|
2013
|
|
|
LASARTE, G., 2010, < < Amatasunaren gaineko diskurtsoak
|
euskal
eleberrigintza garaikidean > >, Euskera, 55, 2, 993
|
|
|
Araibar zaldunak tradizioan ditu erroak. XIX. mendearen bukaeran jaiotako
|
euskal
eleberrigintzaren sustraietan elikatzen da. Kontaketa prozedura berdinez baliatuz, mundu ikuskera bera adieraziko du.
|
|
|
Manu Araibarrek hiria bizileku izateak badakar nobedaderen bat
|
euskal
eleberrigintzara, nahiz eta euskal eleberrigintzako lehen pertsonaia hiritarra ez izan, horretan Txillardegiren Leturiaren egunkari ezkutua (1957) eleberriko Leturiak aurrea hartu ziolako. Nolanahi ere, Manu Araibarrek zerikusi gutxi du Leturiarekin:
|
|
|
Manu Araibarrek hiria bizileku izateak badakar nobedaderen bat euskal eleberrigintzara, nahiz eta
|
euskal
eleberrigintzako lehen pertsonaia hiritarra ez izan, horretan Txillardegiren Leturiaren egunkari ezkutua (1957) eleberriko Leturiak aurrea hartu ziolako. Nolanahi ere, Manu Araibarrek zerikusi gutxi du Leturiarekin:
|
|
|
XX. mendearen 50 urteetan Etxaideren eleberrigintzak agertu arte, pertsonaia nagusi eredugarriak bakarrik aurkeztu ditu
|
euskal
eleberrigintzak. Baziren pertsonaia ez eredugarriak ere eleberri horietan, baina, halako izaera zutenak, salbuespenik gabe, bigarren mailan gelditzera derrigortuta zeuden.
|
|
|
–Gaiztoak or bealdean bizi dira, diotenez; zenbat eta berago, gaiztoagoak; zenbat eta erri andiago, okerragoak eta ugariagoak? zioen Txomin Agirreren Garoako (1912) Joanes artzainak, eredugarrietan eredugarriena den
|
euskal
eleberrigintzako pertsonaia nagusiak. Ondorengo eleberrigintzan bada pertsonaiarik Joanes zuzen zebilela erakutsiko duenik.
|
|
|
Eredugarria ez den pertsonaia landa girotik kanpo kokatzean, Erkiagak bat egiten du tradizio honekin: XX. mendearen lehen erdiko
|
euskal
eleberrigintzak aldarrikatua du giro hiritarrak okerrerako bideak erakusten dituela. Alabaina, aldarrikapen horrekin bat egin izanagatik, alderdi horretatik aurreko eleberrigintzak adierazitako ikuskera bera azaldu izanagatik, osagai berri bat sartzen du:
|
|
|
Errealitatearen azterketa soziologikoak erakutsiko luke era horretako gertaerak landa giroan ere oso ezagunak izan direla. Baina,
|
euskal
eleberrigintzan, gaitzen jatorria giro hiritarrean zegoen eta egoten jarraitzen du. Landa giroan gordetzen den balore sistema kolokan jar dezakeen leku arriskutsua da hiria.
|
|
|
Jadanik adierazi denez, Txillardegiren Leturiaren egunkari ezkutua (1957) eleberriko Leturia da
|
euskal
eleberrigintzako lehen pertsonaia hiritarra. Handik urtebetera jaiotako Manu Araibar ere hiritarra da.
|
|
|
Handik urtebetera jaiotako Manu Araibar ere hiritarra da. Pertsonaia nagusi bila landa girora jo duen
|
euskal
eleberrigintzan oraindik salbuespen izaten jarraitzen dute urtaldi horietan.
|
|
|
|
Euskal
eleberrigintzako lehen pertsonaia nagusi hiritarra eta lehen pertsonaia nagusi gatazkatsua ez ezik, lehen pertsonaia bilakaeraduna ere bazen Leturia. Berebiziko aldaketa izatera helduko den arren, ez dago bilakaerarik Manu Araibarrengan.
|
|
|
Araibar zalduna ez da ez pertsonaia gatazkatsua, ezta bilakaera duena ere.
|
Euskal
eleberrigintza ehotzen joan den tradizioan txertatuz, pertsonaiak bilakaerarik gabea izaten jarraitzen du. Araibar zalduna aldatuko da:
|
|
|
bat batean, gertaera zehatzaren kausaz. Ikuspegi hori adierazi zuen XIX. mendearen amaieran jaiotako
|
euskal
eleberrigintzak. Ikuskera bera dario Erkiagari:
|
|
|
Ordu arteko
|
euskal
eleberrigintzak erakutsitako ikuskerarekin hausten duena Leturiaren egunkari ezkutua da. Araibar zaldunak, ostera, jarraipena emango dio osagai berri batzuk gehituz.
