|
2003
|
|
|
Izan ere, Hiribarrenek, Iztuetak bezala, euskaldunen inguruko ohiko diskurtso historikoa errepikatzan zuen: duela 6 mila urte gizona munduan sortu zela, ondoren uholde unibertsala gertatu zela,
|
gero
Babelgo dorrea eta hizkuntzen nahasketa, hortik euskaldunak Iberiara joan zirela, euskaldunak odol garbikoak zirela, kantabriar borroken kontuak, kartagotar, erromatar, godo eta arabiarrei aurre egitea, Nafarroako erreinuaren sorrera eta gorabeherak91, euskal herrialde bakoitzaren bilakaera historikoa, Frantses Iraultza, Napoleon, Gerra karlistak, uneko gertaerak, dena ikuspegi tradizionalista et... Ez dugu puntuotan gehiago sakonduko nahiz auziak lan espezifiko bat lukeen.
|
|
|
Hori bihur zitekeen bere produkzioaren gune sozial babeslea. ...ik ikasteko metodo baterako, Lapurdiko Biltzarrera jo zuen, baina kasu guztietan arrakastarik gabe.35 (Aurreko mendean, Nafarroa Behereko Estatu Orokorretan eta Gipuzkoako Batzar Nagusietan, euskarazko beste liburu batzuk argitaratzeko gisa bereko laguntza ukapenak gertatu ziren) 36 Beñat Oiharzabalen ikerketak erakusten duenez, XVII. mendearen erdialdetik aurrera, frantsesa kultur hizkuntza gisa
|
gero
eta gehiago sartu zen Iparraldeko klase ertainen artean (Hegoaldean gaztelaniaren hegemonia bere hartan mantentzen zelarik) 37 Hortaz, euskal erakunde publikoek, Iparraldekoek zein Hegoaldekoek, eliteen esku egonik, ez zuten euskaraz idatzitako kultur produkzioa sustatzeko interesik agertu, auzi horietarako erdara nahiago baitzuten. Eta, hola, euskarazko historiografia, eta oro har euskara idatzi oro, produkzio gune sozial laiko gabe geratu zen Antzinako Erregimenean.
|
|
|
Herritar apalak mundu horretatik kanpo geratzen ziren. XIX. mendetik baina, herritarrek parte hartze
|
gero
eta handiagoa izango zuten politika publikoan. Eta horri lotu behar zaio, gure ustez, herritarrentzako historia generoko lanak idaztea.
|
|
|
Euskal Herrian Frantses Iraultzarekin hasi ziren aurreneko mobilizazio publiko masiboak, milaka herritar armada batean edo bestean borrokatzean. Konbentzio Gerraren ondoren Napoleonen gerrak etorri ziren, eta
|
gero
Hego Euskal Herrian gerra karlistak (tartean hainbat mobilizazio militar txikiagorekin gerrilletan etab.). Gatazka horien inguruan aurkitu ditugu euskaldun herritarrei zuzenduriko aurreneko kontakizun historikoak, bereziki bertsoetan txertatuak. Guk batez ere lehen karlistadako bertsoak aztertu ditugu.
|
|
|
Liburua poema multzo bat da, erlijio, maitasun eta beste gai batzuez diharduena.
|
Gero
, bigarren maila batean, iraganeko daturen batzuk (historikoak) ere jasotzen ditu. Hola, poema autobiografiko batean, egilea, Etxepare, behinola gartzelan egon zela aipatzen da, erregeren aurka aritu izanaz bidegabeki salaturik.
|
|
|
edo, emakumeen historia?).
|
Gero
, jakina, gai konbentzional horiek, barne koherentzia handiagoa edo txikiagoa izan dezakete, planteatzen, ikertzen eta lantzen diren moduen arabera. Gure kasuan,, euskarazko historiografia?
|
|
|
ez dira errezetarik geratu, baina Busca Isusiren ustez (Busca Isusi, 1983) egongo ziren?; eta, balearen bila joan ostean, makailu harrapaketa hasten da Ternuan, makina bat hilko zirelarik lan gogorra izanik17 Foruek kongrioa ere aipatzen dute, baina egun apenas dago (agian balearen bide bera eramango zuen). Eta
|
gero
Ameriketara emigrazioa eta merkataritza edo burdingintzara dedikatzea izan ziren irtenbideak gosearen aurrean (irteera hauekin euskal sukaldaritzaren hedapena etortzea ez da arraroa), Aro Berrian garatuko zirenak (XVI. mendean batez ere).
|
|
|
Fortunen arabera ere, taldearen kopuruaz aparte, ikus daiteke taldearen garrantzia: Gehiena denda eta lonjan inbertiturik zeukaten 7.370 eta 98.574 erreal tartean; eta
|
gero
etxeko gauza edo tresnerian: arropan batez ere:
|
|
|
XV. mendera arte zeramikazko produktuak garrantzitsuenak ziren, baina
|
gero
metalezkoak hedatzen hasiko ziren, gehiago irauten zutelako (eta, agian, baita burdingintzaren eta, orokorrean, metalgintzaren garapenari esker). Hala ere, zeramikazkoak oraindik erabiliko ziren (merkeagoak zirelako).
|
|
|
Kafea metalezko eta buztinezko tresna batean xigortzen zen goilara batekin mugituz, beltzarana gelditu arte, eta
|
gero
almirez batean txikitzen zelarik.
|
|
|
Euskal Herrian Antzinatetik sagardoa izan da euskaldunen edaria. Ardoaren garrantzia ezin dugu ahaztu erromatartutako eta
|
gero
kristaututako lekuetan, ohi denez. Azkenik, limonada bizkaitar jai eta erromerietan ere edaten da tradizionalki.
