ zuben albistiak? 63, eta ondoren euskaldun horiek aurrera zeramatzaten balentria miresgarriak kontatzen ziren.64 Herritar euskaldunei garaiko historian protagonismoa aitorturik, logikoa zen iraganeko historia ere jakinaraztea, nahiz aipu historiko oso xume bat baino ez izan sail honetakoa.
|
|
|
Historiaren erreferentzia luzeagoak aurki ditzakegu gerra hartako beste bertso-paper batean. Hola Muñagorriren kanten hirugarren saila (1838koa) era honetara
|
hasten
zen:
|
|
|
Hala ere, erraz osa daiteke kontakizunaren haria.
|
Hasteko
tubalismoa: –Lau milla ta gueiago urte dira Noe-ren billoi Jafet-en bostgarren seme Tubal bere echetarrequin Armeniatic Españara etorri izan zala;[...] Zori oneco Aitalenen Tubal maitagarri au leorreratu izan zan bere gendearequin Guipuzcoaco itsas bazterretan[...]? 73 Tubalek, jakina, euskara, erlijio monoteista eta nekazaritza abeltzantza ekarri zituen.
|
|
|
Izan ere, Hiribarrenek, Iztuetak bezalatsu, herritar euskaldunei beren iragana ezagutarazi nahi zien. Liburuaren sarreran,. Escaldunei bi hitz
|
hastean
–, adierazgarriro, herritar arruntek euskal historiaz zuten jakintza eza deitoratzen zuen Hiribarrenek:
|
|
|
/ Izan direla franses erregue handiac/ Badakike condatzen hekien [eskolako umeen] mihiac;[...] Populu gucietan lurreco lehena/ Ecin yasan diteke gutien yakina: / Iharrus, Eskaldunac, zuen ilhunbeak,/[...] Eskaldun gucia da egun gonbidatzen/
|
Has
dadin izpirituz cerbeiten moldatzen,/ Yakin dezaten arren gure ondocoec/ Nolaco gaiak zuzten hekin [haien] arbasoec.85
|
|
|
Honek, Espainiako eta Frantziako eskolatze ereduen desberdintasuna erakusten digu: lehenean Estatu zentralak oraindik eratu gabe zeukan eskola nazionala (Moyano legearekin
|
hasiko
zuen 1857an), eta beraz ez zuen inolako historia ofizialik zabaltzen herritarren artean; Frantzian berriz, eskola nazionala, gorabeherekin baina martxan zegoen (Frantses Iraultza garaitik), eta Hiribarrenek salatzen zuenez, jada soma zitekeen bere eragin frantseslea.86 Beraz Iztuetak, Gipuzkoako historia probintzial ofiziala edo ofiziosoa herritar ikasi gabeen artean sozializatu nahi zuen bitarte... Euskal historia eredu bat.
|
|
|
|
Hasteko
, Hiribarren generikoki escaldunei zuzentzen zitzaien (ez herrialde bateko euskaldunei). Lurraldetasuna gehiago ere zehazten zuen:
|
|
|
Lan historiografiko gisa aski topikoa izan arren (kantabrismoa, iberismoa,...), Hiribarrenen lanerako erreferente izan zela pentsa daiteke (erkaketa sistematiko bat egitea interesgarria litzateke). Izan ere, Hiribarren Xahorekin harremanetan
|
hasi
zen garai honetan, eta erlijio auzian aldenduta ibili baziren ere, gainerakoan adiskide izan ziren (Escaldunak lanean esaten zenez. Atharraztic ilkhitzen Chaho yakinsuna,/ Beira balu fedea, Escaldun lehena? 89 Hiribarrenek zion begiramena erakutsiz). 90
|
|
|
(Antzinaroko gerrei dagokiena), III. kapitulua. Escal Herria? (Antzinaroan
|
hasi
baina bereziki Erdi Aroan eta zehazki Nafarroako erreinuaren sorreratik 1512 urteko konkistara hedatzen dena, zazpi probintziak erreinuaren parte gisa batera tratatuz), IV. Kapitulua. Escal Herri bakhotcha? (1512tik aurrerako epean probintzia bakoitza banan aztertuz).
|
|
|
Narratiba honetan, lurraldetasun eta periodizazio kontuaz gain bada beste berrikuntzarik.
|
Hasteko
Tubalen kontuak baztertu egin zituen Hiribarrenek. Bere olerkian, euskaldunak zuzenean agertzen dira Iberiar Penintsularen eta Europaren aurreneko populatzaile gisa, ustezko patriarka biblikoen bitartekotzak alboratuz.
|
|
|
Euskoiberismoa, zientzia gisa XIX. mendean Humboldten itzalpean sortu zen. Euskoiberismoa, ez zen ordura arteko tubalismoa bezala euskararen ustezko jatorri biblikoaz arduratzen, baizik garai historikoetako iberiarrak euskaldunekin erlazionatzera mugatzen zen93 Hiribarrenek, apaiz gisa, bere kontakizuna historia biblikoarekin
|
hasten
bazuen ere, euskaldunak Iberiar Penintsula osoan hedatzen zirela justifikatzeko, ez zuen jada Tubalen mito zaharkitura jotzen, Humboldt eta beste ikertzaile batzuen autoritate zientifikora baino. Puntu honetan Iztueta baino aurreratuago zebilen Hiribarren.
