|
2001
|
|
|
Gizona bere bakardadean, Berriroigo nauzu, Hamaika pauso, Galdu arte, Kilkerra eta roulottea, eta abar. Garai batean
|
euskal
eleberrigintzako pertsonaien artean apaizak, nortasunaren zaindariak, eta militanteak, borroka politikoaren eragileak?
|
|
|
Lasagabasterren aburuz,
|
euskal
eleberrigintza zuzenean igaro zen erromantizismoohiturazaletik modernotasunera, hots, errealismoaren etapatik igaro gabe. Eta, berak dioen legez, «hain zuzen, errealismoa da genero gisa eleberria heldutasunerairitsi dela adierazten duen markagailua»1 Izan ere, Lasagabasterren iritziz, eleberriaren eta errealismoaren arteko lotura ontologikoa da, eleberriaren azkenhelburua, azken hitzaren zentzu bikoitza besarkatuz, «errealitatearen sinbolizazioeta errepresentazio forma bat»2 ematea baita.
|
|
|
50eko hamarkadatik aurrera
|
euskal
eleberrigintzak europar zein amerikar korronteekin bat egin zuenetik, hots, herderianismoak gurean indarra galdu zuenez geroztik, hemen ekoizten den oro testuartekotasun unibertsalaren baitan irakurtzekoohitura hartu dugu. Baina kontuz, honek ez du esan nahi hemengo literaturakberezitasunik ez duenik.
|
|
|
Ariketa intelektualaren emaitza huts modura irakurri dira luzazeuskal eleberri modernoak. Oso berria da
|
euskal
eleberrigintzaren harrera naturala.Zerk aldatu du harrera. Zeren eleberrigintza bera funtsean gehiegi aldatu ez delaesan baitezakegu. Egunero hasten delako idatzi zuen Saizarbitoria eta Bihotzbikoa ez dira hain ezberdinak?; irakurleek obrei ematen dieten harrera da aldatudena.
|
|
|
Definizio estu horrek besarkatzen ote du literatura errealista bere osotasunean? Zer neurritan sartzen da 90eko hamarkadako
|
euskal
eleberrigintza, eta1957az geroztikakoa ere, bidenabar, muga hauetan?
|
|
|
Galdera honek, mamiaren eta azalaren arteko bereizketa tradizionala suntsitzearekin batera,
|
euskal
eleberrigintzaren historia erdibitzen du. Alde batetik errealitatearen zati euskaldun katoliko idilikoaren errepresentazioa eta bere errepikapenantzua, eta bestetik, ideologikoki, eta zer esanik ez linguistikoki ere?
|
|
|
|
Euskal
eleberrigintza modernoak aurrera egin ahala, hainbat belaunalditakoahotsen topaketa antzematen da. Urtero bezalaxe, eleberrigile entzutetsuen argitarapenak izan genituen:
|
|
2006
|
|
|
Lehen euskal gatazka hura gainditzera etorri ziren Txillardegiren Leturiarenegunkari ezkutua eta Ramon Saizarbitoriaren Egunero hasten delako eleberriak, egun
|
euskal
eleberrigintzaren giltzarritzat hartuak direnak. Beranduago, bi egilehoriek izango dira euskal gatazkaren gaineko literaturan pauso garrantzitsuakemango dituztenak:
|
|
2019
|
|
|
Orduan, irakasleek euskal literatura sistemak sortzendituen kodeak berriz hartzen dituztela nabaritzen da. Nahiz eta zundatzean irakasleek erantzunduten lehentasuna ikasleen euskara mailari ematen diotela, ohar gaitezke
|
euskal
eleberrigintzari beharbada prestigioa emateko beharraren eraginpean egindako hautu literarioek ez dutela ikasleenirakurketa ulermena eta maila errespetatzen. Iparraldeko irakasleek ez baldin badute Iparraldekoautoreei tokirik uzten, nola haien lana garatuko da?
|
|
|
Hiri irudikapenak Saizarbitoriaren literatuan:
|
euskal
eleberrigintzaren lehen irudikapenak
|
|
|
Hiriaren eta literaturaren arteko harremana ezinbestekoa da gaur egungo literatura garaikideaulertzeko. Ikerketa honek
|
euskal
eleberrigintzako hirien lehen irudikapenak eta horien testuinguruaaztertzea du helburu, horretarako Saizarbitoriaren lehen hiru eleberriak baliatuta. XX. mendean zehareuskal literaturak eta hiriak izan duten harremanari behatuko zaio, baita literatura kanoniko nagusienezaugarri urbanoak jarraitzen dituzten hiriari buruzko zenbait teoria literario berrikusi ere.
|
|
|
Lan honek
|
euskal
eleberrigintzan hiriaren agerpena aztertu nahi du Saizarbitoriaren lehenobratik abiatuta eta hiriari buruzko zenbait teoria nagusi aintzat hartuta. Literaturan, hiriarenirudikapena modernitatearen sarrerarekin loturik egonik, espazio urbanoak garrantzi handiahartu zuen nazioarteko literaturan industrializazio prozesuak gertatzearekin batera.