|
|
|
On Joxe Miel Barandiaranen ustez, mamia historiaurretik jango zen (Busca Isusi, 1983). Nekazaritzako teknika garatuko zen, behin hazi eta landarearen harremana ikusita, eta norberaren hondarrak eroritako lekuan gehiago hazten zirela landareak;
|
gero
konturatuko dira, lurra bueltatzen bada hobeto hazten direla, teknikak garatuz doazelarik denborarekin (lurra mugitu, jorratu, ureztatu,?). Emakumeek egingo zuten fruitu bilketa eta gero nekazaritza txiki bat:
|
|
|
Nekazaritzako teknika garatuko zen, behin hazi eta landarearen harremana ikusita, eta norberaren hondarrak eroritako lekuan gehiago hazten zirela landareak; gero konturatuko dira, lurra bueltatzen bada hobeto hazten direla, teknikak garatuz doazelarik denborarekin (lurra mugitu, jorratu, ureztatu,?). Emakumeek egingo zuten fruitu bilketa eta
|
gero
nekazaritza txiki bat: ortuzaintza eta goldaketak (garrantzia eman ziena gizartean); denborarekin etxeko abereak ere haziko zituzten (oilo, antzar, txerriak,...) eta salduko; lihoa ere landatuko zuten oihalgintzarako.
|
|
|
Gizonak bitartean ehizara dedikatuko ziren. Patxi Antonen (1991) ustez goldearekin, emakumearen papera galtzen da nekazaritzan, lur zabalera handitzeaz gain, gizonen indarra erabiltzen hasi da eta abereena (idiak)
|
gero
.
|
|
|
Telesforo Aranzadiren ustez hau ez zen horrela, baina Mendebaldean artearen ezkurrak jan izan dira (gozoagoak direnak). Beharbada artea hedatuagoa egon zen antzina (toponimia ugariak dioskunez) eta
|
gero
gutxitzean, utzi egingo ziren haritzarenak. Edari gehiegirik gabe, garagardoa izango zen ohikoena.
|
|
|
Azkenik aipatu behar dugu mentalitate aldaketa bat eman zela: lehen pobreak onartuak zeuden eta kristauen eremuan bere funtzioa betetzen zuten aberatsentzako salbaziorako tresna gisara, limosnaren bidez, baina merkantilismo eta industria agertzen zihoazenean,
|
gero
eta okerrago ikusita zeuden, alferrak, gaizkileak eta giza-zama kontsideratuz. Gainera, merkantilismoaren ideiek bultzatuta, pobrea lan egiteko erabiltzen hasi ziren, baldintza gogorrenetan.
|
|
|
zurien komunitateak: hasieran arrakastatsuak izan baziren ere,
|
gero
sarraskituak edo ekonomia beharrengatik banatuak izan ziren.
|
|
|
Hasieran azukrea gutxi erabiltzen zen (apoteketan sendagai gisa) eta, esan dugunez, XVI. mendearen bukaeran oraindik, produkzio gehiena azukre kanaberatik lortzen zuten. XVII. mendetik Europan tea, kafea eta txokolatea ere produktu garrantzitsuak bihurtu ziren kontsumoan, eta produktu hauek gozotzeko modan jarri zen azukrea; horretarako,
|
gero
eta gehiago azukrea erabiltzen zuten-eta eztiaren ordez. Hala ere, produktu horiek beren jatorrizko lekuetan gozoki gisa ez zirela erabiliak izan gogoratu behar da.
|
|
|
Hasierako izena Rumbullion zen?, zalaparta? ingelesez?, baina
|
gero
Rum bezala gelditu zen. Merkataritzarako oinarrizko produktua bihurtu zen, eta indioekin elkartrukerako guztiz baliagarria.
|
|
|
Honela, ekonomiak arazo berbera landu izan badu ere, azken pausua ahaztu da, janarigintza. Hala ere, badirudi, azken aldian ikerlariei
|
gero
eta gehiago arduratzen dien zerbait bihurtzen ari dela elikagaien historia.
|
|
|
Lekari motako zuhainen erabilera ere hedatu zen? Ingalaterran lehenengo eta
|
gero
Frantziara iritsi zen fenomenoa?; landare hauek (alfalfa, hirusta?) lurrari laguntzen zioten, errekuperatzeko behar zuen nitrogenoa eransten baitzioten; animalientzako elikagaia ere baziren, lanindarra eta ongarri ahalmena handituz. Gainera, lur gehiago lantzen hasi ziren (drenaiak Herbeheretan, lugorrien gutxitzeak), golde berriak agertu ziren (Jethro Tull Ingalaterran, Brabante goldea Herbeheretan); intelektualek nekazaritzari buruzko interesa garatu zuten (frisiokratak, ekonomi elkarteetako partaideak); nekazari munduan artisautzaren sarrera eta garapena gertatu zen lagungarri gisa (hirietako gremioetatik ihesi3); eta, azkenik, baina ez horregatik garrantzi gutxiago zuen fenomenoa, emigrazioa zen:
|
|
|
3 Verlagssystemaren gisako produkzio moduen bidez. Sistema honekin, merkatariak lehengaia aurreratzen eta banatzen zien nekazariei, eta
|
gero
haiek etxean landutako manufakturak erosten zizkien, merkatariak berak jarritako prezioetan. Nekazariek diru osagarria lortzen zuten, neguan nekazaritzan ari ezin zirenean egindako lanez, eta merkatariek irabazi handiagoak lortzen zituzten gremioetako kontrolik gabe, eta berak ezarriz prezioak.
