|
2004
|
|
|
Eta pentsamolde horrek gaurregunerarte iraun du Euskal Herrian.
|
Guzti horregatik
deritzot, «Antzinako euskaldunen alabantzak» Euskal Herria modemitatean sartzen ari zeneko garaiko testu ideologiko fundatzailetarikoa dela. Iraultzaren proposamen berritzaileak bezain besteko garrantzia dituzte iraultzaren harian sortzen direnak eta beraz kontrairaultzaileenak.
|
|
|
Historiaren ikuspegia Bibliak ezartzen zituen mugetan kokatzen da eta beraz gertakizun
|
guztiak
Bibliaren kontakizunaren kronologian eta gertakizunetan kokatzen zen.
|
|
|
Garai berberean, Bixenta Mogelek Abandon argitaratu zituen kopletan, aldiz, bizkaitarrak dira: Gabonetako kantia Bizkaitar
|
guztientzat
, euskaldun emakume batek ateria, 1819.garren urtian Abandoko elixatian
|
|
|
Etsaiak, arrotzak, erbestekoak izango dira baina herriaren barruan ere agiriko dira. Bertso hauen bidez, seinalatzen da zertan zetzan jatortasuna eta gainerako
|
guzti
guztia erbestetar gaiztotzat hartu litza
|
|
|
Etsaiak, arrotzak, erbestekoak izango dira baina herriaren barruan ere agiriko dira. Bertso hauen bidez, seinalatzen da zertan zetzan jatortasuna eta gainerako guzti
|
guztia
erbestetar gaiztotzat hartu litza
|
|
|
Adiskideen batzarretan alde batetik eta XIX.mendean zehar bestetik. Eta
|
guztien artean
beste apaiz bat aipatu behar dugu: Agustin Pascual lturriaga.
|
|
|
|
Guzti honek
gaztelaniaren nagusitza Euskal Herrian adierazteko balio du. Horregatik hizkuntzaren metafisika apologistari kritika zorrotza eginez, eskolan, irakaskuntzan eta hizkuntzaren prestijioan zetzala hizkuntzaren berbizkundearen koska esan zuen.
|
|
|
Giro horretan alde batetik Abandoko euskaltzaletasun teokratikoa (xuria) Bilbo inguru
|
guztian
ekimen publiko nabaria izan zuen eta ildo horretan kokatzen ditugu honako idazle eta pentsalariak: J. P. Uribarri, Bixenta Mogel, P. Novia de Salcedo, A. Artiñano, S. Arana.
|
|
|
Bestetik, euskaltzaletasun liberala (gorria, beltza): XVIII.etan mendeetan Adiskideen Batzarrea (1764) A. Pascual lturriaga, (1830) Foru erakundeetako agintari asko, ez
|
guztiak
. Manuel Barandika, Batzar Nagusietan itzultzailea, parlamenaria eta Banco de Bilbao erakundeko zuzendaria izan zen.
|
|
|
Foru administrazioaren garaian, 1877.arte, Batzar Nagusietan eztabaidak euskaraz eta gaztelaniaz egiten ziren. Bat bateko itzultzaileen bidez
|
guztien arteko
ulermena lortzen zen. Eta buruzagiren batek bere mezua era zabalean hedatu nahi zuenean, euskaraz eta gaztelaniaz hitzaldia egiten saiatzen zen.
|
|
|
Bizkaiko berregituratzea burutu litzateke bere kabuzko asmaturiko paradigmapean. Euskara eta Bizkaiko historia berrasmatu beharra zegoen, printzipio jakin batzuen arabera, aurretiaz eta aurreiritziz erbestekotzat definitzen zena desagertarazteko eta beraz gizarte mota berria eraikitzeko, pentsamolde
|
guztiari
ikuspegi teokratikoan oinarriturik.
|
|
|
|
Guztion
euskarak guztion beharra du esaten du 2001ko martxoaren 27an Euskararen Aholku Batzordeak, baina hau ez da hasierako S. Arananaren pentsamentua. Hipotesi mailan honelakoa ere idatzi zuen:
|
|
|
Guztion euskarak
|
guztion
beharra du esaten du 2001ko martxoaren 27an Euskararen Aholku Batzordeak, baina hau ez da hasierako S. Arananaren pentsamentua. Hipotesi mailan honelakoa ere idatzi zuen:
|
|
|
«nik obeto adituko neban erdera baño ezan deuztazun
|
guztia
euzkaras ipiñi bazendu atso zure otzañak emon euztan papelian. Bizi bedi gueure euzkal erri maitea eta bizi bdedi Españia, señen satia dan gure erria» (jatorrizko ortografia).
|
|
|
Ortografia eta joskera, ponte izen nahiz urtearen hilak, oro dira haren eginkizun. Aldi berean, euskara bera erabilgai nahi du leku eta aukera
|
guztietan
, lehenak bigarrena lotzen duelako.
|
|
|
Hortik ere, urte batzuk geroago, Orixek egin zion kritika: euskera gaixoak operazio asko dauzka egin bearrak, eta,
|
guztiak
batean egin ezkero, illiteke (1).
|
|
|
(1) ÃœRIXE: Urte
|
guztiko
meza bezperak, Ascain, 1950, X. or.