|
|
|
|
Euskal
eleberrigintzan lehen irudikapen urbanoak horren berantiarrak izateak zenbait zantzueman diezazkiguke bere urbanizazio prozesuari buruz. Baina era berean galdera ugariplanteatzera eraman gaitzake:
|
|
|
Azken boladan, globalizazioa, postmodernitatea eta postnazionalismoa bezalako kontzeptuak lantzen ari dira euskal teorian (Apalategi 2006, Gabilondo 2013, Mercero 2017), eta horien bidez ere aztertu da urbanotasuna, bainaez era berezituan. Oinarri bat baden arren, ez dira ugariak hiria eta
|
euskal
eleberrigintza lotzendituzten ikerlanak.
|
|
|
1)
|
Euskal
eleberrigintzak hiriarekin izan duen lehen harremana aztertzea. Euskal Herrikoindustrializazio prozesua berantiarra izaki, gatazkatsua eta konplexua izan da hiriarensarrera euskal literaturan.
|
|
|
Euskal Herrikoindustrializazio prozesua berantiarra izaki, gatazkatsua eta konplexua izan da hiriarensarrera euskal literaturan. XX. mendean zehar hiriaren eta euskal literaturaren arteanegondako harreman gorabeheratsua aztertuko da, fokoa 60ko hamarkadan jarrita bereziki.Hiritartasunaren ulerkeran nazioarteko literaturaren parametro orokorretatik desberdinduizan den literatura nazional gutxiagotu gisa hausnartuko da
|
euskal
eleberrigintzari buruz, etahortik abiatuta ikertuko da zein izan diren, Mendebaldeko literatura nagusiekin alderatuta, literatura urbano berantiar bat garatzeko arrazoi eta faktoreak.
|
|
|
Saizarbitoria literatura urbanoarenerreferentetzat harturik, bere lehen hiru liburuetan hiriak zer garrantzi duen behatu nahidugu, baita zer nolako hiriak eraman zituen literaturara ere. Hori dela eta, 60kohamarkadaren amaieran
|
euskal
eleberrigintzan egon zen aldaketa espaziala analizatzea daasmoa, garai hartako testuinguru soziala aintzat hartuz, urbanotasunaren eta modernitateareniritsiera eragin baitzuen euskal literaturan.
|
|
|
3) Nazioarteko literaturaren teorian hiriari buruz garatu diren ideia eta proposamenak landueta
|
euskal
eleberrigintzaren testuingurura ekartzea. Literaturaren teorian hiriari etaurbanotasunari buruz teorizatutako ideia garrantzitsuenetan sakontzea eta hori euskalnobelaren kasu espezifikoan zentratzea da asmoa.
|
|
|
Lan hau ikerketa sakonago batenhasiera gisa ulertzen da. Izan ere, hiriak
|
euskal
eleberrigintzarekin izan duen harremanaaztertu nahi bada, Saizarbitoriaren obra abiapuntutzat har daiteke, baina ezinbestekoa daordundik hiriak euskal nobeletan hartu duen presentzia esponentziala eta molde askotarikoaaintzat hartzea. Hori dela eta, lan honen helburua izanen da, xumeki, XX. mendeko 60kohamarkadararteko harremanen errepaso historiko bat egitea, zenbait zimendu teoriko ipinieta euskal literaturaren testuingurura egokitzea eta Saizarbitoriaren obra lehen adibide gisaaztertzea, gerora sakondu beharreko ikerketak oinarri bat izan dezan.
|
|
|
Lehen esan bezala, ikerketa honek
|
euskal
eleberrigintzako hirien lehen irudikapenak eta horientestuingurua aztertzea du helburu, horretarako Saizarbitoriaren lehen hiru eleberriak baliatuta.Muinari heltzeko, ikerlana hiru urratsetan bereizten da. Lehenbizikoan, XX. mendean zehareuskal literaturan hiriarekiko egon diren jarrerak aztertzen dira, eta hiriari buruzko literaturateoria nagusiak Euskal Herriko testuingurura egokitzeko saiakera egiten da.
|
|
|
Hiriak ez ziren
|
euskal
eleberrigintzaren parte izan XX. mendeko hirugarren herenera arte, ezirudikapenetan, ezta hausnarketa literarioan ere. XX. mendean zehar euskal literaturak eta hiriak izanduten harremanari behatuko zaio errepaso historiko baten bidez. Halaber, atal honek marko teoriko batsortzeko beharrari erantzuten dio, baita literatura kanoniko nagusien ezaugarri urbanoei men egitendioten zenbait teoria literario berrikusteari ere.