|
|
|
Goizetan, Historia Geografia arloan lan egiten zuten argitaletxe eta taldeen aurkezpena egin zen:
|
Gero
, Ingeba, Iker, Gordailu, Etor, Jakin, UZEI, UNED eta EUTGna, besteak beste; eta Arteari eta Geografiari buruzko zenbait hitzaldi eman ziren. Arratsaldeetan, aldiz, hiru mintegi antolatu ziren, BBBn (Batxilergo Bateratu Balioanitza) eskaintzen ziren Historia, Geografia eta Artea nola irakatsi lantzeko.
|
|
|
Horrekin nazionalismoaren ideia bultzatu nahi izan zen. Nazionalismoan herriaren arlo guztiak maitatu, defendatu eta ahal izanez
|
gero
indartzea bilatzen delako. Hondarea babestuz, errusiar historia, kultura eta tradizioak mantenduko zituzten.
|
|
|
Lehenengo gauza artea herriarengana hurbiltzea zen, eta horretarako Monumentuen Propaganda Plana, edo bestelako ekintzak egin ziren. Denboraz agintariek
|
gero
eta esku hartze handiagoa izan zuten arteak jorratu beharreko bideetan, eta azkenean, 1929an, Stalinen esku geratu zelarik artearen gaineko kontrola, errealismo sozialista izeneko estiloa ezarri zen, estilo ofizial gisa.
|
|
2004
|
|
|
Hala baieztatzen dute lekukotzek: «emakumiantzako lana zegon Karrero fabrikan, ta
|
gero
beste Morencos. Neskak han, behin hamalau urtezkeoz.
|
|
|
Esan behar da Lange n lana ez litzatekeela berdina izango Taylor gabe. Urte horretan senarrarekin batera California Rural Rehabilitation Administrationen (Kaliforniako nekazaritzaren birgaitze administrazioa) lanean hasi zen eta baita RAko argazkilaritza sailean ere,
|
gero
FSA izango zena.
|
|
|
Nekazaritza Departamenduko aholkulariak, Rexford Tugwell ek, 1935ean nekazal guneei buruzko txosten ilustratu bat egitea erabaki zuenean Roy Stryker i eskatu zion proiektuaz arduratzeko eta honek, denborarekin, argazkilari talde handi bat kontratatu zuen. Lehendabizi Arthur Rothstein kimikari eta argazkilari zientifikoa,
|
gero
Carl Mydans, RA n parte hartutakoa, Walker Evans eta Ben Shahn ilustratzaile eta margolaria elkartu zituen, eta azkenik Dorothea Lange sartu zen. Europan ez dago FSAren antzeko ezer; baina produktu guztiz amerikarra izan arren argazkilari asko emigranteak ziren, esate baterako Jack Delano ukraniarra, Theo Jung austriarra, Ben Shahn lituaniarra.
|
|
|
Hasieran musika ikasketak egin zituen Curtis Instituten; Errusiako familia txiro baten ametsa seme alabak musikari famatuak bihurtzea izaten baitzen.
|
Gero
, bitartean Pennsylvania-ko Arte Ederren Akademian sartu zen eta ilustrazio eta diseinu grafikoan espezializatu. 1936an Europan zehar bidaiatzeko beka bat lortu zuen eta bertan museo eta artelan garrantzitsu asko ikusteaz gain bere lehen argazki makina erosi zuen.
|
|
|
1938an Pottsvile ko meatzariei buruzko saiakera bat egin zuen, Roosevelt-en gobernuak sortutako Arteen Proiektu Federalaren diru laguntzaz. Lan honen erakusketa Paul Strand ek ikusi eta goraipatu zuen; kritika honek New York era joatera bultzatu zuen eta bertan Irene ezagutu zuen,
|
gero
bere emaztea izango zena. Honetaz gain, Strand ek Delano ri buruz hitz egin zion Stryker i eta FSAn sartu zen 1940an.
|
|
|
Eskema honek duen arazo nagusia proportzio kontua baino gehiago planteamendua da: abiapuntua Estatuak ezartzen duenez, hau da, ikasgaiaren oinarrizko eskema egina datorrenez,
|
gero
eduki propioak, kopuruz esanguratsuak izan badaitezke ere, derrigor eskema horretara moldatu beharra dute. Eta horrela ez dago ikuspegi propio bat eraikitzerik.
|
|
|
Eusko Jaurlaritzan beldur ote ziren zituztela nahi zituzten moldapenak egin espainiar historian eta beraz alternatiba gisa sortu ote zen euskal historia hau? Kuriosoa da halaber Euskal Herriaren historiahonen edukiak ez zituztela aprobetxatu
|
gero
Batxilergoko bigarren kurtsoko Historiaren edukiak moldatzeko orduan: bietan ageri dira euskal historiak baina bietako ezein ez da bestearen eredu gisa erabili.
|
|
|
Ingurune hori zergatik den Euskal Herria (eta ez euren udalerria, probintzia, EAE, Espainia edo Europa) ez da argitzen. Inplizitu doa Euskal Herria izeneko lurralde bat dela, nahiz
|
gero
ez den bere hedadura inon zehazten eta de facto Hego Euskal Herrira mugatzen den kontzeptuen egitarauan. Ikasgai honek susta ditzakeen euskal balioen artean. Euskal Herriaren historia hobeto ezagutzeko interesa eta jakin mina sortzea?