|
|
|
Mikel Zarate (Haurgintza minetan), Enaut Etxamendi (Gilentegiko Gilen), edo Joan Mari lrigoien (Babilonia) itxoin egin behar da benetako baserrien kezkak ezagutzeko. Bestalde euskaldunok mutur batetik bestera ibili ohi garelako baserriaz ahaztu ginen, azken nekazarien bizitzaz ez da jende asko arduratzen, nahiz munduan oraindik% 75.a nekazari izan, gure herrian ehuneko 7 tik behera jaitsi garelako, baina gogoratu behar zaigu gure hizkuntzaren oinarriak, zibilizazio
|
guztietan
bezala, artzainek, nekazariek, itsasgizonek eta esku langileek eraiki zituztela.
|
|
|
Zorionez berriz jatorrizko hizkuntzan ematen zaizkigu, klasikoetan agertu ez zirenak, honela gazteek jakingo dute kaletar erdaldundu intelektual batzuk edo sindikalistak bazter utzita zer zen, euskaldunen Euskal Herri gehiena kontserbadore zelarik, pentsamoldea eta oraindikan gehien bat baserritar zen gizarte baten egoera. Denbora berean ikusiko dute idazle
|
guztien
joera kostunbrista bazen, hizkuntzan ez zutela denek Sabino Arana jarraitu. Jarraitu dutenek badute erru apur bat hogeita hamar urteez euskal literatura konformista egin bada, hoben handiagoa dute ezkerreko idazleek ez baitzioten euskarari eskerrik ez eta begirune txikienik.
|
|
|
dira biak, eta darabilgun gaian eta garaian behintzat, Azkue askozaz berrizaleago ageri zaigu, tradi zio idatziari dagokionez. Ondorioz, uste dugu berezi beharreko sailak direla, mende bukaeran jaio eta XX.aren hasieratik aUITera zabaltzen den bizkaiera idatzi berrian, Aranak irekiriko bidea, hots, orto grafia sistema eta neologismo sorta bat edo agian hobe Iitzateke esatea, neologismo hoiek baino ga rrantzitsuago bait da, erdal kutsuko hitz
|
guzti
guztiekiko jarrera garbizalea, bere jarraitzaileek lútz be rrigintzan hasirikoa jarraitu bait zuten, eta bestetik eredu horrek biltzen duen aditz laguntzailearen sistima eta joskerari buruzko zenbait berezitasun, Azkueren eskutik sorturikoak gehien bat, hau mai zegi azpimarratu ez bada ere. Urteen buruan, haatik, Azkuek sorturiko ereduaren eragina gero eta na bariago egingo da Aranaren lanetan, bakanka aurki daitezkeen adibideetan Iehenik, ugarituz gero, az ken lanetan osoro makurtzeraino bere hizkuntza hiperbizkaieraren sistimara> > (Laka, op., 24 or.).
|
|
|
dira biak, eta darabilgun gaian eta garaian behintzat, Azkue askozaz berrizaleago ageri zaigu, tradi zio idatziari dagokionez. Ondorioz, uste dugu berezi beharreko sailak direla, mende bukaeran jaio eta XX.aren hasieratik aUITera zabaltzen den bizkaiera idatzi berrian, Aranak irekiriko bidea, hots, orto grafia sistema eta neologismo sorta bat edo agian hobe Iitzateke esatea, neologismo hoiek baino ga rrantzitsuago bait da, erdal kutsuko hitz guzti
|
guztiekiko
jarrera garbizalea, bere jarraitzaileek lútz be rrigintzan hasirikoa jarraitu bait zuten, eta bestetik eredu horrek biltzen duen aditz laguntzailearen sistima eta joskerari buruzko zenbait berezitasun, Azkueren eskutik sorturikoak gehien bat, hau mai zegi azpimarratu ez bada ere. Urteen buruan, haatik, Azkuek sorturiko ereduaren eragina gero eta na bariago egingo da Aranaren lanetan, bakanka aurki daitezkeen adibideetan Iehenik, ugarituz gero, az ken lanetan osoro makurtzeraino bere hizkuntza hiperbizkaieraren sistimara> > (Laka, op., 24 or.).
|
|
|
Baina, aldi berean, ez da garrantzi gutxiagokoa hizkuntzalaritzaren historian, oro korrean eta gurean, maila teorikoan nolako eboluzioa eman den eta ikerketetan nolako norabideak nagusitu diren, edota hizkuntzaz kanpoko faktoreen eragina zenbaterainokoa izan den jakitea. Puntu
|
hauek guztiak
argitzera dator egile bera beste artikulu batean (268), eta hemen, besteak beste, euskalaritzaren historiogra fiak planteatzen dituen zenbait arazoz jardutean, historialariaren gainetik hizkun tzalariak izan behar duen perspektiba subjektiboaz ari da. Aranaren kasuan, hain zuzen, alderdi horixe da berak nabarmentzen duena (269).
|
|
|
Badirudi horrelako salatzaileak hauek bai oso erudi to eta intelektualak inungo nazio eta estaturi atxikirik gabeko hiritar uniber tsalak direla, egungo izaki globalizatuak. Aranaren garaian, eta ondoren, ez al ziren alderdi politiko jakin batekoak izan lehen aipatu diren
|
horiek guztiak
–Hizkuntza, estatu boteretik hasi eta botere autonomikoetaraino, superpolizatua dago eta horien bitartekari instituzionalak, orobat, erabat politizatuak aurkitzen dira hizkuntza politika jakinen erantzule diren neurrian.