|
|
|
Pertsonaiak lauak dira. Gizabanako konplexurik eraiki gabe, pertsonaia sinplez hornitzen jarraitzen du
|
euskal
eleberrigintzak. Manu Araibar gizaki tipo bat ordezkatzera dator:
|
|
|
Prozedura narratiboak hautatzea, egia esan, ez da ekintza inozoa. Mundu ikuskera bakar baten adierazle izan da hirurogei urtez landu den
|
euskal
eleberrigintza, Leturiaren egunkari ezkutua iritsi arte. Horren aurretiko eleberrigintzak adierazitako mundu ikuskerari eusten dio Erkiagaren Araibar zaldunak.
|
|
|
(102) edo gaztelaniaz dagoen kantarik (134). Badira, halaber,
|
euskal
eleberrigintzan ordu arte erabili gabeko hitzak: popo (12), igande baterako plana (26), tebeo (33), ponpis, bikini, slip, short (102), exotiko (105), exitu (109), vedette (120), kupo (126), tonua (132), atmosferarik (135)...
|
|
|
Euskara hizkuntza arautua eta normalizatua ez izateak eragin nabaria izan du
|
euskal
eleberrigintzan. Helburu didaktikodun eleberri tradizionalari dagokionez, maiz, hizkuntza bera ere ikasgai bihurtu zuen:
|
|
|
M.J. Olaziregi: «Euskal eleberri modernoa», «Modernitate osteko
|
euskal
eleberrigintzaren aurpegi anitzak()».
|
|
|
I. Aldekoa: «Modernotasuna
|
euskal
eleberrigintzan: Txillardegi eta Ramon Saizarbitoria»; «Trantsizioko euskal literatura()».
|
|
2015
|
|
|
Eleberri bikainak sortzeko nahitaezkotzat jotako baldintza guztiak falta zaizkio
|
euskal
eleberrigintzari, gutxienez, XX. mendearen erdi ingurua ondo pasa arte: ekoizpena oso urria da, eleberrigile talde bati buruz hitz egitea neurrigabea, argitalpen industria bat eta publiko irakurle bat, amets hutsak.
|
|
2017
|
|
|
Azkenean, egungo tendentziak Txomin Agirreren Auñemendiko Lorea (1898), Kresala (1906) eta Garoa (1912) eleberriak lehenesten ditu
|
euskal
eleberrigintzaren hastapen gisan.
|
|
2020
|
|
|
garrasi egin zuen Teresak. Niri begira gelditu zen, eta nik lehe5 Bitxia da aipu honetan esaten dena, ezen egiazki emakumeek gerra garaiaz kontatzeko gehiago izan arren, eleberri hau izan da helduentzako
|
euskal
eleberrigintzan emakumezkoei ahots narratiboa ematen dien lehena (gogora dezagun, dena den, haur eta gazte literaturako Martin Ugalderen Itzulera baten historia (1990) nobelan deserrian bizi izan den neska bat dela narratzaile protagonista). Emakumeen testigantzen beharra adierazteak, gorputza presente egiteak, emakume narratzaileak sortzeak eta abarrek erakusten dute genero kontzientziadun idazlea dela Uxue Alberdi.
|
|
|
|
Euskal
eleberrigintzan milurteko berritik aurrerako obrek nagusiki 90eko hamarkadako bi joerari eusten dietela esan genezake: errealismoari eta garai historikoak fikzio bihurtzeari (Egaña 2010:
|
|
|
Gertatu zaienaren kontzientzia hartzen dute, eta zahartzaroan horri guztiari aurre egiteko irtenbide ezberdinak aurkitzen dituzte. Zentzu horretan, 36ko Gerrari buruzko
|
euskal
eleberrigintzan gerra emakumeek nola bizi izan zuten erakusten duten narrazio bakarrenetarikoa da.
|
|
|
60ko eta 70eko hamarkadetan, zenbait saiakera antzeman daitezke anormaltasun horri heldu eta bere horretan adierazteko, baita hiriak eleberrietan txertatzerako orduan ere. Horien artean kokatzen dira Saizarbitoriaren lehen lanak, eta horregatik dira interesgarri urbanotasuna
|
euskal
eleberrigintzara nola ekarri zuen ulertzeko. Ez folklorizazioan, ez homogeneizazioan ez erortzeko Saizarbitoriak beste zenbaitekin bateraegindako hautuak lotura zuzena dauka Madrilekiko markatu nahi zen urruntasunarekin, Frantziatik iristen ziren berritasunak euskaraz gorpuztearekin eta literatura autonomo baina era berean herriarekin engaiatu bat sortzen saiatzearekin.
