|
2004
|
|
|
Joseba Intxaustik idatzi ditu, bestalde,
|
hainbat
saiakera eta liburua ere euskal hizkuntzaren historiaz. Mikel Atxagak Sabino Arana eta haren jarraitzaileen eragina euskararen berbizkundean.
|
|
|
XVII.mendez geroztik, Batzar Nagusietan ordezkari izateko gaztelaniaz irakurtzen eta idazten premiazkoa izan arren, XIX.mendean oraindik,
|
hainbat
ordezkari euskaldun hutsak ziren. Eliza Katolikoaren Administrazioan, euskarak bere halabeharrezko eremua irabazi zuen, bereziki ahozko predikuetan.
|
|
|
Bilbo inguruan, garai horretan,
|
hainbat
gabon kanta argitaratu ziren, goian gogoratu izan dugun legez. Mogel eta astarloatarren artean, ideiak behin eta berriz errepikatzen dira eta formula jakin batzuk egile desberdinen kopletan agiri zaizkigu:
|
|
|
XIX.mendean zehar horren froga ugari dago eta bildu dira honezkero Bizkaiko Batzar Nagusietako euskarazko testuak A. Irigoien eta A. Urrutiaren lanetan. Euskarak hizkuntza bizia zen eta
|
hainbat
eremutan hizkuntza bakarra. Bai
|
|
|
Izan ere, bai berak zuzenean, bai bere jarraitzaile bipilek, etengabe sortu zituzten mota eta tankera askotako aldizkariak. Nabariena, beharbada, Euzkadi egunkaria eta bere Euskal Ata/ a,
|
hainbat
idazleren kabi eta agerleku. Ez ahanztekoak, AbeJTi, La Patria, La abeja... eta harrezkeroko Euzkerea, Jakintza eta abar.
|
|
|
Berrikitan ltziar Lakak (264) azaldua du bere doktore tesian Aranaren hiperbizkaierak Azkue gaztearen Euskal Izkindea n eta bertan proposatutako aditz sistema berrian duela bere jatorria, nagusiki eta bereziki aditz teoriari dagokionez, eta lan hori Astarloaren lanean oinarrituta burutua du ela. Era berean, Sabino Aranak Azkueren
|
hainbat
proposamen bere egiten ditu, hasierako lanetan ez hainbeste, azken lanetan gero eta nabariago (265), eta ge roztik aranazaleen eskolakoak izango dira hauek bereziki eta bakarrik horiek
|
|
|
(269) < < Historia (lariaren) ren subjektibotasuna eta askotariko interes eta ikuspegiak euskala ritzaren historiaren esparruan ere antzeman daitezke: Esate baterako, ikerlari batzuk Arana Goiri ren lanetan hitz berri ugari sortzea, beste
|
hainbaten
asmakizunerako iturri izatea eta, horren bitar tez, euskaran tradizio aski luzea zuten mailegu 1atin erromaniko asko ezabatzen saiatzea azpimarratu dute; beste zenbaitek, aldiz, Larramendiren eraginarekiko haustura nabarmendu dute, horre1a euskaldunen jatorri iberikoa eta, ondorioz, euskaldunen Espainiarekiko lotura deuseztu as moz> >(! bid., 400.or.).
|
|
|
Baiki. Baita bere garaikide Kanpion eta Azkueri ere, eta beste
|
hainbati
. J.M. Barandiaran ere ez da salbatzen.
|
|
|
|
Hainbaten
ustez, Aranak euskararen sailean egindako berrikuntzak oro, euskaldunak erdaldunengangik bereiztearren egin bide zituen, arrazakeriak era ginda edo. Hemendik zetorkiokeen, antza, ortografía, nahiz izendegia, nahiz Je xikoa berritzeko grina.
|
|
|
Oso besterik da, Euskal Herritik at, termino horren inguruan Yacer La pouge k, edo Gumplowicz ek, edo Houston Stewart Chamberlain ek, Joseph Arthur Gobineau k, eta beste
|
hainbatek
egiten duten irakurketa garbiki arra zista, batez ere, hitlerismoarekin politikan ondorio genozida izugarriak ekarri ko dituena. Lekuz kanpokoa baino askoz harago, guztiz deitoragarria iruditzen zaigu nazismoa eta aranismoa ez direla berdintzekoak esatea hutsa (278), ager pen publikoetan esan izan den bezala, zeren Euskal Herria, orduko Alemani arekin konparatuta, oso bestelako egoera soziopolitiko batean aurkitzen bai tzen, zapaldua eta inmigrazio masibo baten pean.