|
|
|
Hizkuntza ezin da despolizatu, hizkuntzarenean botere arazoa tartekatzen delako eta, segun eta nolako hizkuntza politikak finkatzen eta ezartzen diren, altematiba kontraja rriak egon daitezkeelako. Besterik da herritar
|
guztien
ondarea den aldetik, guz tiena dena alderdi jakin batek, edo botere administratiboak monopolizatzea. Maila honetan, bada, zentzu osoa du abertzaletasunaren eta euskaltzaletasuna ren esparru autonomoak garbiki bereizteak nola teorian hala praktikan.
|
|
|
Ebidentzia bat den bezala, euskal nazionalismoaren historian abertzaleak oro ez direla izan, ez lehen ez orain, euskaltzaleak. Ebidentzia bat da, halaber, arrazoi
|
guztiak
, akademikoenak izan da ere, ez direla maila berekoak izaten, eta azkenean, denborarekin, egiazte penen froga gainditzen dutenek egiten dutela aurrera. Eta zentzu honetan esan beharra dago intelektualen komunitatean aurkitzen dituela zientziak desarra zoirik nabarienak, batez ere boterearen esaneko bihurtzen denean.
|
|
|
Bestalde, Afrikan gutxi dira Rh negatiboa dutenak; asiar eta amerindiarren artean, berriz, ez da ezagutzen. Europara kanpotik etorritakoen artean, orobat,
|
guztiak
edo ia guztiak Rh positiboa dutenak dira. L. F. Cava lli Sforzak kontuan hartu beharreko datu genetiko bitxitzat dauka bere azter ketan agertzen den fenomeno hau, jadanik M. A Etcheverry medikuak bere garaian egindako aurkikuntza egiaztatzera datorrena.
|
|
|
Bestalde, Afrikan gutxi dira Rh negatiboa dutenak; asiar eta amerindiarren artean, berriz, ez da ezagutzen. Europara kanpotik etorritakoen artean, orobat, guztiak edo ia
|
guztiak
Rh positiboa dutenak dira. L. F. Cava lli Sforzak kontuan hartu beharreko datu genetiko bitxitzat dauka bere azter ketan agertzen den fenomeno hau, jadanik M. A Etcheverry medikuak bere garaian egindako aurkikuntza egiaztatzera datorrena.
|
|
|
Aipatu berri dugun bezalako bitxikeriak salbu, orokorrean oso zaila da giza talde desberdinetan denboran zehar dirauten ezaugarriak zein diren jaki tea. Hautemandako herentziazko ezaugarri
|
guztietan
ageri dena da, gizabana koen arteko desberdintasunak garrantzitsuagoak direla arraza taldeen artekoak baino. Zaila da arraza definitzea, zaila den bezala arrazak bereiztea, estatisti ken maiztasunean kontuan hartu beharreko ezaugarriak asko direlako.
|
|
|
Denak dira arbitrarioak. Eta sako nean, oinarritzat erreferentzia genetikoa hartzen bada, klimak eragindako pig mentazio desberdintasuna at utzita, egiaztatzen da arrazen arteko beste desber dintasun
|
guztiak
kuantitatiboak direla. Praktikan ez baitira sekula aurkitzen gene bateko bi tipo erabat desberdinak direnak arraza desberdinetan.
|
|
|
Oso besterik da, Euskal Herritik at, termino horren inguruan Yacer La pouge k, edo Gumplowicz ek, edo Houston Stewart Chamberlain ek, Joseph Arthur Gobineau k, eta beste hainbatek egiten duten irakurketa garbiki arra zista, batez ere, hitlerismoarekin politikan ondorio genozida izugarriak ekarri ko dituena. Lekuz kanpokoa baino askoz harago,
|
guztiz
deitoragarria iruditzen zaigu nazismoa eta aranismoa ez direla berdintzekoak esatea hutsa (278), ager pen publikoetan esan izan den bezala, zeren Euskal Herria, orduko Alemani arekin konparatuta, oso bestelako egoera soziopolitiko batean aurkitzen bai tzen, zapaldua eta inmigrazio masibo baten pean.
|
|
|
|
Horiek guztiek
zerikusirik ez daukate Sabinoren arrazari buruzko ikuspe giarekin, eta, agian, bai gehiago hispanofobiarekin. Eta negatibotzat jo daite keen sabindar erreakzio honek ere badu bere nondikoa hau ere arrazonatua, jakina, funtsik gabeko konplexuengatik edo, azaltzen ez dena.
|
|
|
bata nazionalismo espainola estatu baten babesean zapaltzailea den bitartean, bestea euskal nazionalismoa, estaturik gabekoa izaki, hark zapaldurik daukala. Nazio arazo
|
guztietan
presente dagoen antagonismo mo ta da hau.
|
|
|
Begiratu besterik ez dago Erdialdeko Europara eta au zo estatuetara zer gertatzen ari den ikusteko. Horregatik, gure inguruko poli tikari profesionalen eta intelektual organikoen diskurtsoak akademikotik baino askoz gehiago du hipokresia eta maltzurkeriatik, estatu botererik ez duen na zio batà inmigratuak bertakotzat hartzea eskatzen baitzaio, datozela Espainia tik edo nonahitik, inolako baldintzarik jarri gabe, hots, eskubide
|
guztien
jabe eginez, baina ez betebeharren erantzule. Diskurtso hori magrebtarrak itsasoan itotzen uzten dituen Espainiatik datorrenean, duintasun etikoari zor zaion be giruneak oinarrizkoenean huts egiten du.