|
|
|
Euskarazko historiografia bat sortzeko aurreneko baldintza, euskarazko kultura idatzi bat garatzea zen, euskarazko narratiba bat
|
hastea
. Narratiba hori, modu kontzientean gainera, Etxeparerekin abiatu zen XVI. mendean.
|
|
|
Eta euskaraz ez idaztearren mintzaira hau kultur hizkuntzen kontzertutik kanpo geratzen ari zen(, causa honegatic guelditzen da abaturic eceyn reputacione vague eta berce nacione oroc uste dute ecin scriba dayteyela lengoage hartan nola berce oroc baitute scribatzen beryan?). Etxeparek euskara beste hizkuntzan mailan ikusi nahi zuen; euskaldunak euskaldun gisa munduaren aurrean harrotasunez ager zitezela(, heuscara ialgi adi mundura?,, heuscaldun den guiçon oroc alcha beça buruya/ Eci huyen lengoagia içanenda floria?,...). Finean, eta egungo hitzekin esanez, euskaldunentzako autoerreferentzialtasun bat sortzen ari zen, euskarazko narratiba bat
|
hasten
,, idazkerarik eta historiarik gabeko euskalduna, ren topikoa gainditzen. Ez da euskarazko historiografiaren hasiera, baina bai euskarazko historiografia abiatzeko beharrezkoa den hizkuntza idatziaren sorburua eta norberetasun kontzientziaren abiapuntua.
|
|
|
Izan ere, Goihenetxek dioskunez, Ernazimenduan, herri hizkuntzek, monarkia eta erakunde batzuekin aliaturik egin zuten beren kultur garapena, historia, geografia eta linguistika biltzen zituen prozesu bat
|
hasiz
(akademien, unibertsitateen, gramatikarien, eta erakundeen bidez). Hau da, kultura jasoa, tartean historiografia?
|
|
|
Hola, Axularrek euskarari buruz zera aipatzen zuen: , badirudi ecen bertce hitzcuntça eta lengoaya comun guztiac bata bertcearequin nahasiac direla, Baiña euscara bere lehenbicico
|
hastean
eta garbitasunean dagoela.? 28 Eta Etxausi eskainitako hitzaurrean esaten zenez: –Çu içan çara, eta içanen çara, euscaldunen ohorea, habea, iabea, sostengua eta cantabres fina, naturala eta eguiazcoa? 29 [gure etzana]; eta aurrerago:
|
|
|
Esaldi xume horietan, Hegoaldeko euskal apologisten ideiak laburturik errepikatzen ziren.
|
Hasteko
, euskara hizkuntza nahasgabea, bere lehenbiziko garbitasunean mantentzen zela zioen Axularrek, iraganeko jatorri sakonei erreferentzia eginez. Ildo berean, uneko euskaldunak behinolako kantabriarrekin identifikatzen zituen.
|
|
|
Baina historia lanak idazteko orduan, normalean, marko probintziala hartzen zen esparru gisa. Kantabriarren kontuekin
|
hasi
eta handik Bizkaiaren historiara (Andres Poza), Gipuzkoaren historiara (Lope Martinez Isasti) edo Arabaren historiara (Juan Arcaya) igaro ohi zen. Nafarroa Garaiak, ere bere historiografia berezitua sortu zuen (J.
|
|
|
5 1 Herritarren artean euskal historia hedatzen
|
hasi
: karlistada
|
|
|
Euskal Herrian Frantses Iraultzarekin
|
hasi
ziren aurreneko mobilizazio publiko masiboak, milaka herritar armada batean edo bestean borrokatzean. Konbentzio Gerraren ondoren Napoleonen gerrak etorri ziren, eta gero Hego Euskal Herrian gerra karlistak (tartean hainbat mobilizazio militar txikiagorekin gerrilletan etab.). Gatazka horien inguruan aurkitu ditugu euskaldun herritarrei zuzenduriko aurreneko kontakizun historikoak, bereziki bertsoetan txertatuak.
|
|
|
genero hau, genero literario gisa, geroagoko bertso eta bestelako herri literaturaren bidez egundaino luzatu da. Baina kantu zaharrenen lekukotasun gorde badugu, ez da izan haien memoria mendetan eta mendetan etenik gabe ahoz mantendu delako, baizik poesia hauek une desberdinetan idatziz jaso zirelako,
|
hasi
Garibaik XVI. mendean bildutako kantuetatik eta buka XX. mendean Antonio Zabalak egin dituen bertso bilketetan.
|
|
|
Aro Berriaren hasieran, inprentaren agerpenarekin eta Ernazimendu giroan herri hizkuntzak birbaloratzearekin, gauzak aldatzen
|
hasi
ziren. Bernard Etxepare Nafarroa Behereko apaizak, 1545 urtean Linguae Vasconum Primitiae. Euskaldunen hizkuntzaren hasikinak?
|
|
|
Dakigunetik hau da euskaraz idatziriko aurreneko liburua. Eta historia idazkiarekin
|
hasten
bada, esan dezakegu Etxeparerekin euskaldunak (batzuk behintzat), euskaldun gisa, definitiboki sartu zirela historian. Alta, gure gaia euskarazko historiografia da.
|
|
|
Obra beraren planteamendu orokorrak, baina, zerikusi zuzena du gure ikergaiarekin. Esan dugu historia idazkiarekin
|
hasten
dela. Eta Etxepareren kasuan, euskarazko aurreneko liburua argitaratzean, abiapuntu horretaz kontziente zela ematen du.
