|
2022
|
|
|
parte bi elkarlotu, birekin bat egin, nolabait esateko; gazt. ‘entrelazar’ Hori da fruitu arbolekin egiten dena: tronko edo enbor zaharrari, nahi diren fruitu klaseen adar berriak ondo txertatu, arnasarik har tzen utzi gabe, enborraren barruko ura hartu eta indarberritu daitezen, eta txertatu den motako fruituak, eder,
|
handi
eta gozoagoak eman ditzaten.
|
|
|
Gizarte bat* anitza dela esatea, dibertsitate
|
handikoa
dela esateko, ez du gure tradizioak, ez zaharrak ez modernoagoak, bermatzen. Oro har, onartzen duen mugatzaile nagusia pluralekoa da, anitzak:
|
|
|
Zein bide hautatu? Batetik, AEBko gizartea, edo Ameriketan bizi den jen dea, populua, dibertsitate
|
handikoa
dela esateari ez diogu beldurrik izan beFaktoriako geziak [2021 urteko testu bilduma] 124 har, batez ere izen abstraktu bezala erabiltzeko. Nahi eta nahi ez, geuregandu beharreko mailegutzat jotzen dut.
|
|
|
Auzo edo herriko emakume edo gizonen batek izan ohi zuen bere gain albakoa jotzea. Oilarraren kukurrukua aski ez bazen jendea iratzarteko, formalitate
|
handiagoko
hotsak ziren albakoarenak, lehenagoko nekazari gizartean bizimoduari egunean egunean eustea markatzen zuena. Albako kanpai jotze horri goiz ezkila, argi ezkila edo argi kanpaia ere bazeritzan beste leku batzuetan.
|
|
|
erregetza edo erregealdia, erreinualdiarentzat. Eta erreginagai bat erregina bihurtu be har bagenu ere, erregetu (‘errege | erregina bihurtu’) esanda ere lasai geratuko nin tzateke, erreginatu esanda zehaztasun
|
handiagoa
jagon arren.
|
|
|
Elkarketa libre gisa erabiltzeko eskubidea dugu; elkartzen diren bi izenak izen autonomo gisa elkartzekoa, eta ondorioz, malgutasunez jokatzekoa. Arazo
|
handi
gabe onar daiteke esatea, kasurako, Ingalaterrako erregina etxean kezka edo urduritasun handia eragin dutela Harry eta Meghan senar emazteen adierazpenek.
|
|
|
Elkarketa libre gisa erabiltzeko eskubidea dugu; elkartzen diren bi izenak izen autonomo gisa elkartzekoa, eta ondorioz, malgutasunez jokatzekoa. Arazo handi gabe onar daiteke esatea, kasurako, Ingalaterrako erregina etxean kezka edo urduritasun
|
handia
eragin dutela Harry eta Meghan senar emazteen adierazpenek.
|
|
|
Ikasle munduan, oker
|
handi
barik esan daiteke: txuleta atera, txuleta harrapatu, txuleta ondo gordeta eduki bezalako kontestuetan erabiltzen da.
|
|
|
· Eta hiztun arrunten artean eragin sozial
|
handiena
duten aurrizkiak adie razkortasuna markatzeko erabili ohi direnak ditugu: MEGA, HIPER, supereta halakoak.
|
|
|
Gobernantza delakoa gobernatze egokia, eraginkorra eta norabide zuze nekoa adierazteko garatu den hitza da, gobernu hitzaren esanahi orokorragoa es pezifikatu beharrez. Politikariek liluraz eta debozioz erakarri eta bultzatu du ten hots
|
handiko
hitza.
|
|
|
—Batari eta besteari amore emateak egin edo hainbat amore emate egin guztiz aiututzat daukat; adierazkortasun
|
handiko
esapidea eta esangura berekoa.
|
|
|
Aho tik sartzen dugun haizea, esan nahi da. Orixe idazle eta maisu
|
handiak
ere ho nela itzuli zuen pasarte bat San Agustinen Aitorkizunak obran: " Ats egin duzu ta arnas artu dut, Zu zaitut arnasten".
|
|
|
Gure ustez, hiztegietatik eta idatzizko eredu batzuetatik, euskal hiztunen ezpainetatik baino gehiago. Berezean mintzo diren hiztunon artean ez du oihartzun
|
handirik
. Halako naturaltasun puntu txoa falta du.
|
|
|
ailert egon, ailarte egon. Indar
|
handiko
hitzak, nonbaiten ere.