|
|
|
Geroago piztuko den eztabaidan agertuko den bezala, alderdi linguistiko zein historikotik begiratuta, berak adierazi nahi zuen herri errealitatea adieraz teko desegoki asmatutako hitza izango da Euzkadi-rena; baina arreta jarri, hitz horren bidez azaldu nahi zuen kontzeptuaren edukian ezarri behar da, hor ha tez ere, honek baitu garrantzirik gehien, eta ez hainbeste, agian, kategoria po litiko hura adierazteko berak erabilitako hitzaren desegokitasunean. Euzkadi hitzak, lehenik eta funtsean, bere lurralde historikoan zein diasporan bizi den euskal jatorriko
|
guztien
komunitate etnikoa esan nahi du. Noski, inmigrazio populazioa ez da sartzen hor, egungo estatu moderno batzuetan, Alemaniako an bezala, sartzen ez den bezala.
|
|
|
Lo tura egiten duena ez da hizkuntza, arraza baizik, euskal abizenak dituena. Eus kotar
|
guztiak
euskaldun direnetz galderari, honela erantzuten dio: «Ez gusti jak:
|
|
|
Ésos son los que, llevando indignamente her mosos apellidos de nuestra lengua dignos de mejor suerte, y aparentando fue rismo, u honradez administrativa, o protección para la industria y el comercio, engañan a los bizkainos sanos, y compran por unas pesetas a los que están ya maketizados y envilecidos» (23). Espainolisten zakuan sartzen ditu euskal nazi onalista ez diren
|
guztiak
: «carlistas, integristas, euskalerriacos, liberales, sagas tinos, chavarristas, republicanos..., de toda casta de españoles y españolistas; pe ro buen bizkaino, ninguno» (24).
|
|
|
painolista
|
horiek guztiak
, hala nola liberalismoa, karlismoa, integrismoa, erregi onalismoa, horiei guztiei politika bizkaitarra kontrajarriz. EAJk hauteskundee tan artean parte hartzeke zirauen garaiko diskurtsoa da hau, abstentzioa aldarri katzen baitzuen orduan.
|
|
|
painolista horiek guztiak, hala nola liberalismoa, karlismoa, integrismoa, erregi onalismoa,
|
horiei guztiei
politika bizkaitarra kontrajarriz. EAJk hauteskundee tan artean parte hartzeke zirauen garaiko diskurtsoa da hau, abstentzioa aldarri katzen baitzuen orduan.
|
|
|
Esandako arrazoi
|
hauengatik guztiengatik
, euskal gizarteak bizi duen ustel keriaren ondorioz, euskal arrazaren garbitasuna arriskuan dagoela iruditzen bai tzaio, haren defentsarako, neurri jakin batzuk hartzea proposatzen du, inmigratu entzat murriztaile izango direnak, horien artean bat, beti ere Euskadi independente hipotetiko batean, atzerritarrei sarrera debekatzea (27), eta bi, bertan kokatuak daudenak atzerritar gisa hartuak... Maketoen inbasioari gain hartzeko aterabide bakarra, erabateko isolamen duarena da (29).
|
|
|
Azken batean, derragun garbiki, arraza da euskal nazioa funtsatzen duen elementu nagusia eta beste
|
guztiak
, garrantzitsuak izan arren, elementu gehiga rriak besterik ez dira. Zentzu honetan, guztiz adierazgarria dira «Errores cata lanistas» artikulu aipatuan jaulkitzen dituen gogoetak, non esaten baitu nahia go duela atzerritarrez kutsatutako Bizkaia euskalduna eta independentea baino kutsatu gabekoa, nahiz ez izan independentea eta euskararik ez egin (37).
|
|
|
Azken batean, derragun garbiki, arraza da euskal nazioa funtsatzen duen elementu nagusia eta beste guztiak, garrantzitsuak izan arren, elementu gehiga rriak besterik ez dira. Zentzu honetan,
|
guztiz
adierazgarria dira «Errores cata lanistas» artikulu aipatuan jaulkitzen dituen gogoetak, non esaten baitu nahia go duela atzerritarrez kutsatutako Bizkaia euskalduna eta independentea baino kutsatu gabekoa, nahiz ez izan independentea eta euskararik ez egin (37). Arra
|
|
|
< < Aranaren asmoak eta jokabidea argi eta garbi dagoz. Euskera eus kal seme
|
guztien
izkuntza izatera eroan nai dau, eskubide guztien jabe eta guztien legezko eta egitezko izkuntza izatera. Lenengo, euskaldunak euren lozorrotik itxartu, euskeraren alderako za barkeritik eta jaramonik ezetik atera, eta ortik aurrerako ekintza jarri.
|
|
|
< < Aranaren asmoak eta jokabidea argi eta garbi dagoz. Euskera eus kal seme guztien izkuntza izatera eroan nai dau, eskubide
|
guztien
jabe eta guztien legezko eta egitezko izkuntza izatera. Lenengo, euskaldunak euren lozorrotik itxartu, euskeraren alderako za barkeritik eta jaramonik ezetik atera, eta ortik aurrerako ekintza jarri.