|
|
|
Hala
|
hasten
zuten Pruden Gartziak eta Iban Zalduak, beren ardurapean argitaratutako liburu historiografiko gomendagarriaren hitzaurrea1 Guk ere, haien bidetik, historia lanen inguruan gogoeta egin nahi dugu, ahal den neurrian irakurlea aspertu gabe. Kasu honetan, euskarazko historia aldizkari baten lehen alea izanik, euskarazko historiografia gai egokia izan daitekeela pentsatu dugu.
|
|
|
Eta horregatik ere bereizi dugu ondorengo historia produkziotik. Zeren XIX. mendearen amaieratik, ezaugarri berriak zituen historiografia bat
|
hasi
zen (positibista, etab.) 9.
|
|
|
Historia lehen idazkien agerrerarekin
|
hasten
bada, Euskal Herria esan dezakegu erromatar garai bueltan sartu zela historian: ordukoak dira herrialde honetako geografiaren eta biztanleriaren gaineko aurreneko berri idatziak, greziar eta erromatar autoreek utziak (Ptolomeo, Strabon, Plinio,...). Halaber Antzinate hartan jaso ziren idatziz euskal sustraiko berbak aurrenekoz (batik bat Akitania aldeko hilarrietan), aitzineuskal hizkuntza bat mintzatzen zuen pertsona talde baten lekukotasun zuzena erakutsiz.
|
|
|
Ximenez Rada, Nafarroatik Toledora lekualdatu, bertako artzapezpiku bihurtu eta Gaztelako erregeren zerbitzuan Historia Gothica latinezko obra idatzi zuen. Euskal herrialde beraietan, historia lanak beranduago eta mendebaldeko Europako monarkia handietan baino kalitate apalagoz
|
hasi
ziren. Nafarroan, XIV. mende amaieran Gartzia Eugi elizgizonak Espainiako kronika orokor bat idatzi zuen, eranskin gisa nafar erregeen genealogia eta erreinuko gatazken berri emanez.
|
|
|
balearen ehiza, euskal balearen desagerpena etorriko zelarik harrapaketa handien ondorioz? ez dira errezetarik geratu, baina Busca Isusiren ustez (Busca Isusi, 1983) egongo ziren?; eta, balearen bila joan ostean, makailu harrapaketa
|
hasten
da Ternuan, makina bat hilko zirelarik lan gogorra izanik17 Foruek kongrioa ere aipatzen dute, baina egun apenas dago (agian balearen bide bera eramango zuen). Eta gero Ameriketara emigrazioa eta merkataritza edo burdingintzara dedikatzea izan ziren irtenbideak gosearen aurrean (irteera hauekin euskal sukaldaritzaren hedapena etortzea ez da arraroa), Aro Berrian garatuko zirenak (XVI. mendean batez ere).
|
|
|
Patata berandu iritsi zen eta animalien janari gisa erabiltzen
|
hasi
zen (Araba eta Sakanan, bababeltzaren ordez sartu zen). Gosete urteetan gehitu zen, batik bat, bere lanketa.
|
|
|
XV. mendera arte zeramikazko produktuak garrantzitsuenak ziren, baina gero metalezkoak hedatzen
|
hasiko
ziren, gehiago irauten zutelako (eta, agian, baita burdingintzaren eta, orokorrean, metalgintzaren garapenari esker). Hala ere, zeramikazkoak oraindik erabiliko ziren (merkeagoak zirelako).
|
|
|
Haizegailu batez baliatuz kakaoa garbitzen zuten. XVIII. mendean kobrezko txokolaterak
|
hasi
ziren erabiltzen ere, txokolatea prentsatzen hasi orduko. Etxe garrantzitsuenetan aurki ditzakegu pieza horiek.
|
|
|
Haizegailu batez baliatuz kakaoa garbitzen zuten. XVIII. mendean kobrezko txokolaterak hasi ziren erabiltzen ere, txokolatea prentsatzen
|
hasi orduko
. Etxe garrantzitsuenetan aurki ditzakegu pieza horiek.
|
|
|
garaietan ardoak nahasketak jasan zituen (ur eta espeziekin hartzen zuten, beroturik15). Fruta zukuak elurrarekin nahasten
|
hasi
ziren ere. Hauek guztiak Erdi Arora igaro ziren.
|
|
|
XVIII. mendean turroiaren asmatzailetzat katalandarrek euren burua hartzen zuten, baina XVI. mendean Alikanten eta Iruñeko ordenantzetan (1568.ekoak) argizarigileek egindako lehenengo adibideak daude. Beraz, pentsa daiteke XV. mendetik bazegoela, Gabonetan edo festa berezietan hedatzen
|
hasita
.
|
|
|
Elikaduraren historia gutxi landutako gai bat da, eta Euskalerria ez da salbuespen bat (arazoa okertua dagoela ez esatearren). Hala ere, badirudi azken aldian ateratzen
|
hasi
direla zenbait lan honen inguruan.
|
|
|
Gizonak bitartean ehizara dedikatuko ziren. Patxi Antonen (1991) ustez goldearekin, emakumearen papera galtzen da nekazaritzan, lur zabalera handitzeaz gain, gizonen indarra erabiltzen
|
hasi
da eta abereena (idiak) gero.
|
|
|
Jose Ignacio Vega-rentzat (Anton, 1991) K. a. 1000.ean gutxi gorabehera,, optimo klimatikoa?
