|
2007
|
|
|
Euskaltzaindiaren betebehar nagusia
|
euskara
estandarra sortzea izan zen, Euskal Herriko tokian tokiko euskalkien batasuna zela medio. Horretarako euskal hizkuntzaren ortogra, a, nkatzea izan zen burutzear zegoen lan oinarrizkoetariko bat zen.
|
|
|
|
Euskara
estandarraren, nkatze prozedurarekin jarraituz, Jean Etcheparek proposatu zuen sortu berri zegoen euskara testuetan erabiltzen hastea, hala nola, Gure> Herria> aldizkarian eta erlijio liburuetan; hau da, irakurleria intelektualari zuzenduriko testuetan erabili, herritarrei eskaini baino lehen481 Ados agertu zen La, tte Etcheparerekin erlijiozko testuez baliatzeari zegokionez, azpima...
|
|
|
|
Euskara
estandarra, nkatzeari dagokionez, argi ikusi bazuten ere idatzizko testuek zeregin garrantzitsua zutela, arazoa sortu zen erabaki orduko nork moldatu behar zuen euskara berri hori.
|
|
2008
|
|
|
Datuek erakusten dutenez Bizkaia aldean (eta Gipuzkoan?) gazteria
|
euskara
estandarrera lerratu da. Aldaera dialektaletatik hain urrun diren formak eskoletan irakatsi eta erabilaraziz guraso eta aitita amonen belaunaldiarekin deserrotuz doa.
|
|
|
Hori egia bada ere, ezin ukatuzkoa, maiz sarri, euskalki bateko hitza gehitzean, beste hitz bat hobetsi beharra izan duela Euskaltzaindiak, hobetsitako hori Euskal Herri osoko
|
euskara
estandarrerako egokiagoa delakoan. Hori ezin da inondik ere kritikatu, Hiztegi Batuak zein helburu duen aintzakotzat hartuz gero.
|
|
|
erasoak aski eta sobera ez balitu bezala. Eta oso sintomatikoa da, gauzak ikusi eta ulertu nahi duenarentzat behintzat, atzora arte euskararen kontra jo eta ke ibilitakoek, orain,
|
euskara
estandarraren arrakasta ikustean, bat batean, herrixka eta famili giroko dialekto beneragarri eta, egiazkoen, aldeko porrokatu agertu nahi izatea6, baina jaki na, aldi berean orotarako erabili nahi den euskara batu artifizial horren kontra.
|
|
|
haietan oinarritu, aztertu eta erabakitzeko. Baina
|
euskara
estandar orokorraren (arauzko gramatika eta lexikoaren) oinarriak finkatuak ditugularik, beste testugintza eta lexikogintza horren azterketari gero eta indar handiagoz heldu beharra dago.
|
|
|
37 Arrazoi berberagatik, tamalgarria iruditzen zait, eta hizkuntzaren batasunerako erabat kaltegarria ere bai, herriko euskalkia edo lexiko berezia aspaldian galduak direnean, hor, euskara batu estandarra irakatsi beharrean, noizbaiteko euskalki zendua berpizten jardutea: Erronkarin erronkariera, Otsagabian bertako euskalki hila, Bizkaiko Enkarterriko museoko erakusgaiak espainiera batuan eta bizkaieraz(!) errotulatzea edota, Bilbo moduko hiri nagusi batean,
|
euskara
estandarreko Inauteriak> hitz amankomuna sendotzera lagundu barik, Udala oraindik aratusteak> moduko bitxikeriak bultzatzen ahalegintzea, bizkaitar gehienentzat ezezagunak, erdaraz, gisa bereko antruejo> edo carnestolendas en ordez, Carnaval> batua kontsakratuz. Besterik da, noski, tokian tokiko lexiko ezagun eta arruntari eustea.
|
|
|
Eta ez presezki Akademiak sustatu gura zuen eredua. Horregatik, Azkuek Euskaltzainditik
|
euskara
estandarra erdialdeko dialektoetan oinarritu nahi bazuen ere, eguneroko prentsan justu kontrako eredua izanik nagusi ezinezkoa zitzaion Akademiaren helburua gauzatzea.
|
|
|
Euskalzalen eta Ibaizabalen, bizkaiera ez eze, gipuzkera ere sartzen hasi zen. Eta hain zuzen ere azken euskalki horren inguruan garatuko zuen Azkuek hurrengo urteetan bere
|
euskara
estandar proposamena; lehenago Izkindeko bizkaierari aplikaturiko zenbait ideia orain euskalki honi zuzenduz. Antonio Tovar izan da, nik dakidala, Izkindeko euskaratik gipuzkera osotura dagoen hari xumea seinalatu duen lehena:
|
|
|
Eleizaldek seinalatu bezala, «iñoren laguntza barik, iñori begiratzeke, iñork egin ala esandakoaren ardurarik artzeke, norberak, bere notindasunaren erpiñetatik[...] gauza atsegiña, noski, baña utsikutsena ta antzurikantzuena da»312 Indibidualismo antiakademiko horrekin ez zegoen hizkuntza estandar bat sortzerik, ez sabindarra ez bestelakoa. Arana Goirik eskainitako arauetara mugatuz gero, onenean, Bizkairako balio zezakeen
|
euskara
estandar bat sor zitekeen(. Kirikiñok, zerabilen moldekoa), baina eredu horrek ez zuen balio gainerako herrialdeetarako, eta haietaz. Maisuak?