|
|
|
Adberbio modura eta bereziki postposizio modura indarberritu da, eta izen, adjektibo edo aditzizenekin bere betiko hizkera eremuetan dirau: Iparral dean eta Nafarroako alderdi
|
handi
batean.
|
|
|
—Orain artean idatzia oinarritzat gehiago hartu izan dugu, eta orain hitzez darabilgun euskarari arreta
|
handiagoa
jartzen hasiak al gara?
|
|
|
Gutxiago, ordea, mintzoa, hizketan, berbetan darabilgun hizkera. Kontua da, gaur egun, ahoz darabilgun estiloari gehiago erreparatzen hasita gaudela, bal io
|
handiagoa
ematen, hori ere euskararen harrobitzat hartuta gaudelako. Joe ra hau albiste ona da neure ustez, zeren azken batean ezpainetan darabilguna da bizi dugun hizkuntza, eta berdin dio euskara, gaztelania edo galego hiz kuntza izan.
|
|
|
Ahozkoaren estimazioa, euskarak bizirik eta bizitasunez irauteaz ze riku si estua duelako gertatu da neurri
|
handi
batean. Hitzez egiten dugun ho ri, gure hizketa naturala delako oinarrian, benetakoa.
|
|
|
—Itxura duenez, azaroaren 10eko haustekundeetan abstentzioak dezente egingo du gora, politikarekiko gogaitze maila gero eta
|
handiagoa
delako herritarren artean. Politikarekiko desafekzioaz hitz egiten da...
|
|
|
Bizitzarako eredu gisa, inurriaren atze tik joatea aholkatzeko. Eta hurrengo mendean Axular idazle
|
handiak
dakar: " [Konzientzia] bethi darraiku, gorputzari itzala darraikan bezala".
|
|
|
Euskaltzaindiaren Hiztegiak ere sarrera eman dio hitzari: " Ikusi zuenak eta en tzun zuenak zauskada
|
handia
egin zioten Txanton gizon ahul erkinaren biho tzari". La bayru Hiztegiak ere esanahi beretsuaz dakar, zirrara eta bihotzon do koa zen tzuki detzat ematen dituela, eta gaztelaniaz ‘vuelco, conmoción’ itzulpenarekin.
|
|
|
La bayru Hiztegiak ere esanahi beretsuaz dakar, zirrara eta bihotzon do koa zen tzuki detzat ematen dituela, eta gaztelaniaz ‘vuelco, conmoción’ itzulpenarekin. Ho rixe da funtsean zauskada, baina adierazkortasun
|
handiagoko
si nonimoa du gu bihotz hitzarekin elkartuta. Honen adibidea:
|
|
|
Baina beti ere eurok hiztunen artean duten hedadura ondo kontuan hartuta, zeren leku batetik bestera aldea izaten baita hots hitzetan. Sakabana
|
handia
eta aldaera ugari ditugu hots hitzetan.
|
|
|
Harakina eta harategia hitz zaharrenetarikoak ditugu euskaraz idatzizko agirietan. Oraintsuagora etorrita, bada esaera moduko bat, Martzelino Soroa antzerkigileak umore
|
handiz
jaso zuena: " Ala da bai, Batista.
|
|
|
Internetera sarbidea dutenak eta ez dutenak, eta ondorioz euren artean ger tatzen den aldea eta aukera diferentzia
|
handia
denean, horrexetarako bere zitu da arrakala hitza euskaraz, ingelesez" divide" (‘zatiketa, banakuntza’), frantsesez" fracture" (‘haustura’) edo alemanez" Kluft" (‘amildegia, leizea’) garatu diren antzera.
|
|
|
haustura, amildegi, jauzi... edo halakoren bat. Arrakala izenaren esanahia leunegia iruditzen zait, biren ar teko gorabehera
|
handiko
aldea edo jauzia duen errealitatea adierazteko.
|
|
|
Hala ere, bada beste mailegu hitz bat, hedadura
|
handikoa
eta guztiok ezaguna dena, honelako inguruneetan ondo egokitzen dena: grafitia.
|
|
|
Esan dezaket: Itxaropen
|
handiak
nituen urlia politikariarekin, baina ustel irten edo atera zaigu.
|
|
|
Beste bat huts eman aditz lokuzioa izan daiteke. Gerta daiteke norbaitek guri huts ematea, artean beregan asmo edo esperantza
|
handiak
eduki arren.