|
|
|
Aldiz pasarte honetan ez du argitzen zergatik hautatu duen Euskal Herria bere lurralde erreferentzia gisa. Inplizituki uler daiteke euskaldunen eta euskararen eremua delako aukeratu dituela(
|
gero
egitarau proposamenean euskarari egindako erreferentziak ugariek inpresio hau baieztatzen duten). Interesgarria da, ordea, Euskal Herria subjektu historiko gisa eraikitzen dagoela eta subjektu hau Europakorekin nola lotzen duen ikustea:
|
|
|
Eta zentzu horretan euskal subjektu historikoa lehenik zehatzago definitzeko saioa eskertuko nion (nik I.1 atalean proposatu dudan erako zerbaiten bere bertsioa), eta behin hori egindakoan planteatuko nuke Europakoa gehitzea. Bestela euskal subjektuaren definizio inplizituekin jokatzen da, abiapuntu gisa hobeto zehaztea komeni direnak, nahiz
|
gero
praktikaren orduan ez izan ezinbestekoa haiek orpoz orpo segitzea (azken finean euskal historian, adibidez 1598an, zer gertatu zen kontatzeko ez da nahitanahiezkoa justu justu jakitea zeintzuk diren zure subjektuaren muga argiro zedarrituak, ziurrenik Euskal Herritik Parisko gertakarietara jauzi egin baituzu, eta handik Poloniara eta ondoren Nafarroa Beherera, etab. Baina horrek ez du kentzen abi...
|
|
|
Hemen aurkeztua den edukia dokumentuetan oinarritzen da, ahal den neurrian. [...] Gai bakoitzaren erdian, kurtso bakoitzaren erdian, dokumentuak du zor zaion lekua gorde behar, jakinez,
|
gero
, dokumentuaren azterketatik ateratzen den diskurtso historikoa, norberaren nortasunaz, norberaren kultura irizpideez eraginik izan daitekeela eta dela, baina beti egiari zor zaion bidetik.22
|
|
|
Ikusten denez, ustez irakasten den euskal historiak salaketa izugarri gogorrak eragin ditu,
|
gero
horiek baieztatzeko frogarik eman ez bada ere6 Edozein kasutan susmoa hor geratzen da eta aldika aldika antzeko kritikak entzuten dira. Gainera salaketa horiek erantzun mimetikoak eragin dituzte, espainiar/ frantses curriculumek duten eraginari buruz.
|
|
|
Beraz, uztartzeko aukera egon arren, beti bereizi genituzke historiak dioena eta guk gaia baliatuz pausatzen ditugun debateak. Zentzu horretan historiak (adibidez historia unibertsalak) berez ez luke inolako baliorik emango,
|
gero
balioen gainean hausnartzeko aukera eskaini arren.
|
|
|
Pedro Axular idazle nafarrak ere darabil izen hori, 1643ko
|
Gero
aszetika liburuan. Irakurleari zuzenduriko hitzaurrean, gai berberaz mintzo delarik, honela dio:
|
|
|
Paperak aurretik eginak zeuden, Baztango etxeetan gorderik zeuden eta. Badirudi propaganda paper hauek, Frantzia aldean inprimatu zituztela, eta
|
gero
Iruñera eramanak izan zirela. Altxamendua piztu, eta baztandar batek baino gehiagok erakutsi zuen bere burua nazionalen alde.
|
|
|
Udaletxean bandera gorri horia jarri eta
|
gero
, Elizondoko batzokira joan ziren bertan zeudenak espainiar bandera balkoian jartzera behartuz. Arrizibita tenienteak diskurtso anti errepublikar bat bota zuen.
|
|
|
Errekluta berriak Iruñean biltzen ziren, bertan unitate berriak sortzen zituzten: entrenamendu azkar bat eman eta
|
gero
, fronte ezberdinetara bidaltzen zituzten. Gerrara 559 baztandar joan ziren, eta hauetatik, frontean edo frontean jasotako zauriengatik, 36 behintzat hil egin ziren14 Frontean hil zirenen kopuru handiena Aragoiko frontean izan zen, batez ere Teruelgo batailan, 1938an.
|
|
|
San Cristobal kartzelara bidali zituzten Joaquin Sobrino eta Esteban Guillenea, biak Izquierda Republicana koak. Hauek, lehendabizi, Valladolid aldera deserriratu zituzten, nahiz eta
|
gero
Iruñean bizitzeko eskubidea eman. Felix Arizmendi, Manuel Arregi, Felicitas Ariztia, eta Bittori Etxeberriak, berriz, egunero pasa behar izan zuten Gobernu Zibiletik.
|
|
|
Frankisten kartzelak errepublikar atxilotuez beteta zeudenez23, atxilotu hauekin lan batailoiak sortu zituzten. Lan esku merkea zirenez, hasieran fortifikazio lanetan eta
|
gero
lan publikoak egiten jarri zituzten (errepideak, trenbideak... ).
|
|
|
Baina hau ez zen Espainian soilik gertatu, Frantziak espainiar errepublikar errefuxiatuekin gauza bera egin baitzuen. Horrela sortu ziren Groups de Travailleurs Étrangers (GTE) Alemaniaren garaipena eta
|
gero
, Service de Travail Obligatoire (STO), deitzera pasa zena. Atlantikoko Gotorlekua eraiki zutenak adibide gisa hartzen ahal ditugu.Baztanen lan batailoiak 1938an agertu ziren, Errepublikaren Iparraldeko zonaldea (Asturias, Santander eta Bizkaia) konkistatu ostean, baina gerra amaitzean aise gehiago ziren.
|
|
|
Bi toki hauek lehenengo inbasioan aukeratutako lekuak ziren, eta bertatik gerrillari talde handiak sartu ziren. Lehenengo tropekin borrokak izan eta
|
gero
, talde hauek talde txikiagotan banatu ziren Nafarroa iparralde osotik ibiliz. Horrela Baztananen, urriaren 18 eta 22an makien bi talde atxilotu zituzten tropa frankistek:
|
|
|
Kintoak, eta errepuplikarrak nahasturik zeuden, baina errepublikar asko, beraien bizitzarekin nazkatuak zeuden. Hauek gerran egondakoak ziren, kartzelatik pasatutakoak bizpahiru urtez,
|
gero
lan batailoietan egonak eta azkenik berriro hiru urtez, zerbitzu militarra egitera behartuak. Soldaduen urduritasunak eta askoren esperientzia faltak, egoera bitxiak sortu zituen.