|
|
|
Hori guztia gogotan izanik, Eleizalde, beste jeltzale batzuekin batera, jabetu zen hizkuntza estandar bat lortu nahi izanez gero ez zela aski lau arau sabindar dogmatikoki defenditzea eta gainerakoan libre aritzea. Berak, jakina, kutsu sabindarreko
|
euskara
estandar bat nahi zuen, baina bat, ez idazle adina eredu sabindar. Eta hortaz argi ikusi zuen Akademia bat, idazle guztiek onartuko zutena, ezinbestekoa zela.
|
|
|
Arturo Campion nafar jakintsuaren 1884ko gramatika nagusiki deskriptiboa bazen, Azkuek zazpi urte geroago idatzi zuen Izkindea oroz gain normatiboa zen: Bizkaia osoan irakasteko eta idatziz erabiltzeko
|
euskara
estandar bat proposatzen zuen. Saio horrek gabezia handiak bazituen ere (bai proposamena aski fantasiosoa zelako, eta bai probintzia bakarrera mugatzen zelako), Azkuek, argiro, Hobsbawmek aipaturiko hizkuntza nazionalen sortzaile papera hartu zuen.
|
|
|
Bere guraria, modernitate saihestezinaren baitan euskaldunek eta beren kulturak segida izatea zen, haustura larririk gabe, oroz gain hizkuntza mantenduz. Horretarako ari zen euskal kultur nazio bat eraikitzen (operekin,
|
euskara
estandarrarekin, aldizkariekin, euskal hezkuntzarekin...), eta herritarrak proiektu horretarantz bideratzen. Hau da, nazioaren gida lanean.
|
|
|
Hori izan zen funtsean bere euskarazko aldizkarien asmoa, euskal irakurlego bat eratzea, euskal merkatu bat artikulatzea, euskal komunitate nazional bat sortzea. Hasierako proiektuetan (Euskalzale, Ibaizabal), bere irakurlegoaren esparrua probintzia gutxitara mugatzen bazen ere (Bizkaira eta Gipuzkoara), bere asmoa,
|
euskara
estandar batua eraiki ahala, Euskal Herri osora heda zitekeen egunkari proiektua zen. Azkue, bada, aldizkarietako iritzi artikuluekin (bereziki euskararen inguruko gogoetak plazaratuz, baina orobat Dreyfus bezalako aferak ukituz), garaiko frantses edo espainiar intelektualen antzera aritu zen.
|
|
|
Goiko irudia baliatuz, konturatzen gara neutrotik jasora bitarteko esparru hori
|
euskara
estandarrean betetzen dugula, batua izan edo euskalkiaren eredu estandarra izan. Hutsunea, ordea, irudiaren ezkerreko zatian azaltzen zaigu, hizkuntz eredu horrek edo hiztunak ez badauka erregistro familiarrik.
|
|
|
Nagusiki
|
euskara
estandarra (batua). Haur Hezkuntza osoan eta Lehen Hezkuntzako 1 eta 2 mailetan bizkaiera erabiltzen dugu, batez ere ahozko komunikazioan.
|
|
2009
|
|
|
|
Euskara
estandarra finkatzeko ortografi eta gramatika arauez gainera, hor dira Orotariko Euskal Hiztegia, Euskara Batuaren hiztegia, Euskal Herriko eta Munduko toponimia lanak, pertsona izenak eta deiturak euskaraz finkatzeko hiztegiak, (biek gure gizartean duten eraginagatik), Literatura hiztegia eta laster kaleratuko den Euskal Herriko Hizkeren Atlasa, besteak beste. Kataluniako edo Israelgo Hizkuntz Akademiako kideek Euskaltzaindira egin dizkiguten bisitetan, adibidez, geure eskuarteko lanak ikusita, argi esan digute berenak ere oso antzekoak direla.
|
|
2012
|
|
|
puntuazio marken erabilerari? buruzko hausnarketa (Mitxelenaren euskarazko idazkeran oinarritutako hausnarketa)
|
euskara
estandarraren idazkera finkatzeko lagungarri gerta daitekeela, ikusirik, bereziki, bibliografian diskurtsoaren linealtasuna hausten duten egiturak enmarkatzeko puntuazio ikurren inguruko azterketetan dagoen hutsunea ia erabatekoa dela. Beraz, Mitxelenaren euskarazko idazkeran oinarritutako bigarren graduko puntuazio markei buruzko lan deskribatzaile honen bitartez gure aletxoa ekarri nahi izan diogu euskal bibliografiako komunikazioaren ikerketari, nahiz eta jakin hemendik atera duguna puntuazio legeak baino gehiago Mitxelenaren puntuazio joera nagusien ildo nabarmenenak izan direla.