|
|
|
Saizarbitoriaren bidez,
|
euskal
eleberrigintzan aurretik gertatu gabeko espazio aldaketa jazotzen dela esan daiteke. Bere literatur ibilbidearen lehen etapan, euskal literaturarentzat molde berriak bilatzeko berariazko nahia antzeman daiteke, bai gaitegian, bai forman.
|
|
|
Saizarbitoriak, ordea, hiria eleberrian integratzen du, agertokiaz haragoko interes narratiboa dauka, eta besteak beste, protagonistaren izaera eraikiz (Egunero hasten delakon protagonistaren haurdunaldia irudikatzerakoan, adibidez) edota espazioen esanahi sinbolikoen bidez (esaterako, Ehun metron Konstituzio plazak duen esangura ukaezina) bilakatzen du hiria ezinbesteko bere literaturan. Hala,
|
euskal
eleberrigintzan Txillardegik eragindako hausturari jarraiki, baina espazioari dagokionez beste urrats bat emanez, Saizarbitoriak espazio urbanoa erabiltzen du hasiera hasieratik literaturaren bidez garaiko errealitatearen konplexutasuna adierazteko.
|
|
|
Idazle donostiarraren lehen bi eleberriak, 60 hamarkadetan argitaratuak,
|
euskal
eleberrigintzan begirada urbanoa txertatzeko saiakeratzat har daitezke, beraz. Bi eleberrietan erabiltzen dituen espazioek, gehien gehienak hiritarrak, lotura estua dute pertsonaien garapenarekin zein garai soziopolitikoaren irudikapenarekin.
|
|
|
Bidenabar, eleberriaren arazo nagusia espazio urbanoan islatzean, hiriak berak bere lekua hartzen du istorioan, eta zenbait pasartetan beste pertsonaia bat gorpuztera heltzen da. Ondorioz, esan daiteke lehen aldiz hiriak elementu diskurtsibo bilakatzen direla
|
euskal
eleberrigintzaren tradizioan. Nahiz eta EHD idazteko Euskal Herritik kanpoko hirien testuingurua erabili, ezin uka daiteke Saizarbitoriak euskal letretara hiria ekartzeko egindako lehen ahalegina, eta espazio urbanoa era atseginean eta landa eremuarekiko kontrakotasunik gabe gerturatzeko saiakera.
|
|
|
EHDrekin
|
euskal
eleberrigintzaren urbanizazioa hasi bazen, Ehun metrok pausu handi bat suposatu zuen prozesu horren sendotzean, euskal letra modernoetan hiriaren garrantzia nabarmendu baitzuen. Saizarbitoriaren lehen eleberriari jarraiki, bigarren honek ere narratiban eta forman ekarri zuen berrikuntza ezaguna da.
|
|
|
Zalantzarik gabe, lotura zuzena egiten zuten euskal literaturaren eta euren balio nagusiak ziren tradizionalismoaren (baserria, familia), moral kristauaren (fedea, Elizarekiko leialtasuna) eta nazionalismoaren (euskara, foruak) artean.
|
Euskal
eleberrigintza ez zen hiri eremura hurbildu, azken finean bere irakurleek bultzatuta eta horiei begira idazten baitzen. Sarrionandiak (2010:
|
|
|
Izan ere, aurresuposatutako bide horri uko egin, eta eleberrigintza moderno eta urbano bat aurkitzeaz gain, Euskal Herriko testuinguruan fokua jarri eta hiria irudikatzeko era berezkoak azaleratu zituen. Ezin da ukatu
|
euskal
eleberrigintzak tradizio kostunbristaren eta moral kristauaren zama izan dituenik XX. mendean ongi sartu arte, errealismoari eta eleberri modernoari ateak itxiz (Aldekoa 2008: 167).
|
|
|
XX. mendeko bi gerrateen artean, Europan eleberri modernoa eraberritu zelarik, euskal literatura kostunbrismoan murgildurik zegoen. Hortaz,
|
euskal
eleberrigintzak ez du bizi izan XIX. mendeko errealismoa eta naturalismoa, ez eta XX. mendeko lehen herenean gertatu zen nobelaren eraldaketa sakona ere, teknika narratiboen berrikuntzaren bidez kontakizuna hankaz gora jarri zuena (hala nola Proust, Woolf, Joyce).