|
|
|
Araba sare garrantzitsuko Bittori Etxeberria, Agustin Ariztia eta Esteban Etxeberria. Hauei hasiera batean heriotza zigorra ezarri zieten, baina
|
gero
, 30 urteko kartzelaldira zigortu zituzten (Chueca, 1990: 112).
|
|
|
Pedro Urrutia, gerran aritu eta
|
gero
, Espinal aldean baso ustiakuntzan lanean ibili zen eta Baztanetik alde hartara joateko modu azkarrena mendian zehar joatea zela dio, muga jarraituz. Berak kontatzen du soldadu alemanek gauetan, botak eta gerrikoak oso distiratsuak zituztela eta oso urrundik ikusten zirela.
|
|
|
1941 urtean abere lapurrak (cuatreros) ibili ziren mendietan Baztango artzainei lapurtzen.
|
Gero
, lapurtutako abereak (ardiak batez ere), Frantziara eramaten zituzten han saltzeko. Abere lapur hauek Donibane Garaziko alemaniar tropa okupatzaileen eta Baigorriko jendarmeen kooperazioari esker atxilotuak izan ziren43 Egoera ekonomikoa zailtzean, bai mugaren alde batean zein bestean, abere lapurretak ugaldu egiten ziren.
|
|
|
Espainiak beste herrien aurrean no beligerante gisa definitu zuen bere burua. Ardatzaren garaipena gertatuz gero Francok, Alemaniaren mesedea eskuratzeko, argudia zezakeen gerran Dibisio Urdina (hasiera batean falangistez osatua eta
|
gero
errepublikar presoz) Sobietar komunisten kontra borrokatzera bidali zuela, nahiz eta zuzenean borrokatu ez. Baina Alemaniak gerra galtzeko arriskuaren aurrean, Francok, aliatuen garaipena ikusita, hauen inbasio bat jasan zezakeelakoan, muga fortifikatzeari ere ekin zion.Gerra Zibila hasi zenetik, Baztanen unitate militar ezberdinak egon ziren kanpatuak.
|
|
|
jantziak (txapelak),, fish and chips? dendak, golf a, tenisa, futbola, etxebizitzen egitura eta banaketa, biztanleriaren konposizioan izandako aldaketa (adina eta sexua), Estatuaren interbentzionismo
|
gero
eta nabarmenagoa, politika eta sufragioa zabaltzea, fabrika handiak izatea...
|
|
|
Azkenik, berriz egin zuten bat Mundu Gerra eta Urriko Iraultzaren garaian. Sozialismoak berebiziko eragina izan zuen Arts and Crafts mugimendu britainiarrean,
|
gero
Art Nouveau n, eta aurrerago, arkitektura modernista eta inpresionismoaren ondorengo abangoardian. Dena den, marxismoak artearengan izan duen eragin garrantzitsuena Morris-en teoriatik etorri zen.
|
|
|
Bi etapa bereiz daitezke. Bat, maiatzaren 3tik 11ra non ikasleak mobilizatu eta
|
gero
langileengan eragina izan baitzuen. Eta bigarrena, maiatzaren 14tik 27ra.
|
|
|
mugimendua hasi zen eta Europako potentzia handienen koloniak (Aro Berrian sortuak) estatu politikoki independienteak bilakatu ziren (nominalki batez ere, ez ordea ekonomikoki). Lehenengoa, Indiakoa izan zen 1947an,
|
gero
Libia 1951an... Britainiarrek, era baketsuan adostu zituzten independizatzeko mugimenduen nondik norakoak, Frantziak ez (Aljeriako gerra kasu).
|
|
|
Japoniak eta 2 maila batean Txinak. Baina azken urteotan eta
|
gero
eta erritmo azkarragoan Txina garrantzia hartzen ari da (uste baino handiagoa). AEB,, made in China?
|
|
2005
|
|
|
1970etik aurrera, ikasle mugimenduaren garrantzia zertxobait gutxitu egin zen, langileen protestek
|
gero
eta indar handiagoa zuten bitartean. Oposizioko bi mugimendu horiekin batera, 60 hamarkada bukaeran beraien ekintzak hasi zituzten hainbat gizarte kolektibo aipatu behar ditugu, hala nola, abokatuak, kazetariak, emakume taldeak, etab. Baina, frankismoan ohikoa izan zen legez, protesten areagotze horren aurrean, erregimenetik bideratutako errepresioa are latzagoa bihurtu zen.
|
|
|
Autoreak testua itzultzea lortu zuen eta La ofrenda de los pueblos izena ematen zion, hain zuzen ere (bere ustez) hainbat herrik emankortasunaren jainkosa bati egindako eskaintza bat zelako53 Baina nondik sortzen du interpretazio hori? Toponimia aurrelatindarra aztertzeko milaka toponimo bilduta eduki eta
|
gero
, batzuk Serreta d' Alcoi-ko idazkian jasota zetozen hitzekin antzekotasun nabariegiak zituztela ohartu zen, adib. beruneko BAGAROK, eta Bacarot toponimoa. –Si los signos se asociaban, pues, a una referente geográfico y este podía ser identificado, sabríamos a través del referente, el significado del signo?
|
|
|
Bergua ren ekarpen nagusia bere signario básico delakoa da. Azaila ko elebiduna ikertu eta
|
gero
konturatzen baita, leherkari gorrak eta ozenak bereiz daitezkeela. Berez bi objektu ezberdin dira, aldi berean bi hizkuntza ezberdinetan daudenak, baina bere ustez esanahi baliokidea dute, biak ontzigile beraren markak direlako:
|
|
|
Antzekotasun hauek guztiak ezarri eta
|
gero
, egilea euskara eta iberieraren arteko elementu komunek zein harreman mota adierazten duten esatera ez da ausartzen: etorki komuna, mailegua, edo substratu berbera konpartitzera.