|
hasi
zen, gaur egungo klima eta landaretza zuena (gaur egungo basomozketa kontuan hartu gabe, noski). Paisaia ez uniformea egongo zen:
|
|
|
Gainera, kontrastea handia zen populazioaren gehiengoaren eta aberatsen gutxiengoaren artean; lehenek bizi baldintza eskasak jasan behar zituzten, bigarrenek luxuzko produktu eta elikagaiak dasta zitzaketelarik (ia mundu guztitik ekarriak zirenak), lehen ere azpimarratu dugunez. Beraz, mendea krisiaren gainditzearekin
|
hasi
zen Europa osoan, eta Indietako merkataritzaren loraldiaren jarraipena izan zen, baina mendearen bukaera aldera krisi politikoa nabaritzen hasi zen, eta gizartearen egoerak orokorrean onera egin zuela badirudi ere, pobrezia oso handia zen.
|
|
|
Gainera, kontrastea handia zen populazioaren gehiengoaren eta aberatsen gutxiengoaren artean; lehenek bizi baldintza eskasak jasan behar zituzten, bigarrenek luxuzko produktu eta elikagaiak dasta zitzaketelarik (ia mundu guztitik ekarriak zirenak), lehen ere azpimarratu dugunez. Beraz, mendea krisiaren gainditzearekin hasi zen Europa osoan, eta Indietako merkataritzaren loraldiaren jarraipena izan zen, baina mendearen bukaera aldera krisi politikoa nabaritzen
|
hasi
zen, eta gizartearen egoerak orokorrean onera egin zuela badirudi ere, pobrezia oso handia zen.
|
|
|
Egoera larri honen aurrean hiriko oligarkiak kezkatzen
|
hasi
ziren. Horrela pobreak kontrolatzeko legeak sortu ziren (lehenengo adibidea Ingalaterran daukagu), baina pobreei ez zieten laguntza handirik eman, baizik guztiz kontrakoa, pobreak giltzapetu zituzten eta oso gaizki tratatzen zituzten.
|
|
|
lehen pobreak onartuak zeuden eta kristauen eremuan bere funtzioa betetzen zuten aberatsentzako salbaziorako tresna gisara, limosnaren bidez, baina merkantilismo eta industria agertzen zihoazenean, gero eta okerrago ikusita zeuden, alferrak, gaizkileak eta giza-zama kontsideratuz. Gainera, merkantilismoaren ideiek bultzatuta, pobrea lan egiteko erabiltzen
|
hasi
ziren, baldintza gogorrenetan.
|
|
|
Eskaria orokorrean, mende erdira arte, garapenarekin bizi maila igo zuten nekazariek osatzen zuten, batik bat, beraz, maila ertain eta baxuko produktuak saltzen ziren batez ere, eta luxuzkoak gutxixeago. Mendearen bigarren erdialdean, berriz, nekazarien egoera okerragotzen joan zen koiuntura ekonomikoarengatik (etekin beherakorren legeagatik?) eta errentak hazi egin ziren, ondorioz, eguneroko produktuak gutxiago saltze
|
hasi
ziren eta luxuzkoak sarriago (goi mailako taldeen artean, jakina).
|
|
|
Nekazari produktuen merkaturatzea garatuz joan zen, errepideak hobetuz. Horrek ere, dietaren hobetze ekarri zuen berarekin, artoaren, patataren eta haragiaren kontsumoa
|
hasiz
. Era berean izurriteak desagertzen joan ziren, baina gaixotasun berri bat agertzen hasi zen:
|
|
|
Horrek ere, dietaren hobetze ekarri zuen berarekin, artoaren, patataren eta haragiaren kontsumoa hasiz. Era berean izurriteak desagertzen joan ziren, baina gaixotasun berri bat agertzen
|
hasi
zen: nafarreria6. tartean Gasteizen izan zen nafarreria epidemiaren ondoren Real Sociedad Bascongada de Amigos de País erakundeko kideek inokulazioa bultzatu eta orokortu zuten gaixotasun honen aurka; txertoen aurrekari hau zen haren aurka egiteko zegoen sistema bakarra.
|
|
|
Zenbakiak 11,4 eta hurrengoak: Israeldarrekin elkartu zen arrotz taldeari jateko gogoa bizkortu zitzaion eta israeldarrak negarrez
|
hasi
ziren haiekin batera, esanez: «Haragi pixka bat bagenu behintzat!
|
|
|
XVI. mende bukaeratik, Erdi Aroan ekialdeko produktu exotiko bat izandakoa gehiago kontsumitzen
|
hasi
zen. XIX. mende erdialdean gizarteko maila sozial guztiek jaten zuten.
|
|
|
Behar beste morroi zuri ez zeudenez, afrikarrak hartzen
|
hasi
ziren.
|
|
|
XVIII. mendean tea oraindik produktu garestia zen, baina mende horretan gizarteko maila guztiek kontsumitzen
|
hasi
ziren.
|
|
|
Iberiar Penintsulan, Hego Euskal Herria barne, Txokolateak zuen garrantziaren ondorioz, kafea berandu sartu zen. XVII. mendean Euskal Herrian txokolatea gosarian ordezkatzen
|
hasi
zen, baina, benetan, XIX. mendean hedatu zen. 1811 urtean Bilbon lehenengo kafea, kafetegia?, Café Suizo zeritzana, ireki zen.