|
|
|
d) Bigarren graduko puntuazio markak soilik izan ditugu azterkizun, baina ikusirik puntuazioaren alorrean euskaraz dugun hutsunea, uste dugu Mitxelenaren euskal testuetako puntuazioa aztertzea
|
euskara
estandarraren idazkera finkatzeko lagungarri gerta daitekeela.
|
|
|
puntuazio marken erabilerari buruzko?
|
euskara
estandarraren idazkera finkatzeko lagungarri gerta litekeela, ikusirik, bereziki, ia erabatekoa dela diskurtsoaren linealtasuna hausten duten egiturak enmarkatzeko puntuazio ikurren inguruko azterketetan dagoen hutsunea. Kopuruari dagokionez, izan ere, ezin esan daiteke literatura oparoegia dagoenik euskaraz puntuazioari buruz.
|
|
|
berri gehiago izateko? Pixkanaka eratzen goazen
|
euskara
estandarraren erabiltzaileok ere badugu zer baliatua lan honetatik.
|
|
|
Aldaketa hori, esaterako, bidezkoa da, Euskaltzaindiaren gramatikazko arauak errespetatzea bakarrik egiten baitute moldatzaileek; hau da,
|
euskara
estandarraren arabera paratuz zuzentzen dute. Beraz, orain arteko jokabideari jarraituz, Euskaltzaindiaren arauetara egokitzeko ahalegintzat jotzen dugunez, egokitzaileena hobetsiko dugu; hau da, argitaraldi gaurkotuak dakarrena.
|
|
2014
|
|
|
frankismoaren garaian emana, oso mesedegarria gertatu zen hizkuntzarentzat, eta Biblia osoa
|
euskara
estandarrera itzultzea ekarri zuen. Halere, hasierako neurri esperantzagarri haien on dotik, eta euskararen geroagoko ofizialtasun politiko eta admi nistratiboa gorabehera, Elizak euskararen lehenagoko erabilera dialektalari eusten segitu du, eliztarren alfabetizaziorako tresna egokia izan zitekeenaz baliatu gabe.
|
|
|
Baina egiaren alde, esan dezagun, batuak, zerbaitekin antzik baldin badauka behintzat, nafarroa Garaiko euskararekin daukala. Formaz ez dago alde handirik, kasu, Joan Amendux ek, iruñeko semeak, 1564an idatzi zuen hilartitzaren eta gaurko
|
euskara
estandarraren ar tean, testua, Jose Maria satrustegik ondo idatzi zuen bezala, es asequible para cualquier vasco medianamente informado de nuestros días?.
|
|
2016
|
|
|
Horregatik idazteko duen abilezia aldatu behar al du? ...i idazlea denean, idazten duena ez da ulertzeko erraza izanen edozein irakurlerentzat eta behatzailerentzat, sorkuntza euskaraz izaki aktore guzientzat ez da barneratua den hizkuntza, ez du erraz hartuko horren azalpen sakona, eta bukatzeko publikoak usaian euskarari lotzen dituen problematikak ez dira garaiak eskatzen dituenak, problematika berriei egokitzeko zailtasunak izanen ditu, eta ondoren,
|
euskara
estandarra ez bada obrak publiko zabal baten hunkitzeko oztopoak izanen ditu, eta tokiko publiko bati zuzentzen bada euskara arrotza eginen zaio ez bada euskalkian emana. Sekulako oztopo meta, idazlea hizkuntza gatazkaren barnean kokatzen duena, aterabide gutxirekin aurkitzen dena.
|
|
|
Ondorioz, euskarazko irakurketa hedatu zen, nolabaiteko
|
euskara
estandarra erabiltzen denek ulertzeko gisa, nahiz eta onartzen zuen tokiko euskara erabili behar zela eta testuen moldaketa onartzen. Euskarazko testuen lantzeko eremua zen antzerki taldea.
|
|
2019
|
|
|
g) Gipuzkera osotua argitaratu zuen Azkuek 1935ean,
|
euskara
estandarrerako proposamen bat Bittor Garitaonaindiak urte batzuk lehenago egindako proposamen batean oinarritua. Estandar horren oinarri nagusia gipuzkera izatea proposatu zuen, euskalki hori geografikoki erdigunean kokatuta dagoelako, baina beste euskalki batzuetako ekarpenekin aberastua.