|
|
|
Euskoiberismoa, Tubalismoaren jarraitzailea izan zen arlo askotan eta aldi berean berritzailea beste horrenbestetan. Honela zenbait fantasia baztertu eta
|
gero
, Humboldt-ek teoria euskoiberista taiutu zuen19 Humboldt Euskal Herriaz maiteminduta zegoen, bere hizkuntza ulergaitza baina oso erakargarria zitzaion, eta ematen du azkenean berau hitz egiteko gai ere bazela20.
|
|
|
2 Gomez Moreno-ren 1922ko sistema onartu eta
|
gero
, Liria ko ontzi batean Pio Beltran-ek 1934 urtean gudua.deitzdea. irakurri zuen (Beltrán, 1972: 259).
|
|
|
II. Tubalismotik eta kantabrismotik euskoiberismorako ibilbidea historikoki nola bilakatu den azaltzen da bigarren atalean: XVI. mendean euskara antzinako Espainiako hizkuntza zela nolatan proposatu zen (tubalismoa, kantabrismoa),
|
gero
XIX. mendean Humboldt-ek kutsu zientifikoagoa eman ziola (propioki teoria euskoiberista proposatuz) eta XX. mendean teoria honek izan duen gainbehera agertzen dira2.
|
|
|
V. Laburbilpena delakoa ondorioen atala da eta bertan euskoiberismoaren teoria agortuta dagoela argi utzi dugu. Teoria honek gaurkotzeak eta berrikuntzak jasan eta
|
gero
, egungo ezagupenekin erabat zaharkitua jarraitzen du.
|
|
|
Hori tradizionalki erlijioarekin elikatu edo motibatu da eta gaur ja ikusten dugu erlijio gabe ere hori motibatzen dela. Beraz, nik esan dut moralak eta erlijioak, baina
|
gero
eta gehiago erlijio gabe ere bai.
|
|
|
Euskal Herria zegoen zizko eta berak nazio kontzeptu bat sortu du eta nazio kontzeptu horren inguruan mugimendu bat sortu du, hori da. Bueno, baina klaro, Euskal Herrian, jende askok pentsamendu horren inguruan eta erreferentzia sistema horrekin
|
gero
Gerra Zibil bat egin du, eta galdu egin du. Eta beraz, gero pasa ditu 40 urte galtzaile bezala, asko sufrituz, pertsegitua, kontzientzia txarrekin, lotsatuta ze burla egiten zioten?
|
|
|
Bueno, baina klaro, Euskal Herrian, jende askok pentsamendu horren inguruan eta erreferentzia sistema horrekin gero Gerra Zibil bat egin du, eta galdu egin du. Eta beraz,
|
gero
pasa ditu 40 urte galtzaile bezala, asko sufrituz, pertsegitua, kontzientzia txarrekin, lotsatuta ze burla egiten zioten, insegurantzia batean eta guzti hori.
|
|
|
Familia handiena, kuantitatiboki handiena. Bueno, eta
|
gero
dator horren kontra sortu den talde bat baina praktikamente tradizio eta erreferentzia berdinak dauzkana, eta hori da EA. EAJ eta EA, familia bera dira. Historikoki esan nahi dut.
|
|
|
Proiektu diferentea baino, erlatiboki diferentea, baita ere, ez oso diferentea. Bueno eta
|
gero
datoz, Euskadiko Ezkerra eta gero, hor seguru asko lau familia aipatzen baditut, izango dira HB edo izan zena. Euskadiko Ezkerra PSOEra joan zen beraz, ja ez dago.
|
|
|
Proiektu diferentea baino, erlatiboki diferentea, baita ere, ez oso diferentea. Bueno eta gero datoz, Euskadiko Ezkerra eta
|
gero
, hor seguru asko lau familia aipatzen baditut, izango dira HB edo izan zena. Euskadiko Ezkerra PSOEra joan zen beraz, ja ez dago.
|
|
|
Eta badago memoria historiko bat ere ANVrena, baina klaro, emigrazioan gelditu zen eta kanpoan txikia gelditu zen. Eta orduan, besteek irentsi egin dute praktikamente eta gaur ANVren memoria dago, ANVko batailoiak gerran ibili ziren, beraz, PNVrekin gelditu dira, eta
|
gero
besteak gelditu dira HBren inguruan. Orduan, dauka memoria puskatu bat, gerrak puskatu duelako, gauza askotan bezala.
|
|
|
Beraz, hau da kausa bat. Eta
|
gero
dago beste kausa bat nik uste dut berdin inportantea dena eta da ikustea nolabait instantzia moralak izan behar dutenak: intelektualak, filosofoak, apaizak, obispoak?
|
|
|
Beraz, dago hau: boterearen aldetik harrokeria eta errespetu falta, eta
|
gero
instantzia moralak izan luketenak, batez ere intelektualak eta moralak, erlijiosoak ikustea daudela boterearen alde. Ze klaro, orduan gelditzen zara, errebelatuta dagoena gelditzen da; orain arte zeukan moralarekin ezin da errebelatu, beraz beste moral baten bila hasten da.
|
|
|
Ba seguru asko berdin. Behin puska bat,
|
gero
beste puska bat, gero beste puska bat. Orduan nire irudipena da herri txikien historia egiten dela uhinak bezala itsasoan: bat etortzen da, baina etortzen da beste bat ere.