|
|
|
< < Aranaren asmoak eta jokabidea argi eta garbi dagoz. Euskera eus kal seme guztien izkuntza izatera eroan nai dau, eskubide guztien jabe eta
|
guztien
legezko eta egitezko izkuntza izatera. Lenengo, euskaldunak euren lozorrotik itxartu, euskeraren alderako za barkeritik eta jaramonik ezetik atera, eta ortik aurrerako ekintza jarri.
|
|
|
Euskalerri edo eskualde ba kotxetik asiko da lana, lenago euren jabe izan ziran eta egunen baten barriro izateko ustea dau ken eskualde bakotxetik. Eskualde bakotxean nagusi dan euskera alik eta batuena egin, osotu eta indartu,
|
guztien arteko
izkuntza egin arte, bai literaturan eta bai goikoen eta bekoen, ikasien eta ikasibakoen agotan, kalean eta etxean. Euskera ori jarri bearko da nagusi eskola guztietan, beren goetarik gorenoetarañokoetan, erri batzar eta batzarretako eta gizarteko agiri guztietan.
|
|
|
Eskualde bakotxean nagusi dan euskera alik eta batuena egin, osotu eta indartu, guztien arteko izkuntza egin arte, bai literaturan eta bai goikoen eta bekoen, ikasien eta ikasibakoen agotan, kalean eta etxean. Euskera ori jarri bearko da nagusi
|
eskola
guztietan, beren goetarik gorenoetarañokoetan, erri batzar eta batzarretako eta gizarteko agiri guztietan. Olantxe euskalki bakotxean batasuna lortuaz...» (Op.; OC, I, XVII).
|
|
|
Eskualde bakotxean nagusi dan euskera alik eta batuena egin, osotu eta indartu, guztien arteko izkuntza egin arte, bai literaturan eta bai goikoen eta bekoen, ikasien eta ikasibakoen agotan, kalean eta etxean. Euskera ori jarri bearko da nagusi eskola guztietan, beren goetarik gorenoetarañokoetan, erri batzar eta batzarretako eta gizarteko
|
agiri
guztietan. Olantxe euskalki bakotxean batasuna lortuaz...» (Op.; OC, I, XVII).
|
|
|
Izan ere, pozgarria da adineko jen dea euskara ikasten ikustea. Eta
|
hau guztia
, berak hamaika bider esana dau kanez, abertzaletasunaren ondorio da: «Es cosa que inunda el alma de grata emoción el ver estos dÃas asistir a Cátedra de Euskera a un buen número de bizkainos, ávidos de aprender su lengua patria los que han tenido la inmensa desgracia de ignorarla desde la cuna, y de perfeccionarse en su posesión los que tuvieron la dicha de balbucearla en el regazo de sus madres.
|
|
|
...ren buruan sekulako idazlanak argitaratuko ditu, hala no la gaztelaniaz, EtimologÃas Euskéricas (1887), Pliegos Euskeráfilos 1 (1888), Pliegos Euskeralógicos (1892), Tratado Etimológico de los Apellidos Euské ricos (1895), Lecciones de OrtografÃa del Euskera Bizkaino (1896), eta eus karaz, Egutegi Bizkaitarra (1897), Umiaren Lenengo Aizkidia (1897), Lenen go Egutegi Bizkaitarra/ 898
|
Hauek guztiak
zortzi titulu hamaika urteko epe estuan burutu eta argitaratuak dira. Urteko ia liburu bat.
|
|
|
|
Guztien
gainetik, agian, Lecciones de OrtografÃa del Euskera Bizkaino li burua da Aranaren lanik meritagarriena euskalaritzaren sailean, zeinetan soi nuez eta letren zeinuez ari baita, ortografiaz eta fonetikaz, ordurarte euskaraz erabili izan diren sistema grafikoez eta euskeralogoek egin dituzten erroreez. Zehatz mehatz aztertzen du euskalkien batasun arazoa, 62 neologismo sortzen ditu, eta euskarazko 123 eta gaztelaniazko 36 hitzen etimologia azaltzen du.
|
|
|
Horregatik eskaini zion, seguru asko, Izkindea ren ale bat opari gisa argi taratu bezain! aster (56). Bere sistema grafikoa proposatu baino lehen, bada, hor zegokion bere aurreko beste
|
guztiekin
egiten duen bezala, berea ere ezez tatzea, zergatik ezeztatzen duen arrazonatuz; baina aipatu ere ez bide du egi ten, nahiz zenbait puntutan irizkide diren (57). Bigarren parada bere Proyecto de OrtografÃa (1896) argitaratu zuenean izan zuen, Aranak bere liburu hau ar gitara eman baino hilabete bat lehenago atera baitzen, eranskinean esaten du en bezala.
|
|
|
Zalantzarik ez da Azkuek azken hau ere oso ongi ezagutzen zuela, baina hemen ere haren aipurik ez. Horregatik, Sabino Aranak ez du onartzen Azkuek ezar dezan bere iritzia beste
|
guztien
gainetik eta, ondorioz, berea izan dadin azken hitza. Izan ere, hauxe zioen bere Proyecto hartan:
|
|
|
«Afortunadamen te, los niños que acuden a dicha escuela no pasan de ocho, y sus familias es tán sumamente disgustadas porque en esa escuela ni aprenden los niños a hablar en euskera, ni siquiera el Catecismo, ni cosa alguna de fundamento» (63). Ikastetxe hau ikasturtean abiatu zen Bilbaoko Jardines kale an eta bertan euskaraz ematen ziren ikasgai
|
guztiak
, hala nola kristau dotrina, aritmetika, geografia, irakurketa, idazketa, elkarrizketa praktikak. Euskalerria ko dirudunen laguntzaz bideratutako kultur proiektu horiek, ordea, ez bide du te lortzen aurrera egitea eta urte pare baten buruan desagertu egingo dira.