|
|
|
Koordinazio horretan ari dira Euskaltzaindia, euskalgintza, gizarte eragileak, botere publikoak eta gainerako erakundeak, eta eginkizun horretan aintzat hartu behar dira euskara batuaren inguruko orain arteko erabakiak,
|
euskara
estandar baten nondik norakoak. Izatez, aurrerantzean ere eman dira pausoak euskara batuaren alorrean euskalgintzarekin batera, hizkuntza zerbait bizia baita, etengabe aldatzen ari dena, gizarteak izan ditzakeen premiei egokitzeko asmotan.
|
|
2021
|
|
|
43.7.6d Birformulazio partzialetan (aposatuetan), berriz, joera eta jokaera desberdinak antzematen dira. Gaur egungo
|
euskara
estandarrean, esaterako, atal birformulatzailearen hasieran jartzen dira ia beti hau da, hots (ikus § 43.7.6e) eta erran nahi baita birformulazio aposatuetan: Nik neuk, nahi dut pentsatu zientzian a prioriko judizio sintetikoak komeni direlako hori printzipio aurreedo meta zientifikoei dagokiela, hots, aurretiazkoak diren edo jada izadiaren oinarrizko legeetatik harago doazen printzipioei (Juan Garzia).
|
|
|
43.7.9a Batez ere azalpenezko diskurtsoan erabiltzen dira birformulatzaile esplikatiboak. OEHren arabera, alegia, jatorriz, lagunarteko hizkerako birformulatzailea izan zen, baina XIX. mendearen bigarren zatian hasi zen zabaltzen testuetara, eta gaur egun erabat zabaldu da gipuzkeratik eta nafarreratik egungo
|
euskara
estandarrera. Hizkera lagunartekoan zein zainduan erabiltzen da, idatzian zein ahozkoan.
|
|
|
43.7.9b Azalpenezko diskurtsoari lotua dago hau da birformulatzailea eta maizago azaltzen da hizkuntza idatzi zainduan. Hegoaldeko tradiziokoa izanik, erabat zabaldu da egungo
|
euskara
estandarrean (nahiz eta Iparraldean gutxitxo erabiltzen den).
|
|
|
43.8.6a Gaur egungo
|
euskara
estandarrean, hain zuzen (ere) da —alde handiz, gainera— birformulatzaile erabiliena zehaztaileetan. Bereziki azalpenezko diskurtsoan erabiltzen da.
|
|
|
43.7a Gaurko
|
euskara
estandarrean hiru hauek dira —alde handiz, gainera— birformulatzaile esplikatibo erabilienak: alegia, hau da, hots.
|
|
|
Hitz berri mordoxka sortu da, gainera,
|
euskara
estandarrean, besteak beste hizkuntzalaritzan, edo matematiketan: batura, berretura, biderkadura, hanpadura, kendura, komunztadura (Etxeberri Sarakoak erabilia), zatidura...
|
|
|
4.5.4a Literatura tradizioan, du motako aditzak hartu ditu, gehienbat, oinarri atzizki honek;
|
euskara
estandarrean ere keta atzizkiaz sortutako izen askok du motako aditza dute oinarrian. Aditz horiek askotan ‘egilea gaia’ (garbitu, hil...) argumentu egitura dute, ekintza bat adierazten dute.
|
|
|
4.5.4b
|
Euskara
estandarrean da motako aditzei ere erantsi zaie keta, ‘gertaera’ adierako izenak sortzeko. Gure corpusetan aurki daitezke biraketa (Lurraren eta ilargiaren biraketa ardatzen ezberdintasuna), erorketa, susperketa (Sektorearen susperketa itsas garraioaren hazkundetik dator) eta abar.
|
|
|
Gure corpusetan aurki daitezke biraketa (Lurraren eta ilargiaren biraketa ardatzen ezberdintasuna), erorketa, susperketa (Sektorearen susperketa itsas garraioaren hazkundetik dator) eta abar. Euskaltzaindiak tradizioko eroriko arautu du, eta suspertze; biraketa, aldiz, onartu du
|
euskara
estandarrerako (oso erabilia da, besteak beste Fisikaren arloan).
|
|
|
4.5.5c Eta baditugu izen berriagoak ere, gehienak
|
euskara
estandarrekoak, kunde/ kuntza (§ 4.5.6) bikotean aurki ditzakegunak; adierari dagokionez, bikote horretako izen bakoitzak du bere ñabardura: aurkikunde, erakunde, federakunde, hauteskunde, hazkunde, zabalkunde...