|
|
|
Ba seguru asko berdin. Behin puska bat, gero beste puska bat,
|
gero
beste puska bat. Orduan nire irudipena da herri txikien historia egiten dela uhinak bezala itsasoan: bat etortzen da, baina etortzen da beste bat ere.
|
|
|
nola aterako dira, dictadura de 50 años? eta
|
gero
egun batean demokrazia, hori ez da inbentatzen. A ez?
|
|
|
Baina zer gertatzen zen ba nola presio soziala eta Estatuaren presioa, falangista batek bezalaxe funtzionatzen zuen. Orduan, zuri berdin zaizu hori abertzalea baden,
|
gero
funtzionatu falangista batek bezala egiten badu. Baina hori asko eman da, eta orduan dago jende bat esaten duena, baina gu Francoren kontra geunden?
|
|
|
bata biolentziarena eta bestea biolentziarik gabekoa. Elkarrizketan bertan esaten da bide biolentoak jarraitzen dituztenak bide demokratiko pazifiko batera eraman nahi izanez
|
gero
, bide pazifikoak jarraitzen dituzten horiek bide biolentoak jarraitzen dituztenengan esperantza sortu luketela. Paulo Iztueta Armendarizek (2000) bere Hezkuntza, hizkuntza eta boterea Euskal Herrian liburuan goian aipaturiko ideiarekin bat egingo lukeena helarazten du, honako hau alegia:
|
|
|
bat da, lehenengo hori [biolentzia pragmatikoa], armak hartzen dituguna, eta hau egiten dugu helburu politiko batekin. Baina
|
gero
beste problema bat dago, eta da, biolentzia hartzen dugunean gogoeta baten ondoren eta orduan biolentzia hori justifikatzen duen moral bat behar dugu, beraz, moral tradizionala puskatu behar dugu, beste moral tipo bat sortzeko.
|
|
|
Egin behar dugu beste moral bat sortu, non benetan karakter fuerte bat daukatenak eta ahalmena daukatenak lider batzuk izango diren. Horiek eramanago dute
|
gero
atzetik masa, baina beraiek egingo dute orduan askatasunaren borroka orain arteko konplexu moralik gabe. Bi mailatan mugitzen da; gauza bat da, eta beharbada horregatik dago hemen bereizkuntza eginda:
|
|
|
Bi mailatan mugitzen da; gauza bat da, eta beharbada horregatik dago hemen bereizkuntza eginda:
|
gero
zer gertatu zen; ETA etorri zenean, edo armak hartu zituenean ETAk, ez zuen jarraitu Nietzche eta Miranderen morala, baizik jarraitu zuen moral demokratikoa. Jarraitu zuen moral moderno iraultzaile tradizionala eta ez moral moderno antidemokratiko Nietzcheanoa.
|
|
|
Klaro, askatasun proiektu batek dauzka alderdi polit guztiak. Badakigu,
|
gero
, momentua iritsiko balitz hipotesi batean, sistema bat antolatu behar izatearena. Sistemak batek dauzka baita ere bere problemak, esate baterako, euskal sistemaren barruan egongo lirateke baita ere lapurrak beraz polizia batzuk egotea behar da; egongo dira gaixo batzuk, beraz behar dira psikiatrak, psikiatria oso kontrol gogorra da; behar dira azterketak jarri, ala ez, ez dugu jarriko azterketarik batxileratoa bukatzen denean, denak libre izan daitezen.
|
|
|
Hori ere ordea, kontrol sistema bat da. Baina klaro
|
gero
bestetik esaten duzu, nire umeen eskola gero edozeini emango diot ala emango diot berak estudiatu duela garantizatzen didan eta titulu bat badaukan norbaiti. Beraz, sistema batek, eratu den momentuan, dauzka nolabait kontrol sistemak ipini beharra.
|
|
|
Hori ere ordea, kontrol sistema bat da. Baina klaro gero bestetik esaten duzu, nire umeen eskola
|
gero
edozeini emango diot ala emango diot berak estudiatu duela garantizatzen didan eta titulu bat badaukan norbaiti. Beraz, sistema batek, eratu den momentuan, dauzka nolabait kontrol sistemak ipini beharra.
|
|
|
Azurmendiri egin nion elkarrizketan esan zidan berak ez zuela biolentziaren ikuspegi orokorrik, baina hala eta guztiz ere liburuan agertzen diren zenbait aspektu argi utzi zizkidan elkarrizketan galderak gauzatu eta
|
gero
.
|
|
|
aizu, hori ez da hain ebidentea, polemikan ebidentea da, baina bestela ez da hain ebidentea. Abertzaletasuna bera, iraultza egin eta
|
gero
etorri den gauza bat da, beraz lehenago iraultza bat dago, eta gero datoz demokrazia eta abertzaletasuna.
|
|
|
aizu, hori ez da hain ebidentea, polemikan ebidentea da, baina bestela ez da hain ebidentea. Abertzaletasuna bera, iraultza egin eta gero etorri den gauza bat da, beraz lehenago iraultza bat dago, eta
|
gero
datoz demokrazia eta abertzaletasuna.
|
|
|
Orduan, liburua konferentzia moduan dago;
|
gero
Jakin aldizkarian publikatu zen, lagun bati gustatu eta liburu bezala atera zen, baina ez dago pentsatuta liburu bat izateko. Gero beste hitzaldi bat Nietzche/ Junger da, hau berau Iruñean eman nuen beste hitzaldi bat da.
|
|
|
Orduan, liburua konferentzia moduan dago; gero Jakin aldizkarian publikatu zen, lagun bati gustatu eta liburu bezala atera zen, baina ez dago pentsatuta liburu bat izateko.
