|
2000
|
|
|
|
Euskal
eleberrigintzan oso gutxi jorraturiko generoa dugu honakoa.
|
|
2001
|
|
|
|
Euskal
eleberrigintza modernoak aurrera egin ahala, hainbat belaunalditakoahotsen topaketa antzematen da. Urtero bezalaxe, eleberrigile entzutetsuen argitarapenak izan genituen:
|
|
2002
|
|
|
|
Euskal
eleberrigintzari dagokionez, 1970eko hamarkadako fase esperimentala gainditu ondoren, nobelak errealitateari aurre egiten hasi ziren. Arestiko gure historian errotuago zeuden istorioak kontatzeko premia sentitu zela esan liteke, eta ildo honetatik planteamendu gutxi asko errealistak zituzten obrak ugarituz joan ziren.
|
|
|
|
Euskal
eleberrigintzara itzuliz, eleberri sozialaren ildoari jarraitu zioten idazleen artean, Xabier Gereño (1924) aipatu genuke lehenik. Merkataritza ikasi zuen eta 33 urtez La Aeronáutica S.A.n aritu zen lanean.
|
|
|
|
Euskal
eleberrigintzara itzulita, narrazio teknika modernoak bere egin arren istorioak kontatzen zituen eleberrigintzari eman zion bide aldi esperimentalak. 1979an argitara eman ziren bi eleberri ditugu esaten ari garenaren adibide bikainak.
|
|
|
intriga edo misteriozko eleberriak, eleberri beltzak eta espioi eleberriak.
|
Euskal
eleberrigintzari dagokionez funtsezko aldaketa gertatu da azken urteotan. Izan ere, 1970eko hamarkadako polizi eleberrietan euskararekiko ardura eta eredu ingeles klasikoak (whodunit motako eleberrigintza) nagusitu ziren eta 1980ko hamarkadaz geroztik, berriz, thriller modernoaren ezaugarriak eta eleberri beltz amerikarrarenak bereganatu ditu euskal eleberrigintzak.
|
|
|
Otegik, berriz, zenbait euskal eleberritako pertsonaiak konparatu zituen liburuaren sarreran ageri den hurbilpen teorikoaren ildotik.
|
Euskal
eleberrigintzari buruzko azterketa berriagoei dagokienez, 1989an A. Toledok argitara eman zuen Domingo Agirre. Euskal nobelaren sorrera (Bizkaiko Foru Aldundia, Bilbo) doktorego tesiaren ostean, S. García Trujilloren La novela costumbrista de Domingo Agirre (Desclée de Brouwer, Bilbo, 1993) eta Ohiturazko euskal literatura (Mensajero, Bilbo, 1995) azpimarratu genituzke.
|
|
|
|
Euskal
eleberrigintzaren egungo panoramaren gainbegirada hau bukatzeko, inguruko literaturetan hainbesteko arrakasta izan duten tipologia bati, eleberri historikoarenari, egingo diogu erreferentzia. Seguru asko, lehenengo eta behin, eleberri historikoarekin definizioari berari heldu genioke, gaurtik begiratuta bistakoa baita kontzeptu labainkor eta aldakorra dela.
|
|
|
|
Euskal
eleberrigintzari dagokionez, egia da Jon Etxaidek 1950eko hamarkadan hasitako bide historikoak ez duela jarraitzaile askorik izan euskal autoreen artean. 1983ko Irun Hiria Saria erdietsi zuen Mario Onaindiaren Gillen Garateako batxilerra [itz.:
|
|
|
Hau guzti hau esan ondoren, gure lan honetan euskal eleberriak nahiz eleberri laburrak aztertzeko asmoa dugula esan beharra dugu. Ikusi den modura, bien arteko mugak eztabaidagarriak izanik ere, ipuinaren intentsitatea eta eleberriaren patxada bilatzen duten testuak, hots, eleberri laburrak nahiz eleberriak, izango ditugu aztergai. b)
|
Euskal
eleberrigintzaren sorrera eta garapena XX. mendearen lehen erdian. Ohiturazko eleberrigintzaren gailentasuna
|
|
|
|
Euskal
eleberrigintzaren jatorriaz egindako azterketa gehienak Koldo Mitxelenaren (1960: 14) hitzak errepikatuz hasten dira:
|
|
|
|
Euskal
eleberrigintzaren aurrekarien artean, Joan Antonio Mogelen Peru Abarka aipatzen da (1820an idatzia, baina 1880 arte argitaratu gabea). Mitxelenarentzat hura izan zen euskaraz idatzitako lehen eleberri saioa (ik.
|
|
|
Poesia izan zen generorik landuena, besteak beste, errazagoa zelako poema deslaiak argitaratzea obra osoak baino, eta 1940 eta 1950 artean argitaratze jarduera normalizatua izatea ia ia ezinezkoa zelako.
|
Euskal
eleberrigintzaren kasuan, bederatzi urte pasatu ziren gerra aurreko azken obra argitaratu zenetik (Uztaro, 1937) 5 1946an Buenos Airesko Ekin argitaletxean Joan Antonio Irazustaren Joanixio argitaratu zen arte6 Iberiar penintsulan 1950ean argitaratu zen lehen eleberria, Jon Etxaideren AlosTorrea eleberri historikoa.