|
|
|
Arestian esandakoaren harian,
|
guztiz
ulergarri gertatzen da Aranak bere biziko garantzia eman izana etimologiaren alorrari, idatzizko literaturatik ha rago finkatzen baitu bere abiapuntua, beti ere, hainbat kasutan ezin egiazta dai tekeen hitzen jatorri hipotetiko batean. Lehen premisa hori ontzat emanez gero, ondorioa logikaren emaitza hutsa da.
|
|
|
Ikasgaien edukiek xede hori dute. Sa rrerakoan, euskara aintzat hartua izan dadin, dei sentikor bezain minberatia za baltzen du herritar
|
guztien artean
. Baina bere deia, batez ere, haurren hezkun tzaz arduratzen direnei zuzentzen die.
|
|
|
Horregatik aupa tu zuen Azkueren Vizcayatik Bizkaira antzerki emanaldia ere, espainolei min egin zielako, hain zuzen, «obra netamente bizkaina» zelako (97), alegia. Az ken batean, itxura
|
guztien
arabera, abertzaletasunaren zerbitzurako bakarrik dauka on poesia. Horregatik dira haren poesiak oro abertzale kutsukoak.
|
|
|
¿ Cómo, si el único apellido suyo que conocemos no tiene por madre a nuestra lengua nacional?» (101). Esandako
|
guztia
ez aski
|
|
|
Viiiasantek his toria hori argitaratu zuenean, artean Aranaren Obras Completas bilduma argi taretzeke zegoen, Sabindiar Batza k liburu bakarrean kaleratuak 1965eko da ta baitarama; eta Sendoa k hiru liburutan argitaratuak, berriz, 1980koa. Beraz, argitalpen horietan datozen datu
|
guztiak
ez zituen izan Viilasantek eta, neurri batean, ulertzekoa izan liteke Aranaz hain iritzi ezkorra ematea, zoritxar guz tien errudun bakar bera bailitzan. Baina arazoa are larriagoa agertzen da, or duan baino datu historiko gehiago eskura izanda, Aranaren aktak ez ezagutzea edota aintzakotzat ez hartzea eta, ondorioz, antzeko aurreiritziekin segitzea.
|
|
|
(109) < < Euskal Herriko hizkuntza ofiziala ez izateaz gainera, euskerak bestelako problema asko ere zeuzkan bere barruan: dialektotan banaturik egotea, literatur eredu batuaren premia, or tografi araurik eza, hitz berrien arazoa, Frantzia eta Espainiako erakunde politikoen aurrean ha besa lortu beharra etab.
|
Guzti horretarako
, XIX mendeko euskaltzaleek ongi zekusatenez, beha rrezkoa zen Euskeraren Akademia sortzea. Asmo horrekin 1901ean Hendaian eta hurrengo urtean Hondarribian Bidasoaz haranzko eta honanzko idazle eta euskaltzaleak bildu ziren, baina aranis ten setakeriagatik nonbait, ez zuten projektu hura mamitzerik izan> > (< < Euskararen historia> >, in Intxausti, J. (zuz.):
|
|
|
Honen 1092ko otsailaren 15eko erantzunean (136), puntu hauek zehazten dira: a) idazkariak ez dituela bete hitz emandako lanak, b) bera izan zela Ortografiaren eta Literaturaren sailak nahastu nahi izan zituena, lortu ez zuen arren, e) Hendaiako batzarkide
|
guztiak
ez zirela izan euskalariak (euzke rálogos), eta, alderantziz, euskalariak oro ere ez zirela deituak izan, d) arau ortografikoak, ez hitzez berehala, Adema eta Kanpionek nahi zuten bezala, bai zik azkerketa sakon baten ondoren finkatu behar zirela, Aranak proposatu be zata, e) proiektu egile bakoitzak izan zezala berea aurkeztu eta defendatzeko aukera eta, azkenik, f) beren atxikipena adier...
|
|
|
Seguru asko zalaparta gehiago sortu bide zuen hitzaldi aretotik Guilbeau idazkariak J ulien Vinson euskalaria bortizki uxatu izanak, sortzez euskalduna ez zelako. Honek bere amorru
|
guztia
:
|
|
|
Baina galdera beste modu honetara ere egin zitekeen: hara joatekoak zirenen artean aranazale ez ziren beste
|
guztiak
zientifikoak edo adi tuak ote ziren, bada. Bere buruentzat zientifikotasuna gordetzen zutenentzat ere izan zuen erantzunik Aranak, Guilbeau idazkariari egiten dion erantzune
|
|
|
Aranak ortografÃa eta fonetika garbiki ez bereiztean huts egin zuen eta badi rudi, Azkuerekin izandako gutunezko harremanetan azaltzen den bezala (149), Hendaia eta Hondarrabiako Batzarretan sortutako kalapita horretan zetzala. Arana euskalariaren alderdi amoregaitz hori da, lehen emandako aipuetan iku si bezala, geroztiko kritikak gehien azpimarratzen duena, Aranak bere irizpi de linguistikoak bere itzal politikoarengatik ezarri nahi izan balitu bezala, eta hura ez beste
|
guztiek
, soilki euskal ortografian jantziak izaki, linguistikoa ez beste interesik izan ez balute bezala.