|
|
|
Hazkunde eta hazkuntza sinonimotzat ematen ditu Euskaltzaindiaren Hiztegiak adiera batean; baina hazkuntza izen eratorrian, ‘ (animaliak) hazi’ adiera da oinarritzat aukeratua (abere hazkuntza). Zabalkunde eta zabalkuntza, biak erabiltzen dira
|
euskara
estandarrean (nahiz zabalkunde izan erabiliena, ia hiru bider agerraldi gehiago baititu zabalkuntza k baino Egungo Testuen Corpusean). Bien arteko aldeari dagokionez, ez da askotan erraza ñabardurak antzematea; hala ere, Euskaltzaindiaren Hiztegiaren arabera, badirudi zabalkunde ‘zerbaiti buruzko ezagutza edo norbaiten ideiak haien berri ez dutenengana helaraztea’ dela:
|
|
|
Egia da pentsa dezakegula beste atzizki bat dela, forma berekoa, baina beste balio batekoa, oinarrian den izenaren eta izen eratorriaren adiera ere azpisail honetan aztertzen ari garen izenen ‘ekintza’ (‘gertaera’), ‘ondorioa’ adieratik aldentzen den heinean. Dena den, oso adibide gutxi ditugunez hemen aipatzea iruditu zaigu egokiena; Emakunde da
|
euskara
estandarrean bide horretatik sortu den bakarra (erakunde baten izen propioa): aitakunde, Emakunde, gizakunde; Azkuek jaso zituen bere hiztegian, baina ez dute ia lekukotasunik testuetan.
|
|
|
Garbi dago forma baten edo bestearen aukera aditzoinaren inguruneak baldintzatzen duela, neurri batean. Badira euskalki mailako desberdintasunak ere, bizkaieraz askotan te aurkitzen baita gainerako euskalkietan tze erabiltzen den izenetan (ekarte/ ekartze, errete/ erretze, hilte/ hiltze, jote/ jotze...), baina
|
euskara
estandarreko aldaerei lotuko gatzaizkie.
|
|
|
4.5.9e Bada gure artean beste auzi bat ere, zenbateraino den egoki
|
euskara
estandarrean tze atzizkiaz baliatzea izenak sortzeko. Mitxelenaren iritzia ekar dezakegu hona:
|
|
|
Badira bi motatako oinarriak onartzen dituztenak ere (kari1 edo ki2). Emankortasunari dagokionez ere, azpisail honetako atzizki guztiak baliatu izan dira
|
euskara
estandarrean hitz berriak sortzeko.
|
|
|
4.4.1g Leku adierako izenak sortzen dituzten gia eta tegi (degi) atzizkiek osatzen dute azken azpiatala. Bien artean, tegi da hedatuena eta emankorrena,
|
euskara
estandarrean behar izan ditugun hainbat eta hainbat izen sortzeko baliatu duguna: artxibategi, biltegi, hondakindegi, laborategi, ustiategi, zabortegi...
|
|
|
4.4.2.1b Dena den, ipar ekialdeko testuetan erabili izan den arren, atzizki honen bidez sortutako izen bat baino gehiago darabilgu gaurko
|
euskara
estandarrean; aipatu berri ditugun horiek guztiak, eta baita besteren bat ere (atxikigailu, adibidez), aurki ditzakegu Egungo Testuen Corpusean, Egungo Euskararen Hiztegian edo Lexikoaren Behatokiaren Corpusean.
|
|
|
Oso atzizki emankorra da, beraz,
|
euskara
estandarrean. Esan bezala, mendebaldean, oro har, garri edo ki1 erabili izan dira bere ordez, nahiz gaur egun estandarrean gailu guztiz hedatua egon.
|
|
|
Baina kari da nagusitu den aldaera. Horren erakusgarri dira, esaterako, egosari vs egoskari, eltzari vs eltzekari bikoteak; bietan karidun izena da
|
euskara
estandarrerako aukeratua.
|
|
|
Azpisail honetako atzizkiek sortzen dituzten izenek multzoa, kolektiboa, kantitatea... adierazten dute.
|
Euskara
estandarrari begira, di eta eria dira batez ere bata bestearekin lehian hitz berriak sortzeko baliatu direnak; azpisail honetako gainerako eratorpen atzizkien eremua nahikoa mugatua geratzen ari da. Euskara estandarrean asko hedatu da go atzizkiaren bidez multzokari balioko izen eratorriak sortzeko joera (biztanlego, entzulego, irakaslego eta abar), baina go atzizkiak ez du halako baliorik izan literatura tradizioan (§ 4.1.4).
|
|
|
Euskara estandarrari begira, di eta eria dira batez ere bata bestearekin lehian hitz berriak sortzeko baliatu direnak; azpisail honetako gainerako eratorpen atzizkien eremua nahikoa mugatua geratzen ari da.
|
Euskara
estandarrean asko hedatu da go atzizkiaren bidez multzokari balioko izen eratorriak sortzeko joera (biztanlego, entzulego, irakaslego eta abar), baina go atzizkiak ez du halako baliorik izan literatura tradizioan (§ 4.1.4). Horren ordez, azpisail honetako eria atzizkia gomendatu du Euskaltzaindiak multzokaria adierazi behar denerako.
