|
2008
|
|
|
Gainera, erreflexibotasuna iragangaitzez bakarrik egin
|
dezaketen
aditzen arte an, asko dira erabilera inkoatiboa ere erakusten dutenak:
|
|
|
Halere, bi jokamolde hauekiko joera ez da aditzek erreflexibotasuna adieraz teko erabiltzen dutenaren parekoa. Alegia, erreflexiboa adizki iragangaitzez egin
|
dezaketen
aditz orok ez du erreziprokotasuna adizki iragangaitzez egiten. Esaterako, erreflexiboetan ez bezala, erreziprokotasuna adierazteko adizki iragangaitza baliatzen duten aditzek ez dute inoiz balio inkoatiborik:
|
|
|
hitz elkartu sin tetikoena. Izan ere, artikulu mordoska aurki
|
dezakegu
aditz batetik izena edo izenondoa eratortzean, aditz horren argumentu egiturari zer gertatzen zaion aztertuaz3 Hitz eratorrietan, argumentuak gauza daitezke atzizkien bidez. Gerta daiteke, esaterako, argumentuetako bat hitz eratorriak berak irenstea, atzizki baten bidez:
|
|
2012
|
|
|
Nola demostra
|
dezakegu
aditz nagusiaren predikazio balio horretatik at dagoela. Zeintzuk dira irizpideak intzidentala gainontzeko funtzio sintaktikoekin bereizteko gai izango direnak?
|
|
2021
|
|
|
morfema hauen postposizio erabileraz gain, bestelako funtzio sintaktikoak betetzeko erabiltzen dira. Inesiboak, esate baterako, lekuzko esanahiarekin batera, denbora adiera ere izan
|
dezake
aditzekin agertuz gero. Kasu horietan, aspektu progresiboa edo burutugabea adierazteko erabiltzen da:
|
|
|
Balio arazlea duen garri izango da adjektibo elkartu hauetako mugakizuna osatuko duena; beldurgarri, mingarri, izugarri, edo lotsagarri adjektiboak sortzen dituena, alegia. Atzizkiaren oinarriak inkoatibo/ kausatibo oposizioa era
|
dezaketen
aditzak izango dira (da/ du motakoak, alegia) nahiz [izena+ egin] egiturako lokuzioa (§ 5.5.2). Osagarri buru egiturako elkartuak direnez, mugatzailea, ezkerreko izena, adjektiboaren osagarria izango da.
|
|
|
Musikari gazte hauek etxean, tabernetan, txosnetan zein gaztetxean urteetan entzundako rock kantu ezagunenen artean aukeraketa egin eta" txarangatu" egin dituzte (I. Barandiaran); Esaldi bakar batean ezaugarritu balitz sozialismoa egokiago izango litzateke giza askapeneko mugimendu bat bezala deskribatzea (X. Mendiguren Bereziartu). Badirudi horien ondoan erraz erabil
|
genitzakeela
aditz predikatu konplexuak: harremanak izan, laginak hartu, ezaugarri izan eta abar.
|
|
|
balu. Doi bat desberdina da ahal ekin, gutxitan bada ere,*
|
ezan
aditzaz egiten den erabilpena, baldintzazko perpausean aipatu ahalmena ondore perpausean zehaztua delarik: Ahal baneza pozik ordainduko nizuke.
|
|
|
Zenbaitetan, hala ere, osagai bikoitz horren lehen elementua falta denean —inor/ ezer/ deus edo horrelakorik ez dagoenean, alegia—, agerian dagoen elementuarekin ere egin
|
dezake
aditzak komunztadura. Nori osagaia duen adibidean, esate baterako, badirudi lehen elementua agerian dagoenean harekiko komunztadura egiten dela (ez diote inori eman, niri baizik), edo bestela bigarren elementuarekin egingo duela aditzak komunztadura (niri baizik ez didate eman).
|
|
|
31.4.3.10b Gaur egun euskalki gehienetan adizkera sintetikoen ondoan izan edo* edun aditz laguntzaileak aurkitzen ditugu perpaus erlatiboetan, bai eta* edin eta*
|
ezan
aditz laguntzaileak ere ahalezkoak edo baldintzazko ondoriozkoak direlarik. Halere, mendebaleko euskalkietan (eta bestetan ere lehenago) perpaus erlatiboko adizkera jokatua* edin edo* ezan izan daiteke ahalezkoa edo baldintzazkoa izan gabe:
|
|
|
Ikus
|
ditzagun
aditz partizipioarekin osatutakoa moldearen adibide batzuk: Trumoia hurbil ote zegon iduripenak eman zion, nahiz ta zein aldetatik joko zun ezin igarri (Etxaide); Bada aipatu ditudan hitzak ez dira baztertzekoak, nahiz eta erdaratikoak izan (Mitxelena); Badira emakume batzuek bidean bilatzen dituzten txotx guztiak etxera eramaten dituztenak, nahiz eta etxean gurdikada egurrak saltzeko euki (Agirre); Bada munduan gosez hiltzen denik, nahiz ta janariak izan (Villasante); Uriko mutil guztiak ondotxu ekien aldi edo belaun aldi hartako lorarik usaintsuenak zeintzuk ziran, nahiz ta aberatsak ez izan neskatilok (Erkiaga).
|
|
|
Hainbat irizpideren arabera sailka
|
ditzakegu
aditzak: morfologia egituraren arabera, esanahiaren arabera, hartzen duten laguntzailearen arabera edo argumentu egituraren arabera.
|
|
|
23.2.1.1c Aditz kategoriako osagai bat eta izen edo adjektibo kategoriako osagaia elkartuz ere sor
|
ditzakegu
aditzak. Aditz elkartuak ditugu aurreikusi, gurutziltzatu, hostoberritu, tokialdatu, goretsi, luzetsi (ikus § 9.3).
|
|
|
Azkenik, hautaketa hori are konplexuagoa gertatzen da: izan eta* edun aditz laguntzaile intrantsitibo eta trantsitiboaz gain,* edin eta*
|
ezan
aditz laguntzaileak ere erabiltzen baitira euskaraz, denbora eta modua zein den, geroago (ikus 26 kapitulua) xehetasunez azalduko dugun bezala13.
|
|
|
Xuti eta eror bagabiltza. Zenbaitetan, aditzoina eta partizipioa nahasten dira, eta eta nahiz edo juntagailua har
|
dezakete
aditz juntatuek: Sal edo erosi dabiltza aspaldion tratularia eta nekazaria; Josi edo urra utzi nituen etxe saltzailea eta erosleak; Hasi eta buka irakurri zuen liburu osoa.
|
|
|
Dena den, ohart gaitezen, hor galde hitzaren ondoren agertzen bada ere, ez dela aditzik ageri. Beraz, pentsa
|
genezake
aditza agerian balego hauxe genukeela: Nora darama, berriz, sentimentuak?
|