|
|
|
1Lan hau 1996ko udaberrian egin zen, orduan
|
hasi
berria zen elikadurari buruzko ikerketa historikoa. Harrezkero elikaduraren historiari buruzko bibliografia asko hazi da Europan eta asko iritsi zaigu gaztelaniara itzulita guregana; jakina, hori guztia ez da ageri gure lanean.
|
|
|
2Eta horrela da oraindik, kontuan izan betiere, lan hau 1996ko otsailean aurkeztu genuen?, nahiz eta, azken urte hauetan,. Historia Berria? deitu den korronte historiografikoa Espainiar estatuko unibertsitateetara eta, bide batez, Hego Euskal Herrietakoetara iristen ari den heinean, lantzen
|
hasi
den gaia izan elikaduradurarena ere.
|
|
|
Bukatzeko, sarrera honetan ez dugu ahaztu nahi eskerrak ematea gustura lagundu ziguten hainbat pertsonari: batetik, eskerrak eman beharrean gaude Luis López Sosoagari, esan bezala, lana egin genuenean Gozogileen Kofradiako lehendakari zenari, eskaini zigun arretagatik eta adeitsuki utzi zigun liburuarengatik eta lana
|
hasteko
eman zizkigun ideiengatik. Ez dugu ahaztu nahi ezta ere Patxi Anton, zeinek eman zigun lehenengo nondik norakoa, eta aurrez aipatuarekin kontaktuan jarri gintuen.
|
|
|
Ingalaterran lehenengo eta gero Frantziara iritsi zen fenomenoa?; landare hauek (alfalfa, hirusta?) lurrari laguntzen zioten, errekuperatzeko behar zuen nitrogenoa eransten baitzioten; animalientzako elikagaia ere baziren, lanindarra eta ongarri ahalmena handituz. Gainera, lur gehiago lantzen
|
hasi
ziren (drenaiak Herbeheretan, lugorrien gutxitzeak), golde berriak agertu ziren (Jethro Tull Ingalaterran, Brabante goldea Herbeheretan); intelektualek nekazaritzari buruzko interesa garatu zuten (frisiokratak, ekonomi elkarteetako partaideak); nekazari munduan artisautzaren sarrera eta garapena gertatu zen lagungarri gisa (hirietako gremioetatik ihesi3); eta, azkenik, baina ez horregatik garrant... Ameriketara nahiz hirietara.
|
|
|
Espainian eta Euskal Herrian, bien bitartean, borbondarren nagusitasun garaiarekin
|
hasi
zen XVIII. mendea. Fernando VI.arekin eta Karlos III.arenarekin erreformak bultzatu ziren (Despotismo Ilustratuaren bidetik, batik bat), baina bigarren aipatu dugunarekin kanpo politikako gastuak ere hazi ziren, eta istilu ugari izan ziren,. Esquilache ren matxinadak?
|
|
|
deitu direnak bezala, 1766an Gipuzkoatik Murtziara hedatu zirenak. Batez ere goseak eragin zuen matxinada, uzta txarren eta ale merkatuaren askatzeko hartutako neurriak zirela eta, ogiaren prezioa altua zen (bestelako inplikazioak ere egon ziren arren, jesuiten kanporaketarekin). Urte berean, ministerioen bidezko gobernua
|
hasi
zen, erregearen gobernu pertsonalaren ordez, baina gatazka desberdinak izan ziren gobernarien inguruan. Mendearen bukaeran Frantziako Iraultzaren ondorioz sortutako gatazkak gehituko ziren testuinguru honetara (Konbentzio Gerra?).
|
|
|
XVIII. mendearen bukaeran, Erregimen Zaharraren krisia nabaria zen Euskal Herrian ere, arlo ekonomiko eta politikoan zein gizartean. Frantses Iraultzaren ondorioz sortutako guduengatik lehen unean?. Liberalismoaren eta tradizionalismoaren arteko borroka nabaritzen
|
hasi
zen. Forutasuna autogobernu sistema batekin identifikatu zuten batzuek eta, beste batzuek, aldiz, printzipio liberalekin.
|
|
|
Egoera hau 1976/ 1977 urteetan
|
hasi
zen aldatzen. 1976an eman zuen Joseba Agirreazkuenagak UEUko Historia arloko bere lehen hitzaldia, beste askoren aitzindari.
|
|
|
Oraingoan berriz, ikuspegi hori aldatuta bide amankomun baterako lan egingo zuten (hor komunismoaren ideia ikus daiteke). Horrela herriarentzat lan egiten
|
hasiko
ziren benetako paper aktiboa hartuz, artea iraultzaren zerbitzura jarriz eta helburu bezala iraultzaren goraipamena zehaztuz. Hiriak eta kaleak iraultza goresten zuten eskultura, kartel, monumentu edota eraikinez beteko zituzten, artea itxura eta ingurune konkretu bat lortzeko erabiliz.
|
|
|
1920ko hamarkadara hurbildu ahala, ordura arteko artea baztertzen
|
hasiko
ziren. XX. mende hasieran abangoardista eta ezkerreko arte iraultzaile eta apurtzaile bezala ezagutzen zena, orain objektu gabeko artetzat hartuko zen.
|
|
|
1918.ean Herriko Komisarioen kontseiluaren dekretuz Zar aren goraipamenerako eraikitako monumentuen erabateko suntsipena agindu zen, eta Urriko iraultzari eskainitako monumentuen diseinua
|
hastea
ebatzi zen. Baina aldi berean ez zen bultzatu iraganarekiko erabateko apurketa.