|
|
|
Zentzu markatuagoaz, eta ziurrik gaitzesgarri puntu batekin, erabil daitezke,
|
handi
hitzaren gainean eraikita, handinahia eta handigura. Edo gora hi tzare kin gainean eraikiak diren goragura edo goranahia.
|
|
|
" Zorionak eta urte berri on!" formula horrekin, urte berriaren etorrerari ematen zaio lehentasuna, hots, estreinatu behar dugun urte berriari. Eu ropako bes te kultura batzuetan ere pisu
|
handiagoa
du urte berriari ongi etorria egite horrek. Happy New Year!
|
|
|
Eguberri, Gipuzkoarik gehienean Eguarri –eta [Egoarri] – esaten da, eta Nafarroan eta Iparralderik gehienean Eguberri –eta [Eguerri eta Eguarri] – Baina badu kristau kutsu
|
handiagoa
duen beste sinonimo bat lehian, Nat i bitate, Bizkai osoan, Gipuzkoako parte zabal batean eta Zuberoan ere esaten de na. Baina kristau usain garbikoak dira izen bata eta bestea.
|
|
|
sexista eta matxista. Eta bigarren horrek bereziki, indar
|
handia
irabazi du. Indarkeria matxista da gehien zabaldu den hitz bikotea.
|
|
|
Halaxe da hizkuntza bizien ibilbidea: etengabe egokitzen eta gaurkotzen ekitea, sortzen zaizkigun fenomeno guz tiak, edo nagusiak, batez ere gizarte eragin
|
handikoak
direnak, euskal izenez ezagutzera emateko. Ahal dela, hizkuntzaren beraren senari eutsita, inguru hizkuntza nagusien morrontzan gehiegi obendu gabe.
|
|
|
· Klitori xurgatzaileak hitzaz ez dut zeresan
|
handirik
: ondo eraikia dela gramatikaren aldetik.
|
|
|
Hitz hori sarri darabilgu, jende edo abere aldra
|
handiak
bat batean ihesari ematen dionean, beldur ikaraz, itsumustuan eta noraezean.
|
|
|
Ez du hainbeste urte izango. Baina indar
|
handia
irabazi du gaurko gizartean, Espainian behintzat. Espainiatik kanpora ez dirudi ezaguna denik.
|
|
|
Baina bada beste hitz bat, indar
|
handikoa
, herri baladetan eta amodiokan tuetan (ia beti tragikoak) sarri ageri dena: amore mina, edo pluralez, amoreminak, gaztelaniazko herri tradizioan oso sustraitua den" mal de amores".
|
|
|
—" Carroña" eta" carroñero" hitzen sustraian duten esanahitik" carroñero", eta" carroñerismo", hitzek gaztelaniaz hartu duten esanahi figuratibora alde
|
handia
dago. Eta zail egiten da euskaraz jauzi bera ematea, oin hitzen adie ratik politika mailako irudizko esanahira.
|
|
|
Lodiaren lodiaz haragiak da riola dabilela urlia. Lehen bekatu
|
handitzat
aipatzen ziren haragikeria, ha ragikoi eta halako batzuk ere guztiz ezagunak dira eliz dotrina gaietan, beti ere sei garren aginduari doakiola.
|
|
|
Eta ganaduetan ere bereizi egiten da, esnetarako den ala okelatarako den. Okela ardiak eta okela behiak dira gizentzen direnak, pisu
|
handia
hartu dezaten hiltegira baino lehen.
|
|
|
neure anaia arrebak, baina gizarte zabalago batentzat TASUN atzizkia eransteak ez dakarkigu gehi baliorik. Eratorkuntza berri ho rrek ez lekarke adierazkortasun gehitze
|
handirik
kontzeptu orokorrago batentzat.
|
|
|
Eta Axular klasiko
|
handiaren
errepertoriora joz gero, konpainia ederrean. Hara zer dioskun Gero (1643) bere obra urregorrizkoan," irakurtzaileari" zuzendutako gutunean:
|
|
|
Eta amaitzeko beste hau. Etxean egonaren egonez, lehen kanpozulo izan di renak ere etxezulo egiteko joera erne daiteke, edo okerrago dena, ohezulo bihur tzeko nagikeriaren
|
handiz
. Eta guraso eta seme alaba txikien artean ere, gurasoak umezulo bihurtzeko, edota umeak ere, aitazulo eta amazulo egiteko ge hiegikerian jausteko.