|
|
|
Azken bi hauek Gerra Zibilaren gaia jorratzen badute ere, beren planteamendua ez da errealista, ezta gutxiagorik ere, gatazkak ez baitu baldintzatzen ez narrazioa ez haren azpian dagoen ikuspegi manikeoa.
|
Euskal
eleberrigintza babesleku izan zen defendatu nahi zen ideologia esentzialista, klerikalista eta tradizionalistarentzat, baina ez zen garaiko euskal gizartearen kronika izan inolaz ere. Narratzaile orojakile bat nagusitzen da, bere iritziak adierazteko orduan inongo dudarik egiten ez duena, eta pertsonaiak agente hutsak dira, ez dute eboluzionatzen.
|
|
|
|
Euskal
eleberrigintzaren kasuan, Modernism delakoaren modernitatea eta iraultza teknikoa ez ziren 1960ko hamarkada arte agertu. M. Bradburyk El mundo moderno lanean (Edhasa, 1990) egiten dituen planteamenduei jarraituko bagenie, esan genuke euskal eleberrigintza XX. mendearen erdialdea arte nagusi izan zen estetika historiko eta ohiturazkoa alde batera utzi eta mende hasierako Modernism haren berrikuntzak bere egiten zituen modernitate osteko eleberrigintza bihurtu zela.
|
|
2008
|
|
|
hogeita sei urte igaro dira Atxagak Ziutateaz> argitaratu zuenetik eta euskal eleberriak ez dira jada alegorikoak, ezta neorruralak ere.
|
Euskal
eleberrigintza errealista bihurtu da, ironikoa, heldutasunera iritsi den seinale agian. Euskal sistema literarioa osatua dago:
|
|
2013
|
|
|
|
Euskal
eleberrigintzako lehen pertsonaia nagusi hiritarra eta lehen pertsonaia nagusi gatazkatsua ez ezik, lehen pertsonaia bilakaeraduna ere bazen Leturia. Berebiziko aldaketa izatera helduko den arren, ez dago bilakaerarik Manu Araibarrengan.
|
|
|
Araibar zalduna ez da ez pertsonaia gatazkatsua, ezta bilakaera duena ere.
|
Euskal
eleberrigintza ehotzen joan den tradizioan txertatuz, pertsonaiak bilakaerarik gabea izaten jarraitzen du. Araibar zalduna aldatuko da:
|
|
2019
|
|
|
|
Euskal
eleberrigintzaren sorrera berantiarra da eta lehen eleberria Txomin Agirreren Auñemendiko lorea izan zen (1897). Hortik aurrera, Agirrek ondoren argitaratutako eleberri eta lan gehienek kostunbrismoaren ildoa jarraitu dute.
|
|
|
|
Euskal
eleberrigintzan lehen irudikapen urbanoak horren berantiarrak izateak zenbait zantzueman diezazkiguke bere urbanizazio prozesuari buruz. Baina era berean galdera ugariplanteatzera eraman gaitzake:
|
|
|
1)
|
Euskal
eleberrigintzak hiriarekin izan duen lehen harremana aztertzea. Euskal Herrikoindustrializazio prozesua berantiarra izaki, gatazkatsua eta konplexua izan da hiriarensarrera euskal literaturan.
|
|
|
|
Euskal
eleberrigintzan hiriaren lehen irudikapenak noiz eta nolakoak izan ziren jakin asmoz, ibilbide historiko labur eta xume bat proposatu zen XX. mendean zehar. Errepaso horretatik ateradaitekeen ondorio nagusietako bat da mende hasieran euskal literaturak hiriarekiko jarrera herabe etaatzerakoia zuela oro har.
|
|
2020
|
|
|
|
Euskal
eleberrigintzan milurteko berritik aurrerako obrek nagusiki 90eko hamarkadako bi joerari eusten dietela esan genezake: errealismoari eta garai historikoak fikzio bihurtzeari (Egaña 2010:
|
|
|
Zalantzarik gabe, lotura zuzena egiten zuten euskal literaturaren eta euren balio nagusiak ziren tradizionalismoaren (baserria, familia), moral kristauaren (fedea, Elizarekiko leialtasuna) eta nazionalismoaren (euskara, foruak) artean.
|
Euskal
eleberrigintza ez zen hiri eremura hurbildu, azken finean bere irakurleek bultzatuta eta horiei begira idazten baitzen. Sarrionandiak (2010:
|
|
|
|
Euskal
eleberrigintzan hiriaren lehen irudikapenen jatorria eta nolakotasuna aztertuko du artikulu honek, Saizarbitoriaren Egunero hasten delako (1969) eta Ehun metro (1976) liburuen bidez. Irudikapenok 60ko eta 70eko hamarkadetako testuinguru politiko sozialera lotuta egonik, ez dute Mendebaldeko literatura hegemonikoaren parametroekin bat egiten, ez denboran ezta nolakotasunean ere. Eredu horien aurrean sortutako bide alternatiboak bilatuko dira Saizarbitoriak lehen eleberriak hirian kokatzeko egindako hautuan.
|
|
|
1
|
Euskal
eleberrigintzaren eta hiriaren arteko harremana
|