|
|
|
Eta Euzkadi, zer? Hitz berri hau, berez, ez da Euskal Herria bezain garbia, eta ez da garbia, zeren azken hau eus kaldun
|
guztiek
ezagutu eta erabiltzen duten bitartean, hark azalpen bat eskatzen baitu. Beraz, ondo asmatua denetz arazoa alde hatera utzita, ez dago berri bat asmatzen ibili beharrik lehendik daukagunak gure izatearen berri ematen digu nean (159).
|
|
|
Kanpionek, irizpidetzat literatura idatzia hartuta, esango du euskara hitza s rekin idatzi izan dela: heskuara, eskuara, heuskara, euskara, euskera, esko ara, uskara, etab. Hala izan bada, honek esan nahiko luke entzule
|
guztiek
hitz hori hots horrekin entzun zutela. Euzkera hitza ez da agertzen euskal literatu ran.
|
|
|
tako bi tomoak (187). Hauetan datorren
|
guztia
ez da azken hitza, zerutik ez ditu hodei guztiak ezabatzen, baina asko laguntzen du garai ilun hura argi tzen.
|
|
|
tako bi tomoak (187). Hauetan datorren guztia ez da azken hitza, zerutik ez ditu hodei
|
guztiak
ezabatzen, baina asko laguntzen du garai ilun hura argi tzen.
|
|
|
reo irudiari zor dion itzala berresten du, maila
|
guztietan
jarraitu behar zaiona:
|
|
|
de) hitzak asmatzean, ez zela zuzen ibili, eta abar.
|
Hau guztia
euskara berria iruditzen zaio. Ez hala, ordea, Euzkerea koentzat, hauentzat, «orlegi», adibi dez, «belegi»ren (amarillo) antzera, oso egoki asmatua baita herri senaren ere dura, edo herri soilaren ahotik zuzen jasoak, Kirikiñok, adibidez, «zirijol» (ji deo) eta «txirringuts» (bicicleta) bezala.
|
|
|
Kontua da, euskara garbia ala mordoiloa (motro/ lo) gorabehera, prosa landua erabiltzen denean, herriak ez duela uler tzen. Baina hau herri
|
guztietako
hizkuntzekin gertatzen den zerbait da.
|
|
|
Hala al dira aita Arriandiaga, Zabala Arana, Urru tia, Urriolabeitia, edo Eleizalde, edo Kirikiño?
|
Hauek guztiak
Sabino Aranaren jarraitzaleak dira. Neologismoen kontuan zenbat eta gehiago aldendu euskara er deren kutsutik, orduan eta onuragarriagoa gertatuko da harentzat, asimilazioari aurre egiteko modurik eragingarriena desberdintasuna delakoan baitago.
|
|
|
Sabino Aranak ere, ezjakintasunaren ondorioz, hanka sartu zuen Lapurdiko errienta euskal hitz jatortzat hartzean, izanik den bezala, gaskoinetik hartua, kasurako berak baztertu nahi zuen maestu bezain arrotza (242). Nolanahi ere, ez dira asmatutako hitz
|
guztiak
baztertzekoak, hala nola burdin bidea, lur sa garra, beribila, pirripitta, nahiz eta erabiliagoak diren treina, patata, atoa, oto buza, bizikleta. Euskal hitzak nondik datozen jakitea baino lehenagoakoa da
|
|
|
Aranazaleak izan ez diren beste hainbatek ere aho batez onartu izan du te Arana Goiri izan dela Euskal Pizkundearen eragile nagusia, zeruan gaindi ibili zen arrano galanta. Azkuek
|
guztien
gainetik jartzen du haren izena, na hiz elkarren artean lehiakide amorratuak izango diren (249); Kirikiño hark ereindako landareaz ari da, bereziki bigarren aroan (250); Orixeren ustez ere, aldekoak nahiz kontrakoak izan, hura daukate eragile nagusitzat (251). Hale re, autore handienekin bezala, harekin ere kritikak bere galbahea pasatzen du xehe eta mehe.
|
|
|
(250) EbarÃsto Bustintza idazlearen ibilbidea ere ez zen
|
guztiz
Ierrobakarrekoa izan. MañaÂ
|
|
|
Aranak bere zigilua uzten du jorratutako arlo
|
guztietan
. Hain da autonomoa bere iritzi eta jokabideetan, politikoetan bezala bestelakoetan, hurbilekoenak zaizkionekin edota, Azkue zein Kanpionen kasuan bezala, fonetikan maisutzat dauzkanekin ere ez baitu amare emango eta eztabaida garratzak izango baititu.
|
|
|
«Beraz, Euskaltzaindiak beretzakotu duan euskal abecé auxe da: (eta 6 bo kal eta 25 kontsonantedun alfabetoa irakur daiteke, h tartean) eta 7 «Euskaltzain diak gure izkerazko idazle
|
guztiei
eskatzen die arren, ahal delarik behintzat, idaz kari auxe, ta besterik ez, erabili dagiela> >.