|
|
|
Egoera honetan margolari askok beren bide artistiko propioa jarraitu beharrean arte industrialean lan egiten
|
hastea
erabaki zuten. Hola, masei zuzenduriko artea egingo zuten, margogintza, ideologiko?
|
|
|
1917tik hezkuntza eta kultura komisario izandako Lunacharski ren ustez, gobernuak ez zuen parte hartu behar artean edota estiloetan, baina 1929an kargutik erretiratu zuten. Izatez artearen inguruko kontrola, guda zibilaren ostean
|
hasi
zen indartzen, plan ekonomiko berria (NEP) ezartzearekin batera estatu sovietarraren eraikuntzan zuzenketa kulturala ere sartu behar baitzen. Gobernu berriaren iraupena planifikazioan oinarritzen hasi zenetik, kultura eta ekoizpen artistikoak ere kontrolatu beharreko arlo bihurtu ziren.
|
|
|
Izatez artearen inguruko kontrola, guda zibilaren ostean hasi zen indartzen, plan ekonomiko berria (NEP) ezartzearekin batera estatu sovietarraren eraikuntzan zuzenketa kulturala ere sartu behar baitzen. Gobernu berriaren iraupena planifikazioan oinarritzen
|
hasi
zenetik, kultura eta ekoizpen artistikoak ere kontrolatu beharreko arlo bihurtu ziren.
|
|
|
Iraultzaren eta honen, bide zuzenaren? izenean korronte artistiko batzuk onartu eta beste batzuk baztertzeko lehia
|
hasi
zen. Korronteen arteko liskarrak, aldizkari eta argitalpenetan kaleratu ziren.
|
|
|
Horrela, inspirazio iturria, Asia, Afrika edota Polinesiako arte primitiboan bilatu zuten. Garai honetan, aurretik indarrean egondako mendebaldeko gizartea kutsatua zegoela pentsatzen
|
hasi
ziren, aurrerapen guzti horiek gizakiaren gaizkia areagotzen zutela azpimarratuz eta teknologia gizakiaren kontra bueltatuko zela baieztatuz. Ondorioz mendebaldeko pentsaeraren kutsaduratik libre zegoen ikuslegoa aurkitu nahi zuten, puruagoa izanik akademizismoaren jokoan eroriko ez zena.
|
|
|
ez nuke halako ezer esango kalitatezko lanak direla jakingo ez banu. Baina, gauzak, arlo honetan gu ikasten
|
hasi
ginenean baino hobeto dauden arren, oraindik ez da ohikoa maila honetako lanak euskaraz argitaratzea: Uztaroaldizkarian, ziur egon zaitezkete, ez dugu izaten soberako artikulu eskaintzarik.
|
|
|
Ikerketa berrien liburuan,, arkeologiari diodan mania gora-behera?,
|
hasteko
, Joxean Mujikaren gai honen inguruko artikulua nabarmendu zuen. J. A. Lemaren bigarren artikulua berrirori ere aipatzeko modukoa ikusi zuen,, beste status questionis magistral bat delako?.
|
|
2004
|
|
|
Hernaniko II. Industrializazioak 40 hamarkadan behin betiko indarra hartu zuen. Baina hasiera hasieratik izan dut gogoan II. Industrializazio honen aurrekari izango dena, hau da, 1900 urtean
|
hasi
eta gutxi gora behera 1939ra luzatu zena.
|
|
|
Lekuko gisa mintzatu zaidan Asunek emigrazio uholde hau bizi izan zuen. Bere hitzetan ikus daitekeen moduan lanaren areagotzearekin batera etorri ziren etorkinak, «empezo con la Papelera de Zikuñaga, y se empezo a trabajar y no, no, la gente aqui, segittun
|
hasi
zian lanian, jende gutxi zeion, geo toda esa plebe ya vino de Extremadura, todo se llenó de extremeños».
|
|
|
Senarrak lantoki batean lan egiten zuen, baina irabazten zuen diruarekin ez zen iristen gastu guztiei erantzutera. Etxeko ekonomiari beste diru sarrera bat gehitzeko etxean albornozak josten
|
hasi
zen Arantxa:
|
|
|
1900 urtean
|
hasi
zen Hernaniko industrializazioa abian eta 50, 60 hamarkadetan hartu zuen behin betiko indarra. Urte hauetan Hernaniren itxura guztiz aldatu zen.
|
|
|
Eraldaketa garai honetan, gizarte aktore guztiak izan zuten bere protagonismo esparrua. Honela, emakumeak subjektu aktibo modura agertzen
|
hasi
ziren, askotan historia «ofizialean» isilarazi zaien parte hartzea agerian utziz. Ekonomia «berrian» parte hartu zuten, industrian lanean eta beste hainbat ekintzen bitartez bere etxeko lan taldearen sostengua posible eginez.
|
|
|
Industrializazioaren prozesua lantegiak ugaltzen direnean
|
hasten
da. Eta lantegiak sortzen eta ugaltzen dira, industrializazioaren aurreko garaietako egoerarekin alderatuz, ekonomiaren produktibitateak orokorrean gorakada nabarmena jasaten duenean.