|
|
|
4.3.2a
|
Euskara
estandarrerako di hartuko genuke lematzat, berau delako hedatuena eta hitz berriak sortzeko gehien erabili dena. Euskalki mailako desberdintasuna dute di baino zaharragoak diruditen (eta askotan toponimo zein deitura gisa geratu zaizkigun) doi (nafarrera, elordui, ezpeldoi) eta dui (bizkaiera, Ezpeldui, otadui, sagardui) formek (ikus Mitxelena 1977b:
|
|
|
Esan bezala, horietako asko toponimo eta deitura gisa geratu zaizkigu. Baina balio bereko izen berriak ere sortu ditugu
|
euskara
estandarrean: landaredi, mangladi, esaterako.
|
|
|
4.3.5b Multzoa —gehienetan handia— adierazten duen atzizki honek ez du ia hitz berririk sortu
|
euskara
estandarrean. Bestalde, Azkuek ematen dituen adibideak OEHko corpusekoekin alderatuaz, ohartzen gara bat baino gehiago (behiketa, behorketa, mandoketa, zaldiketa edo ardiketa) ez daudela testuetan dokumentatuak, nahiz horrek ez duen esan nahi ahoz erabiltzen ez direnik.
|
|
|
Hala erabili dute Mendiburuk, Ubillosek, Zaitegik, Villasantek, Gandiagak edo Mitxelenak. Erabilera beregain hori areagotu egin da
|
euskara
estandarrean. Horren adierazgarri da Euskaltzaindiaren Hiztegiak sarrera eman izana, izen kategoria eta ‘ezaugarria, nolakotasuna’ adiera duela esanez.
|
|
|
|
Euskara
estandarrean, ordea, beste eredu hau gertatu da emankorra, hitz berriak sortzeko bide eman duena (biztanlego, entzulego, irakaslego, ikuslego...), hots, izen multzokaria sortzeko baliatzea, baina tradizioan oinarririk ez duena. Erabilera oker horri, eta multzokariaren gehiegizko erabilerari aurre egin nahi izan dio Euskaltzaindiak (73 araua).
|
|
|
lanbide edo estatus jakin bat duen pertsona adierazten duen izena oinarri hartu eta lanbide izena sortzen du (aitzurlaritza, alkatetza, artzaintza, bertsolaritza, erregetza, ikazkintza, neskametza, soldadutza...).
|
Euskara
estandarrean lanbide izen asko sortzeko baliatu dugu (erizaintza, hizkuntzalaritza, ingeniaritza, merkataritza, zirujautza...). Ohikoa du ari, le edo tzaile atzizkien ondoren agertzea (§ 4.2); hau da, atzizki horien bidez eratorritako izenak hartzea oinarri.
|
|
|
4.1.6 gintza gin+ tza atzizkien elkarketaz sortua izanik ere, badira arrazoiak batez ere mendebaldean erabiltzen den gintza atzizkiari bere lekua emateko. Izan ere, gin ez dugu
|
euskara
estandarrean baliatzen ‘zerbait egiten duen pertsona’ izendatzeko (tradizio handiagoa izan du eta du gaur ere bizkaieraz, baina ahulduz joan da euskara estandarrean); gile darabilgu horren ordez (etxegile, liburugile, oinetakogile/, etxegin,, liburugin,, oinetakogin) (ikus gin, gile § 4.2.3). Baina etxeak, oinetakoak edo liburuak egiteari dagokion lanbidea izendatzeko, ez diogu tza1 gehitzen gile atzizkiari; ez dugu sortu etxegiletza, liburugiletza edo oinetakogiletza.
|
|
|
4.1.6 gintza gin+ tza atzizkien elkarketaz sortua izanik ere, badira arrazoiak batez ere mendebaldean erabiltzen den gintza atzizkiari bere lekua emateko. Izan ere, gin ez dugu euskara estandarrean baliatzen ‘zerbait egiten duen pertsona’ izendatzeko (tradizio handiagoa izan du eta du gaur ere bizkaieraz, baina ahulduz joan da
|
euskara
estandarrean); gile darabilgu horren ordez (etxegile, liburugile, oinetakogile/, etxegin,, liburugin,, oinetakogin) (ikus gin, gile § 4.2.3). Baina etxeak, oinetakoak edo liburuak egiteari dagokion lanbidea izendatzeko, ez diogu tza1 gehitzen gile atzizkiari; ez dugu sortu etxegiletza, liburugiletza edo oinetakogiletza.