|
Gero
beste hitzaldi bat Nietzche/ Junger da, hau berau Iruñean eman nuen beste hitzaldi bat da. Hemen eskandalu bat egon zen Junger Doctor Honoris Causa egin zutelako, bat Alemanian egon baldin bada, alemanek pixka bat ezkutatu egiten dute eta hemen Doctor Honoris Causa, eta orduan esan nuen gu non gaude?
|
|
|
Putin, gerra zikinaz baliatzen bada errusiar patriota sukartuen botoak irabazteko, funtsean, hauteskundeetan nagusitu denaz
|
gero
, demokrata bat da eta mundu politikoaren aurrean politiko garbia; Milosevic, aldiz, nola hau ez zen NBEkoen aginduetara jarri eta nola ez duen hauteskundeetarako deirik egiten, ez da demokrata eta, beraz, gerra kriminala izateagatik zigortu beharrekoa.
|
|
|
Juan Mari Ollora arabarra izan da bakearen xedearekin bide berri baten diseinua marraztu duena argitalpen laburño bezain mamitsu baten bidez, beste arrazoien artean, ekonomiarena ere aipatuz. Hemen, hamarkadako BPG edo Barne Produktu Gordinean emandako hazkunde tasaren goranzko norabidean oinarrituz, egiaztatzen du euskal ekonomia, EAEkoa zein Nafarroakoa, mundualizazioaren une honetan, Europako Batasuneko Merkatu Bakarrean ekonomia espainola baino erritmo azkarragoan hazi dela eta mundu merkatuan zein Europakoan
|
gero
eta leku gehiago egiten ari dela eta, ondorioz, Espainiako merkatu morrontzatik urrunduz doala?. Beraz, momentu batez pentsatuz Estatu baten sorreraren ardatza ekonomian legokeela, zein liteke arazoa?
|
|
|
Europako arazo nagusienetako bat, nola ekialdean hala Mendebaldean, nazio arazoari buruzkoa dela eta horri aterabide politiko egokia ematen ez zaion bitartean, ez dela bake egoerarik ezagutuko etorkizunean. Estatu nazio horiek, zutik iraun dezaten,
|
gero
eta maizago, gero eta basatiago jo baitute bortxa erabiltzera eta gerra zikina egitera.
|
|
|
Europako arazo nagusienetako bat, nola ekialdean hala Mendebaldean, nazio arazoari buruzkoa dela eta horri aterabide politiko egokia ematen ez zaion bitartean, ez dela bake egoerarik ezagutuko etorkizunean. Estatu nazio horiek, zutik iraun dezaten, gero eta maizago,
|
gero
eta basatiago jo baitute bortxa erabiltzera eta gerra zikina egitera.
|
|
|
Filosofia modernoak errealitateari buruzko gogoetari aurre egin behar izan dio, batez ere Auschwitzeko sarraskiaren ondoren. Filosofia, funtsean, bizitzea da, Heidegger eta
|
gero
. Zentzu berean, nik neuk ere, hiritar moduan bizi hausnarpen honen beharra sentitu nuen.
|
|
|
lehenengo, gizonak eta emakumeak ez gara berdinak, beraz, badago diferentzia bat.
|
Gero
, kultura batzuetan iritzi diferenteak dauzkagu, adinetan ere bai: zure adinean, adiskidetasuna da gauzarik sakratuena, hori gero gutxitzen joaten da; zure adinean justiziarentzat izaten da sentsibilitatea, esan dezagun alderantziz, injustiziarentzat sentsibilitate ikaragarri bat izaten da (eta ez galdu).
|
|
|
Gero, kultura batzuetan iritzi diferenteak dauzkagu, adinetan ere bai: zure adinean, adiskidetasuna da gauzarik sakratuena, hori
|
gero
gutxitzen joaten da; zure adinean justiziarentzat izaten da sentsibilitatea, esan dezagun alderantziz, injustiziarentzat sentsibilitate ikaragarri bat izaten da (eta ez galdu). Gizartearen presioarekin azkenean etsi egiten da, resignatu egiten da, beraz gizarteak berak, kendu egiten dizkigu, gure ahalmen moralak neurri handi batean, urteekin.
|
|
|
Eta bitartean zer egiten du: ba esklaboari edo euskaldunari esan, ez ez, hori zuen exijentzia subjetiboa da, gainera denek ez dute nahi, gehiengoak nahi du, bueno gehiengoak nahi du baina hori gurekin ados jarri eta
|
gero
. Orduan, borroka hori luzatzen, luzatzen eta luzatzen baldin bazoaz, ba nekatu egiten zara eta jendeak esaten du:
|
|
|
Euren lekua literaturak bete zuen, aldian aldizkariko edukien erdia baino gehitxoago betez. Revista bada,
|
gero
eta kultur produktu orokorragoa bihurtzen ari zen.
|
|
|
Zenbaki hartan arazoak zeudela aitortzen zen, eta hilabeteren ondoren aldizkaria ez zen gehiago atera. Badirudi, argiro definitu gabeko proiektu bat izateak, asmotan euskal kulturaz jardutekoa baina de facto
|
gero
eta literario abstraktuagoa zena, euskal zein espainiar irakurleak hasetu gabe utzi zituela. Eta hola epe ertainean Madrilera lekualdatzeko apustuak huts egin zuen.
|
|
|
Eta horretan ezin esan Revista k bere helburua guztiz bete zuenik. Gasteizko aldian Euskal Herriko kultur aldizkari izaera mantendu bazuen, Madrilen euskal kolaborazio faltagatik, kultur aldizkari
|
gero
eta orokorragoa bihurtuz joan zen. Espainiar kolaboratzaileei euskal kolaboratzaileek lagatako hutsunea betetzen uztean, Herranek galbidean jarri zuen bere proiektuaren euskal izaera.
|