|
|
|
Euskal Herriko industrializazio 1842 urte inguruan jarri zen abian. Pixkanaka indarra hartzen joan zen 1870 urte bitartean eta bigarren karlistaldiaren ondoren 1876 urte inguruan, behin betiko garapen aldia
|
hasi
zen. Fase hori hainbat hamarkadaren atzerapenaz iritsi zen, Europako gune «aurrerakoiekin» alderatuz gero, baina hori ez zen oztopo izan Hego Euskal Herria, Iberiar penintsulako bigarren industria gunea bilakatu zedin.
|
|
|
XIX. mendean, 1857 urtea mugarri moduan harturik, Hernaniko herrian nekazaritzak zuen garrantzia galtzeko prozesua
|
hasi
zen. Ordura arte lehen sektoretik bizi izandako herria, hurrengo urteen garapena dela medio, bigarren eta hirugarren sektorean espezializatuko zen, hola industrializazioa prozesuaren lehen urratsa osatuz.
|
|
|
1900 urte bitartean Hernaniko industrializazioan protagonistak izan ziren industriek martxan jartzen
|
hasi
ziren.
|
|
|
Gorakada honen ostean hamar urteko egonkortzea etorri zen, eta gerora, 1910 urtetik 1920ra, berriro ere aurrera pauso handia. 1929an, AEBn
|
hasitako
krisi ekonomikoa berehala zabaldu zen Europa osoan, eta eragin handia izan zuen Hernaniko industrien garapenean. 1929ko krisiaren ondorioek 1936an hasitako Espainiako Gerra Zibilarekin bat egin zuten, eta gerra-osteraino itxaron behar izan zen berriro ere industriak abian ikusteko.
|
|
|
1929an, AEBn hasitako krisi ekonomikoa berehala zabaldu zen Europa osoan, eta eragin handia izan zuen Hernaniko industrien garapenean. 1929ko krisiaren ondorioek 1936an
|
hasitako
Espainiako Gerra Zibilarekin bat egin zuten, eta gerra-osteraino itxaron behar izan zen berriro ere industriak abian ikusteko.
|
|
|
Gosea, beldurra, haustura soziala eta populaketaren beherakada izan ziren gerra-oste bortitzaren ezaugarriak. Hala ere 40eko hamarkadatik aurrera Hernaniko industria pixkanaka berriro abian jartzen
|
hasi
zen.
|
|
|
Eskola ez zuen gehiegi maite eta ahal zuenean klasera joan ordez museo eta galerietan orduak pasatzen zituen; nahiko ume bakartia zen. Irakasle eskola batean
|
hasi
zen ikasten, batez ere bere ama eta amonaren nahia betetzeko, baina berak dagoeneko bazekien argazkilaria izan nahi zuela nahiz eta ez zuen inoiz argazki makina bat izan.
|
|
|
1914an Arnold Genthe ren estudioan lanean
|
hasi
zen eta 1917 Clarence White argazkilariaren ardurapean Columbiako Unibertsitatean ikasi zuen. Argazkigintzaganako zuen zaletasuna nabarmenki gehitu zen eta 1918an munduan zehar bidai bat egitea erabaki zuen argazki makina eskuan harturik.
|
|
|
Argazkigintzaganako zuen zaletasuna nabarmenki gehitu zen eta 1918an munduan zehar bidai bat egitea erabaki zuen argazki makina eskuan harturik. San Frantziskon bukatu zuen eta laster estudio batean lanean
|
hasi
zen eta geroago estudio propioa izan zuen; erretratuak egin zituen batez ere. Hiriko bizitza sozialean barneratu zen, bohemio eta artistez inguratuz eta bertako argazkilari famatuenetakoa bihurtu zen.
|
|
|
Esan behar da Lange n lana ez litzatekeela berdina izango Taylor gabe. Urte horretan senarrarekin batera California Rural Rehabilitation Administrationen (Kaliforniako nekazaritzaren birgaitze administrazioa) lanean
|
hasi
zen eta baita RAko argazkilaritza sailean ere, gero FSA izango zena.
|
|
|
|
Hasteko
aipatu beharrean aurkitzen gara harritu egin gaituela nahiz eta FSA gobernuaren erakunde bat izan argazki batzuetan kontraesanak aurkitzen direla. Adibidez, Dorothea Lange ren Manifestaldia (21) argazkian Roosevelt-en aurkako manifestazio bat ikus daiteke.
|
|
|
Roosevelt-ek gehiengoaren laguntza izan zuen hasiera batean, baina krisia baretu zenean kritikak
|
hasi
ziren. Tratu berria gehiegi sartzen omen zen ekonomian.
|
|
|
1934an kongresurako hauteskundeetan progresistak indartu egin ziren, 1935 hasieran Auzitegi Gorena New Deal aren neurri batzuk baliogabetzen
|
hasi
zen, eta ekonomiak oraindik geldirik zirauen. 1935ean Roosevelt-ek bira taktiko bat eman, eta emaitza lege multzo uholde berri bat izan zen, historialari batzuk Bigarren New Deal a deitzen diotena.
|
|
|
Aurreko tratuaren jarraipenak zeuden eta kapitalismoa zaintzeari garrantzia eman zioten. Roosevelt emaitzak jasotzen
|
hasi
zen, Work Progress Administration sortu zuen, ondoren Work Projects Administration (WPA) bihurtuko zena. WPAk langabezia gutxitu nahi zuen, horretarako proiektu ezberdinak martxan jarriz.