|
|
|
Beste atzizki batzuk ikusten ditugu ezia, tate, tzia... izen abstraktuen sortzaile eta, beraz, hein handi batean tasun atzizkiaren baliokide; hain zuzen ere, euskarak askotan izango du tasundun eratorria (ahuldade/ ahulezia/ ahultasun, gabezia/ gabetasun eta abar) beste atzizki hauekin sortutako izenaren ondoan. Baina hemen aipatuko ditugun atzizkiok ez dute emankortasun handiegirik izan euskararen ondare lexikoan, eta ihartutzat eman ditzakegu
|
euskara
estandarrean hitz berriak sortzeko. Horien artean adibide gehien utzi dizkiguna ezia da (ikus Villasante 1974:
|
|
|
75), adjektibo kalifikatzaileei erantsirik nolakotasuna adierazten duten izenak sortzen dituena (abilezia, ahulezia, artezia, finezia, gabezia, pobrezia, trebezia). Gehienetan mailegu egokituen amaieran aurkituko dugu tate atzizkia (besterik da euskal ondare lexikoko mailegu horiek zer leku duten gaur
|
euskara
estandarrean), eta, horrenbestez, ez genuke euskal eratorpen atzizkitzat hartuko (birjinitate, karitate, libertate, sinzeritate); baina latinezko tate (m) atzizki horren aldaerak ere antzematen ditugu euskal adjektiboetatik eratorritako izenetan (ahuldade, bakardade, gogortade, ondare, ondade...) 2 Gramatikarien artean tzia atzizkiaren formak zalantzak sorrarazi ditu; Azkuek() eta Lafittek (1944)... Villasantek (1974:
|
|
|
Lhandek (1926) ere bi alomorfoei ematen die sarrera. Zalantzak izanez gero, hiztegian begiratzea da gomendagarriena
|
euskara
estandarrerako zein forma den egokiena jakiteko.
|
|
|
41.4.3a Galdegaiaren kokaguneaz arituko gara ondoren. Goraxeago esan dugunez, galdegaia da informazio egiturako gune nagusia, informazio berria ematen duena;
|
euskara
estandarrean aditzaren ezkerrean, ondo ondoan ematen dugu, harekin batera ahoskatuz. Garziak dioenez (2014a:
|
|
|
deskribatzea eta azaltzea nola eta zer eginkizun diskurtsibotarako erabiltzen diren birformulatzaileak gaur egungo euskara zainduan. Izan ere, orain ari dira finkatzen —eta are sortzen eta eraberritzen ere—
|
euskara
estandarrean hizkuntza usadio eta tradizio diskurtsiboak. Adierazgarriak dira, esate baterako, ipar ekialdeko tradizioko hots birformulatzaile esplikatiboak eta Hegoaldeko hau da birformulatzaileak egungo estandarrean izan duten harrera eta zabalkunde hain desberdinak.
|
|
|
______ (2014a). " Birformulatzaile esplikatiboak (alegia, erran nahi baita, hau da, hots) egungo
|
euskara
estandarrean: erabat baliokide ote?", Euskera 59 (629).
|
|
|
18.4.3b Halako datibo esperimentatzaileak aurkituko ditu irakurleak baita interesatu, iruditu, damutu eta dolutu aditzekin batera, adibidez. Mendebaleko hizkera batzuetan, Bergarakoan, adibidez, edo Elgoibarkoan, datiboaren bidez adierazten dira bestelako hizkeretan eta oro har
|
euskara
estandarrean, bestela adieraziko liratekeen esperimentatzaileak: Gure alabiari zoratu ein jako; Aittari hasarrau jako azkenian (Makazaga 2009:
|
|
|
5 Jakina,
|
euskara
estandarrean arruntean erabiltzen ez badira ere, horrek ez du esan nahi Gure alabari txoratu egin zaio eta gisa horretakoek euskara batuan tokirik ez dutenik. Ikus Salaburu 1994 eta 2018.
|
|
|
Hemendik kanpo utziko ditugu balio horiek, bai eta galderetan ageri den ahal; galdera markatzea beste eginkizunik ez duen heinean, al galdera markaren pareko da.
|
Euskara
estandarrean al forman ematen ditugu gaur. Eta alderantziz, al forma ere aurkituko dugu literaturan galdera marka soila baino zerbait gehiago dela.
|
|
|
Azken batean, forma biak ageri dira, bai ahal eta bai al, galdera nabarmentzeko eta bestelako balioetan (desira adierazteko edo ‘ziurrenik, dirudienez’ adieran).
|
Euskara
estandarrean bereizi egin ditugu bi formok: al utzi dugu galdera nabarmentzeko morfema balioan, eta ahal gainerako balioetan.
|
|
|
Arazi edo eragin kausatiboek aldatu egiten dute aditzaren balentzia, goraxeago esan bezala, argumentu bat gehitzen diotelako.
|
Euskara
estandarrean aldaketa horiek nola adierazi behar diren arautu zuen Euskaltzaindiak (43 araua):
|
|
|
Eguraldi aditzek edo irudi du, ematen du, merezi du, pena da motakoek ez dute onartzen horrelako aditz modalik14 Behar izan eta nahi izan aditz modalen erregimena arautu zuen Euskaltzaindiak 113 eta 114 arauetan.
|
Euskara
estandarrean, du laguntzailea eskatzen dute, baita aditza intrantsitiboa denean ere: etorri behar du, etorri nahi/ gura du.