|
|
|
Aranak, euskararen gizarte eragile gisa,
|
hainbat
ekintzatan parte hartzen du. Erakunde mailan, Bizkaiko Diputazioari Euskarazko Katedrari laguntza emateko eskaria egiten dion aldi berean (43), haren bizitza indartzeko bitarte ko eragingarri batzuk ezartzea proposatzen du, hala nola ikasle saiatuenentza ko sariak ezartzea, bertako ikasleen artean euskarazko lehiaketa publiko bat antolatzea literatura eta euskalaritzan, eta euskarazko liburu literario eta zien tifikoak idazteko laguntzak ematea (44).
|
|
|
Arestian esandakoaren harian, guztiz ulergarri gertatzen da Aranak bere biziko garantzia eman izana etimologiaren alorrari, idatzizko literaturatik ha rago finkatzen baitu bere abiapuntua, beti ere,
|
hainbat
kasutan ezin egiazta dai tekeen hitzen jatorri hipotetiko batean. Lehen premisa hori ontzat emanez gero, ondorioa logikaren emaitza hutsa da.
|
|
|
Zerrenda horien edukiaz, ordea, ohar batzuk egin beharrean gaude: lehe nik, zerrenda horietan agertzen diren zenbait hitz berri errepikaturik datozela; bigarrenik, zerrenda horietako
|
hainbat
hitz erro beretik eratorrita osaturikoak dituela egileak; hirugarrenik, berak euskara zaharretik hartutakotzat dauzkanak ere tartekatzen dituela, hala nola arrotz (extranjero), uin (ola), itz (palabra), ler (pino), lats (arroyo), baita euskara zaharretik hartutakaoak ere, hauen ar tean andera (señora), gogo (espíritu), euzko (cada pueblo vasko), eskar (mer ced, gracia), eta besterik.
|
|
|
Aranak asmatu eta eraldatutako
|
hainbat
izen ez ote daude aski ondo erro tuta euskal izendegian. Zerrenda zehatza emateko beste azterketa bat egin be harko litzateke, baina bihoaz batzuk:
|
|
|
Pliegos Euskeráfilos eko bigarren lanean planteatzen du lehen aldiz eus kal alfabetoaren berrikuntza, horren eredu grafikoa aurkeztuz, zehazki kontso nanteetan. Bere euskal alfabeto berrituan bere aurreko tradiziotik zetozen hain bat kontsonante kentzen ditu, zehazki, e, h, j, f, q, x, baita beste
|
hainbat
zeinu ere (oh, ph, nh, rh, th, w), eta r, 1 eta t bikoiztuak tiletez ematen. H hizkia ere onartu zuen hori erabiltzen zuten euskalkien kasuan.
|
|
|
Kontua da, etxeko zein kanpoko euskaltzale batzuek Aranari bere garai an leporatu ziotela Bizkaitarra aldizkarian euskarazko testu gutxi agertzen zela. Aranak bere erantzunean dioenez, hasierako asmoa osorik euskaraz argi taratzearena zen, baina
|
hainbat
arrazoirengatik, funtsean jarraiko hiru hauen
|
|
|
|
hainbat
kultur ekintza antolatuz: hitzaldiak, antzerkiak, ikerketa guneak, eus
|
|
|
euskara irakasteko esko lak ematea, iritzi publikoan eragina izan eta euskal pentsamendua euskaraz lantzeko aldizkari bat sortzea jadanik aurreko urtean bideratua eta, azkenik, abertzaletasuna zein euskaltzaletasuna pizteko liburuak argitaratzea. Azken as mo hau betetzeko, Euzkerea aldizkariaren jabetzakoa den Pizkundea argitale txea daukate eta honek
|
hainbat
liburu kaleratzen ditu, horietako batzuk, bere garaian izan zuten arrakastarengatik berehala agortu zirelako, berralgitapenak direnak, hala nola Método gradual para aprender el Euzkera, Egutegi Euzko tarra, aldizkariak berak bizkaieraz eta gipuzkeraz prestatua, eta Aranaren Tra tado Etimológico de los Apellidos Euzkéricos, eta besterik (188). Beste libu ru batzuk ere argitaratzeko prest zeudela iragartzen zen, hauek zehazki:
|
|
|
Zergatik hau ere susmopean? Euskaltzaindiko Euskera agerkariko ar tikulu batean, bat, aditz faktibiboen aurrizkia ez ir, Sabinok esan bezala, bai zik ra dela sostengatzen duelako; bi, prozedura desegokia iruditzen zaiolako bataio izenak generoaren eredura euskalduntzea, horrela jokatzean, Marte (Marta) eta Lazar (Lazaro) bezalako anakronismoak sortuz; hiru, Abandoko ak asmatutako
|
hainbat
hitz gaitzesten dituelako, hala nola guren, deun, done, eresi, semakar (unigénito), ikurton (sacramento), zorun (felicidad), bitxain, ingi (papel), ingurri (cuartilla), eta gisakoak. Aranaren eskolakoek erantzuten diote esanez, objekzioak edo zuzenketak Euskaltzaindiko buruarengandik eto rri arren, haren euskalari ekarria gero eta zientifikoago, argiago eta sendoago tzat daukatela.