|
|
|
—Janaritze aldetik balio
|
handiko
propietateak onartzen zaizkie gaztainei, tradizioan baino are ugariago eta hobeak.
|
|
|
—Handi samarrak diren batzuei ematen zaizkien izenen artean bi aipatuko ditut: ataloa [atalue] esaten diote Atxondo partean gaztaina ale
|
handi
samarrari. Nafarroa aldean Azkuek mentolatza bildu zuen.
|
|
|
Hotz
|
handia
|
|
|
—Hotz
|
handiak
daude iragarrita egunotarako. Euskaraz zein beste izen daukagu hotz handia egiten duela esateko?
|
|
|
—Hotz handiak daude iragarrita egunotarako. Euskaraz zein beste izen daukagu hotz
|
handia
egiten duela esateko?
|
|
|
Oinarrizkoena, hotz izena adjektibo edo izenlagun egoki batez laguntzea da. Hotz
|
handia
dugu funtsezkoena, agian. Hotzaren handiz dar dar egon garela ere esaten dugu.
|
|
|
Hotz handia dugu funtsezkoena, agian. Hotzaren
|
handiz
dar dar egon garela ere esaten dugu. Baina entzunak dira ere, hotz itzela, hotz izugarria, hotz bizia, hotz galanta eta beste gehiago.
|
|
|
Oihenart eta Larramendi garbizale
|
handiak
izan ziren, hitz honen jatorria euskararen ur gardenetan bilatzen eta sustraitzen leihatu zirenak: " Zanahoria (H [ispanice]), ‘radix pastinacæ’, quæ plerumque lutei est coloris:
|
|
|
—Hizkera landuan sarrera ematea, hiztun naturalen artean maiztasun
|
handikoak
diren hitz eta esapideei. Bizkaiera hitza ez dut gogokoegi.
|
|
|
Hedabideek, aldiz, sumendi herrikoiagoari atxikimendu
|
handiagoa
agertu diote. Baina gogora dezagun, neologismo hau hiztegigileek sortua edo dela, eta ez hain aspaldi; orain dela mende eta erdi inguru, eta Iparraldean, hain zuzen.
|
|
|
·" Tumbona". Gaztelaniaz" tumbona" deritzanaren euskal ordainak ez du misterio
|
handirik
. Gure hiztegietan hedatuen dagoen hitza etzaulkia dugu; zuzena eta laburra.
|
|
|
Euskadi Irratiak darabilen osasun hesia zuzen eta egokia begitantzen zait: hesi izenak, bestalde, irudi gisa, soka edo ildokoek baino indar
|
handiagoa
du. Hitz hori bera etorri zitzaidan burura, gaztelaniazkoaren euskal ordaintzat.
|
|
|
—Bereiz idaztearen aldekoago naiz, izen biak banan idatzita. Baina gure gizartean agian joera
|
handiagoa
dago marratxoa ipintzeko. Bietara da posible:
|
|
|
—Lokarri hitzak lotura edo elkartzea egiteaz du zerikusi
|
handiagoa
, baina hemen justu kontrakoa adierazi nahi da: banatu, bereizi, isolatu egingo duen lerro bat, itxutura bat, murru bat jartzea.
|
|
|
Gaurkotasun
|
handiko
kontuak, beraz, eta guztioi dagozkigunak (nola esan bestela gaztelaniazko" postureo"," cogobernanza"," tuperrada"," ne gacionistas"," flipar"," pandemia"... gisako hitzak?). Hona hemen, bada, eguneroko jardunean dema latza bihurtzen ari zaizkigunak, erantzun egokien bidez eginak.
|
|
|
Arrakasta
|
handia
izan zuten batak eta besteak, eta gaztelania hizkuntzaren ego kitasuna eta zuzentasuna, batez ere kazetaritza idatzian, zaintzen lagundu zu ten, eta arrakasta zabala jadetsi gizarte zabalean.
|
|
|
Gure gomendioa, hizkera jasoan, hedabide, testu-liburu eta abarretan," tiempo atmosférico" aditzera emateko eguraldi hitza lehenestea da, batez ere denbora hitzaren azpian esangura ezberdin asko direlako, eta eguraldi izenak, espezifikoa izanik, zehaztasun
|
handiagoa
eskaintzen duelako. Baina, hal a ere, denbora hitzari ezin zaio inondiko hesirik ipini.
|