|
|
|
23.4.1d Asmo izan, gogo izan eta uste izanek askoz erabilera mugatuagoa dute. Uste izan da hiruretan hedatuena, gaurko
|
euskara
estandarrean ere aurkituko duguna: Garrasi egin zuen, edo egin uste zuen, behinik behin (Jon Muñoz); Azpitituluan ikusi uste izan dut nik benetako titulua (Berria); Noiz edo noiz pentsatu izan dut gutako bakoitzak film batean egon uste duela (Rey).
|
|
|
Garrasi egin zuen, edo egin uste zuen, behinik behin (Jon Muñoz); Azpitituluan ikusi uste izan dut nik benetako titulua (Berria); Noiz edo noiz pentsatu izan dut gutako bakoitzak film batean egon uste duela (Rey). Modalitatea adierazteko Iparraldeko euskalkietan bakarrik erabili da tradizioan gogo izan, baina gaur
|
euskara
estandarrera ere hedatu da: Gero egin gogo dituzun ongiak eta deskarguak (Axular); Holako afera txarrez ere mintzatu gogo du bere bisitan (Herria); Gaur ordea, azken aldietan baino borondate gehiagorekin abiatu gogo du (Bidegain).
|
|
|
mendebaldeko gura izan eta gainerako euskalkietako nahi izan. Gaur biak erabiltzen dira
|
euskara
estandarrean eta hala daude jasoak Euskaltzaindiaren Hiztegian.
|
|
|
Haur txikia balitz bezala mintzatu zitzaizkion, eta horrek haserrea eragin zion; Harrera hotza egin dit, ezagutuko ez banindu baino hotzagoa; Egurrezko txirrindu hura altzairuzkoa balitz bezain gogorra zen. Bestalde, konparazio perpausetan inoiz agertu izan dira bailitzan edo bailuen bezalako esapideak ere; baina esapide horiek, oro har, aski berriak dira —nahiz eta XVIII. mendeko lekukotasunak ere agertu— eta
|
euskara
estandarrerako ez bultzatzeko aholkua ematen da (EGLU V: 370, EGLU VI:
|
|
|
Azkue).
|
Euskara
estandarrean gaur ohikoa ez izan arren, ahozkoan maiz entzun daitezke horrelako egiturak.
|
|
|
23 arauan eman zituen Euskaltzaindiak aditz arazleak osatzeko morfologia jarraibideak. Batetik, arazi forma hobetsi zuen
|
euskara
estandarrerako, eta ez lehian zuen erazi (adierazi da salbuespena); bestetik, aditzoinari elkarturik idatzi behar dela arautu zuen. Baina arau horretan ontzat eman ziren sortarazi eta agertarazi (aditzoinak berez ez duen tdutenak), gero baztertu egin dira Euskaltzaindiaren Hiztegian eta sorrarazi edo agerraraziren alde egin; beste aditz batzuetan ikusiko dugu, ordea, t dun aldaera (ulertarazi).
|
|
|
Ordena neutro edo kanonikoan, hurrenkera honetan ematen ditugu osagaiak gaurko
|
euskara
estandarrean:
|
|
|
Eta tradizio desberdinez ere hitz egin dugu. Dena den, baiezta daiteke gaurko
|
euskara
estandarrean SOV dela zerbaiten berri emateko ordena ez markatua.
|
|
|
41.3g Laburbilduz, bada, egia da SOV dela ordena neutro edo kanonikoa gaurko
|
euskara
estandar idatzian, batik bat perpaus laburretan. Bestalde, testu generoak ere zerikusi handia du, ikusi dugun bezala (§ 41.3c).
|
|
2023
|
|
|
Jada eskolatik hasten da ikasle gaztea lege horien zurruntasuna nozitzen. Badirudi, Altube eta Azkueren ondorengo belaunaldietan joera hori nagusitu dela eta egungo
|
euskara
estandarrak horri eusten diola. Kontua da, euskarak badituela beste bide batzuk enuntziatu luzeak arintzeko.
|
|
|
Bestalde, irakasleen lan egoera askotarikoa irakasle profil multzo heterogeneoa osatzerainokoa da: baditugu funtzionarioak, horien artean euskaldun zahar alfabetatuak eta euskaldun berriak; aldi berean, baditugu bitarteko irakasleak, gehienak gazteak,
|
euskara
estandarrean ikasitakoak. Azken horiek lekualdaketan ibiltzen dira urtero, hala, hoberenean ikasturte osorako lantokia izaten dute, eta okerrenean, berriz, hilabete edo aste batzuetarako, besterik ez.
|
|
|
Bagenekien
|
euskara
estandarra finkatu ahala, hasiera batean adierazkortasun galerak izanen zirela, zehaztasunean eta funtzionaltasunean ordura arte ezagutu gabeko gaietara iristeko. Alabaina, makina bat urte joan da horretan, eta badira behar bezain txukun egin ez diren lanak edo, hobeki egin litezkeenak, behinik behin.
|