|
|
|
Kalean zegoen kezka hori bere eginda, euskalaritzan itzal handikoa zen Sebero Altubek, gai ho rren inguruan hitzaldi sonatu bat eman zuen 1933an, Eusko Ikaskuntzak an tolatutako Udako Ikastaroetan. Hurrengo urtean liburu gisa argitaratu zen La vida del euskera izenarekin, eta oihartzun zabala izan baitzuen euskaltzale en artean,
|
hainbatek
agertu zituzten beren iritziak gai minbera horren gaine an, horien artean Orixek ere bai (222). Altubek, Aitzolen antzeko bidetik jo anez, garbizalekerian ezartzen zuen euskarak azken 40 urte haietan atzera egitearen arrazoietako bat, zioenez herriak ez baitu irakurtzen euskara mota hori.
|
|
|
Haren Bigan·en Abarrak liburutik ale bakar batzuk bakarrik saldu zirelako kexu omen ziren argitaratzaileak. Kiriki ño, gainera,
|
hainbat
hitz berriren sortzaile izan zen, «fué uno de los más pu ristas que han existido» (231), eta neologismoak erabiltzeari ere ez zion uko rik egin, hala nola auteskunde, itz egin, aots, bentasun, abesti, gudate, osa/ ari, guda, izpar, garazki,/ aterri batza, irakurle, irakurri, izparringi, idatzi, ingi, ele, andrakila, orraztontzi, deun, endore... Kontua da, euskara garbia ala mordoiloa (motro/ lo) gorabehera, prosa landua erabiltzen denean, herriak ez duela uler tzen.
|
|
|
Garbizalekeria errotik kondenatzen du, uste baitu euska raren bizitzarekin bukatzeko zepo bat besterik ez dela (240). Hala gertatzen da herriak fitsik ulertzen ez dituen
|
hainbat
hitz berrirekin. Eta horrelakoak ho rrenbeste ugaritu dira, euskararentzat egiazko arrisku bihurtu direla (241).
|
|
|
2.2.5 Euskal Pizkundearen luze zabalean ez ziren Euzkel Bazkuna koak bakarrik izan beren buruak Sabino Arana euskalariaren ondorengotzaren ai torletzat zeuzkatenak. Gerraurrean, Aitzolen gizaldiko
|
hainbatek
, Lizardi eta Lauaxetak tarteko, men handia zioten Arana Goiriri. Gerraostean, Euzko Go goa aldizkariko zuzendariak, «Etxetxo» ezizenez izenpetzen duen Jokin Zai tegik, lehen zenbakian Sabino Aranaren izena ezartzen du Euskal Pizkunde aren ardatz gisa Guatemalan:
|
|
|
Aranazaleak izan ez diren beste
|
hainbatek
ere aho batez onartu izan du te Arana Goiri izan dela Euskal Pizkundearen eragile nagusia, zeruan gaindi ibili zen arrano galanta. Azkuek guztien gainetik jartzen du haren izena, na hiz elkarren artean lehiakide amorratuak izango diren (249); Kirikiño hark ereindako landareaz ari da, bereziki bigarren aroan (250); Orixeren ustez ere, aldekoak nahiz kontrakoak izan, hura daukate eragile nagusitzat (251).
|
|
|
Gogora dezadan, bidenabar, Sabinorentzat estatua publikoa eskatu zuen Iehenengoa, hain zuzen, Resurrección Maria Azkue izan genuela, Euskaltzain diaren fundatzaile eta hil arteko burua, Aranak «euskararentzat
|
hainbat
interes sortarazi eta hainbat irakurle berri lortzeagatik». Eta Azkue, apaiza izateaz gai nera, karlista izana zen, eta ideietan askotan ez zetorren bat Sabinorekin, bai na halere, haren merezimenduak ezagutu eta aitortzen zituen zintzoki, hark Eta ez zen eskandalizatu giro eta testuinguru berean bizi zirelako, hain zuzen.
|
|
|
Gogora dezadan, bidenabar, Sabinorentzat estatua publikoa eskatu zuen Iehenengoa, hain zuzen, Resurrección Maria Azkue izan genuela, Euskaltzain diaren fundatzaile eta hil arteko burua, Aranak «euskararentzat hainbat interes sortarazi eta
|
hainbat
irakurle berri lortzeagatik». Eta Azkue, apaiza izateaz gai nera, karlista izana zen, eta ideietan askotan ez zetorren bat Sabinorekin, bai na halere, haren merezimenduak ezagutu eta aitortzen zituen zintzoki, hark Eta ez zen eskandalizatu giro eta testuinguru berean bizi zirelako, hain zuzen.
|