|
|
|
1902ko martxoaren 5eko proposamena ere interesgarria da, alegia, Ger nikako Batzar Nagusi
|
guztien
Agiriak argitaratzea, zehazki eta ortografÃa al daketarik gabe, dauden daudenean. Batzar agiriok kronologikoki liburu bildu ma legez atera, salgai jarri banaketa eta guzti.
|
|
|
1902ko martxoaren 5eko proposamena ere interesgarria da, alegia, Ger nikako Batzar Nagusi guztien Agiriak argitaratzea, zehazki eta ortografÃa al daketarik gabe, dauden daudenean. Batzar agiriok kronologikoki liburu bildu ma legez atera, salgai jarri banaketa eta
|
guzti
. Ehun urte geroago, oraintsu hasita egon arren, burutu gabeko lan bat da.
|
|
|
Euskal irakaslego baten beharrizanaz zuzen edo zeharka askotan idatzi zuen Sabinok.
|
Hori guztia
biltzea ez litzateke kaltegarri eta, seguru asko, di putatu zegoela proposamenen bat egingo zuela Diputazioan, artxiboan iker
|
|
|
Jaun andreok, agur
|
guztioi
:
|
|
|
Jean Haritschelhar euskaltzainburuaren ezin etorriaz, niri dagokit gaur Euskaltzaindiaren ordezkari zuen aurrean izateko ohorea. Horregatik, beste ezerekin hasi baino lehen, gure egoitzara etorri zareten
|
guztioi
ongi etorri esan nahi dizuet bihotzez. Dakizuenez, Euskaltzaindia euskararen akademia da, eta beraz, gure zeregin nagusia hizkuntza aztertu eta bera gure gizarteko premia guztietarako egokitzea da.
|
|
|
Horregatik, beste ezerekin hasi baino lehen, gure egoitzara etorri zareten guztioi ongi etorri esan nahi dizuet bihotzez. Dakizuenez, Euskaltzaindia euskararen akademia da, eta beraz, gure zeregin nagusia hizkuntza aztertu eta bera gure gizarteko premia
|
guztietarako
egokitzea da. Hizkuntzak, ordea, ez dira berez bizi, hiztunek, era biltzaileek ematen diete bizia, eta kasu honetan euskaldunok gara euskara bi zi, prestatu, landu eta itsusten edo edertzen dugunok.
|
|
|
Sabi no Arana Goiri, bizkaitarra. Aurten haren heriotzaren mendeurrena betetzen da, eta, beraz, bidezkoa da euskaldun
|
guztiok
harekin dugun zorra kitatzeko, beraren omenez oroitzapen ekitaldi batzuk antolatzea. Gaurkoan, beraz, Eus kaltzaindiak Sabino Arana Kultur Elkartearekin hatera, Abandoko seme argi ak Euskal Herriaren hizkuntza nazionalean eta gure kulturan izandako eragi na eta ondoko belaunaldiei utziriko emaitzak gogoratu eta haren testuinguruan balioetsi nahi ditu.
|
|
|
Izan ere, ez dugu behin ere ahantzi behar,
|
guztiok
bezala, bere argi eta itzalekin, bere garaiko semea genuela Sabino ere, eta horrexegatik, bera zu zen epaitzeko orduan, garai hartako egoera sozial, kultural eta ideologikoa na hitaez kontuan hartu beharra daukagula.
|
|
|
Nolanahi ere den, ez nuke neure aurkezpen hau amaitu gura Aranaren euskal ekarpen batzuk gogoratu barik: lehenengo eta behin, euskara ikasi zu en, geroagoko euskaldun berri askorentzat eredua izanik; euskarak gure nazio aren osaeran daukan garrantzia azpimarratu zuen; euskararen batasunerako le hen pausoak ezarri zituen, ipar eta hegoaldeko euskaldun
|
guztientzat
ortografia batzea planteatu zuenean; onomastika arloan frantses eta espainolaren azpian geneukan menpekotasunetik irten eta euskal santutegi berria eratu zuen, gaur ko lñaki, Jon, Miren edo Edume ugarien sortzaile espirituala izanez, eta, az kenik, hizkuntza txukuntzeko kezkaz oroitu beharra dugu, euskarak kultur eta zientzi terminologia berria bere erroetatik sortzeko daukan ahalmena nabarÂ...
|
|
|
gure hizkun tzak eta gure herriak zituzten hutsune eta beharrizanak azpimarratu eta horiei irtenbide egokia ematen saiatzea; jakina, bere informazio eta jakintza pertso nalaren arabera. Ardura gutxi du ukitu zituen arlo
|
guztietan
ondo asmatu zu en ala ez. Gauza guztiak, noski, ez zituen ongi burutu, gaur dakigunaren eta ordutik hona ikasi dugunaren argitan behintzat, baina orduan inork gutxik egin
|
|
|
Ardura gutxi du ukitu zituen arlo guztietan ondo asmatu zu en ala ez. Gauza
|
guztiak
, noski, ez zituen ongi burutu, gaur dakigunaren eta ordutik hona ikasi dugunaren argitan behintzat, baina orduan inork gutxik egin
|
|
|
Bi aldiz argitaratu dira Sabino Aranaren idazlan
|
guztiak
(2). Ezaguna de nez, bigarren edizioa aurrekoaren birrinprimaketa da, hiru tomotan, MartÃn Ugalderen ahaleginari esker zenbait dokumentu (batez ere gutunak) erantsi zit zaizkiolarik.
|