|
|
|
Bi urte beranduago, Lanaren federaziotik bota ostean Congress of Industrial Organizations (CIO) finkatu zuten. John Lewis United Mine Workers eko buruzagia aurrean zutela CIOk kanpaina indartsu bat
|
hasi
zuen altzairu, auto, beira, kortxo eta beste eskala handiko produkziodun industrietako langileak antolatzeko. 1937aren bukaeran CIOk Lanaren Federazio Amerikarrak baino afiliatu gehiago zituen.
|
|
|
CIOren kanpainak eta derrigorrez sindikatzeko eskaerak aurkaritza gogorra izan zuen, baina Presidentea ez zuten kontra. Lanaren Federazio Amerikarreko sindikatu batzuk estortsionatzaileen gidaritzapean eta CIO herrikoiak komunistek kontrolatzen zituztela azaltzen zuten frogak agertzean klase ertaina eta laguntza publikoa sindikatuetatik irteten
|
hasi
ziren, baita New Deal aren babesleak ere.
|
|
|
Roosevelt aurrekontua apaltzen saiatu zen gastu federalak drastikoki murriztuz, baina horrek ekonomia atzeraka bideratu zuen. Defizitaren finantziazio sistematikoarekin oparotasunera bueltatu nahi zuten, horrela, kongresuak subsidio eta lan publikoetarako asignazio handiak onartu zituen eta 1938ko udan ekonomia berriro
|
hasi
zen poliki poliki igotzen. Baina gobernuak zuen konfiantza gutxituz zihoan.
|
|
|
XIX. mendearen bukaeran eta XX.aren lehen urteetan esplotazioan eta AEBko biztanleen giza egoeretan oinarritutako dokumentu fotografikoak jasotzen
|
hasi
ziren zenbait argazkilari, Jacob Riis eta Lewis Hine esate baterako.
|
|
|
1937an, sortu berria zen Lifealdizkarian, gai honen inguruko zenbait artikulu idatzi ziren, Lange, Shahn eta Rothstein en argazkiekin batera. 1938an FSAko argazkilariak landa munduko argazki baikorragoak ateratzen
|
hasi
ziren, hasierako programa zabalduz eta gaia gizartea bere orokortasunean bihurtuz. Hegoaldeko argazkiez gain hiri eta industrien irudiak jasotzen hasi ziren.
|
|
|
1938an FSAko argazkilariak landa munduko argazki baikorragoak ateratzen hasi ziren, hasierako programa zabalduz eta gaia gizartea bere orokortasunean bihurtuz. Hegoaldeko argazkiez gain hiri eta industrien irudiak jasotzen
|
hasi
ziren. Garai honetan taldean beste partaide batzuk sartu ziren:
|
|
|
Gai eta gune zehatzak aztertzeko eta lantzeko eskatzen zieten, pare bat hilabetetakoak izan ohi ziren bidaietan. Stryker ek oso instrukzio zehatzak ematen zituen eta argazkiak ateratzen
|
hasi
baino lehen gaiaren inguruko jakintza hobetzeko liburuak, egunkariak eta erreportaiak irakurtzera behartzen zituen. Lanean hasi aurretik ere oinarrizko gidoi bat prestatzen zuten askotan eta jendearekin kontaktuan jartzeko eta entrebistak egiteko trebatuak izaten ziren.
|
|
|
Stryker ek oso instrukzio zehatzak ematen zituen eta argazkiak ateratzen hasi baino lehen gaiaren inguruko jakintza hobetzeko liburuak, egunkariak eta erreportaiak irakurtzera behartzen zituen. Lanean
|
hasi aurretik
ere oinarrizko gidoi bat prestatzen zuten askotan eta jendearekin kontaktuan jartzeko eta entrebistak egiteko trebatuak izaten ziren. Normalean negatiboak Washington-era bidaltzen zituzten.
|
|
|
Kritikak eta eztabaidak laster
|
hasi
ziren, argazkiek izaera dokumentala izateaz gain metafora gisa uler baitzitezkeen eta garai horretan konnotazio politikoak nonahi aurkitzen ziren. Kritika askok argazki arriskutsuak zirela uste zuen.
|
|
|
Literatura eta hizkuntzak ikasi zituen Andover eko Philips Academyn eta Williamstown eko Williams Collegen. New York era joan zen bizitzera eta Parisen egonaldi batzuk ere egin zituen, non argazkiak ateratzen
|
hasi
zen. Argitaratutako lehen argazkiak Brooklyn-eko zubiarenak izan ziren, Hart Crane n Zubia poema ilustratzeko eginak 1930ean.
|
|
|
Bere bizitzako azken hamarkadan askoz gazteagoa zen emakume batekin ezkondu zen, Yale-ko Diseinu Grafikoko Eskolako irakasle izan zen eta Polaroid argazki makinekin esperimentatzen
|
hasi
zen. Gainera, azken urteetan bere bilduma era tragikoan saldu zuen.
|
|
|
1936an Europan zehar bidaiatzeko beka bat lortu zuen eta bertan museo eta artelan garrantzitsu asko ikusteaz gain bere lehen argazki makina erosi zuen. Berak esan zuenez hasiera batean argazkiak turista gisa ateratzen zituen baina espresio bide bat bezala interesatzen
|
hasi
zitzaizkion pixkanaka.
|
|
|
1906an bere familia AEBra joan zen. Hamalau urte zituela litografia aprendiz gisa
|
hasi
zen eta urte batzuk geroago arte ikasketa ugari egin zituen: New York Universityn, The City College of New Yorken, National Academy of Designen eta Art Students Leaguen.
|