|
|
|
Euskal mundua Mendebaldeko modernitatetik urrun geratzen bada garai horretan, ulertu behar litzateke
|
euskal
eleberrigintzak bestelako tenpus batzuk izan dituela, eta ezin dela periodizatu eredu mendebaldar hegemonikoaren arabera harekiko begirada kritikorik eraiki gabe, tenporalizazio horrek berez dakartzan botere harremanak erreproduzituz. Europako literatura nagusien erritmoarekiko anakronismoak errotik baldintzatu du euskal literaturaren hiritartzea nola irakurri den gerora:
|
|
|
Europako literatura nagusien erritmoarekiko anakronismoak errotik baldintzatu du euskal literaturaren hiritartzea nola irakurri den gerora: literatura berantiar eta atzeratu gisa hartzean, Mendebaldeko tempusarekiko menpekotasunean alderatzen da beti, eta ondorioz, erdietsi beharreko normalitate baten logikan ulertu da
|
euskal
eleberrigintza, besteengana heltzeko lasterketa amaiezinean. Ildo horretan, ikerketa interesgarriak egin dira, hala nola hiriaren gabeziaz Apalategik (2008) proposatutakoak, kasurako.
|
|
|
|
Euskal
eleberrigintzan hiriaren lehen irudikapenen jatorria eta nolakotasuna aztertuko du artikulu honek, Saizarbitoriaren Egunero hasten delako (1969) eta Ehun metro (1976) liburuen bidez. Irudikapenok 60ko eta 70eko hamarkadetako testuinguru politiko sozialera lotuta egonik, ez dute Mendebaldeko literatura hegemonikoaren parametroekin bat egiten, ez denboran ezta nolakotasunean ere. Eredu horien aurrean sortutako bide alternatiboak bilatuko dira Saizarbitoriak lehen eleberriak hirian kokatzeko egindako hautuan.
|
|
|
Sarri esan da euskal literatura berantiarra izan dela (eta hala ulertu du askotan euskal literaturak bere burua), garatu gabea edota beste literaturen mailara iritsi ez dena, besteak beste, hiriak ez duelako presentzia nabarmenik eduki 60ko hamarkadara arte. Ikerlari ugarik ikusarazi duten gisan, euskal literaturaren historiara jotzea baino ez dago ohartzeko hiria ez dela
|
euskal
eleberrigintzaren espazio naturala izan XX. mendearen bigarren erdialdera arte (Retolaza, 2005; Aldekoa, 2008; Apalategi, 2008); hala ere, egitate horrek arrasto sakona utzi du gure eleberrigintza ulertzeko eran," berantiar" edota" atzeratu" gisa irakurri baita sarri. Aldekoak (1998:
|
|
|
Aldekoak (1998: 11) agerian uzten duenez, Sarasolak (1971), Lagasabasterrek (1986) zein Otegik (1976) ondutako ikerketetan edota literaturaren historietan Mendebaldeko tenporalizazioekiko atzerapena jo izan da
|
euskal
eleberrigintzaren ezaugarri nabarmenentzat. Argi dago ezezagunarekiko urruntasun eta ezinegon sentimenduez baldintzatuta iritsi zirela euskal literaturaren eta hiriaren arteko harremanak XX. mende hasierara, eta hurrengo hamarkadetan ere, landa eremuan gotortutako gizarte batek errefusatutako espaziotzat hartu zela hiria.
|
|
|
Hortaz, interesgarria da ikustea
|
euskal
eleberrigintzaren hiritartzea zein testuingurutan hasten den, eta nola ematen dituen Saizarbitoriak horretarako lehendabiziko pausuak. Eleberrigintzaren modernizazio eta urbanizazio prozesu horren azterketak, halaber, Mendebaldeko literatura hegemonikoen ezaugarri urbanoek ezarritako marko teoriko bat errebisatzeko beharra erakusten du, literatura txikietan irakurketa gatazkatsuak sortzen baititu ezinbestean.
|
|
|
1
|
Euskal
eleberrigintzaren eta hiriaren arteko harremana
|
|
|
Garrantzitsua da XX. mende hasieran Euskal Herriko hirien morfologia zein zen eta euskal idazleek harekiko zeukaten jarrera ezagutzea,
|
euskal
eleberrigintzaren eta hiriaren arteko harremana hobeto ulertzeko. XX. menderako, industrializazioak eta kosmopolitismoak oinarri sendoak zituen Europako hiritarren pentsamenduan, baina horrek, ordea, talka nabarmena egiten zuen Euskal Herriko errealitatearekin, baita euskal literaturak Mendebaldeko literatura hegemonikoekin ere.
|