|
|
|
60ko hamarkadan, ordea, mugimendu sozial eta politikoen eraginez, kultura eta hizkuntzarenarloetan aldaketa handiak egon ziren, bai euskara eta bai euskal literatura hirietara hurbilduz.Hurbilpen horrek hiriaren agerpena eragin zuen
|
euskal
eleberrigintzan, eta arroztasun sentsazioaleundu egin zuen. Esanguratsua da, halaber, hiriaren agerpen berantiarraz gain, zer moldetako hiriakagertu ziren lehenengoz euskal eleberrigintzan, Saizarbitoriak lehenik eta beste zenbait autorek gerorahiri ertainak irudikatu baitzituzten, landa munduarekin harreman estua zutenak, Euskal Herrikoerrealitatetik gertu zeudenak.
|
|
|
60ko hamarkadan, ordea, mugimendu sozial eta politikoen eraginez, kultura eta hizkuntzarenarloetan aldaketa handiak egon ziren, bai euskara eta bai euskal literatura hirietara hurbilduz.Hurbilpen horrek hiriaren agerpena eragin zuen euskal eleberrigintzan, eta arroztasun sentsazioaleundu egin zuen. Esanguratsua da, halaber, hiriaren agerpen berantiarraz gain, zer moldetako hiriakagertu ziren lehenengoz
|
euskal
eleberrigintzan, Saizarbitoriak lehenik eta beste zenbait autorek gerorahiri ertainak irudikatu baitzituzten, landa munduarekin harreman estua zutenak, Euskal Herrikoerrealitatetik gertu zeudenak. Izan ere, aurkezten diren proposamenak ez datoz bat Casanovak nazioeta literatura txikiei aurreikusitako bi aukerekin; hau da, norbere sorkuntzak literatura dominanteenmolde, hizkuntza eta baldintzetara aldatzea edota kanonarentzako salbuespen exotiko eta folklorikoaizanen den literatura sortzea.
|
|
|
Horrela bada, erraz azalerazten dira literatura dominanteen prismatikidatzitako teoriaren eta euskalduna bezalako literatura txiki baten errealitatearen artekodesberdintasunak. Oinarrizko desberdintasun horietatik abiatuta, baina Mendebaldeko literaturarenereduei guztiz ihes egin gabe,
|
euskal
eleberrigintza urbanoak bere errealitatera egokitutako molde batsortzeko beharra izan du. Horrek Saizarbitoriaren lehen eleberriak beste era batera irakurtzera eramangaitzake:
|
|
|
Zurrunbilo horren erdian, Saizarbitoria ez da eleberrigintzan proposamen berritzaileak egiten dituen idazle bakarra, baina osogarrantzitsua da hiriaren irudikapenekin bultzatzen duen espazio aldaketa. Garai bertsuan sortu zuenTxillardegik Leturiaren egunkari ezkutua (1957), eta
|
euskal
eleberrigintzan modernitatearen sarrerabideratu. Modernitatea oso loturik dago hiriaren agerpenarekin, baina bide horretan, Saizarbitoriarenekarpena nabarmenagoa da espazio aldaketari dagokionez, zuzen zuzenean jartzen baitu hiriaeleberriaren erdigunean.
|
|
|
|
Euskal
eleberrigintzan hiriaren lehen irudikapenak noiz eta nolakoak izan ziren jakin asmoz, ibilbide historiko labur eta xume bat proposatu zen XX. mendean zehar. Errepaso horretatik ateradaitekeen ondorio nagusietako bat da mende hasieran euskal literaturak hiriarekiko jarrera herabe etaatzerakoia zuela oro har.
|
|
|
Hala ere, eleberrigintzan hutsunehandi bat ondorioztatu daiteke oraindik. Hala bada, Simmelek aipatutako eta kapital sinbolikoa biltzenduen hiriburu literario bat edukitzetik urrun dago garai hartan
|
euskal
eleberrigintza, oraindik ereMendebaldeko literaturetako adibideak arrotz baitzaizkio. Argi ikus daiteke, beraz, urbanotasunarenirudikapena eta erreferentzia metropolitarren berantiarra dela Europako literatura nagusiekin alderatuzgero.
|
|
|
Hala, mendearen azken herenean eleberrigintzak bulkada modernizatzaile bat biziduela ondoriozta daiteke, eta nahiz eta hori eraikuntza nazionalaren ideiak inspiratu, oinarri oinarrianestilo eta forma europar berritzaileak gerturatzea du helburu, baita modernitatearen problematikekinlotutako gaiak ere. Zentzu horretan,
|
euskal
eleberrigintzan gertatzen den espazio aldaketa etaurbanotasunaren sarrera nabarmendu behar da, betiere testuinguru sozial, linguistiko eta politikoarihertsiki loturik. Aldaketa horretan erreferente da Saizarbitoria, hiriaren irudikapen berri eta desberdinbat ekartzen baitu euskal literaturara.
|
|
|
Idazleek hirien sorreratik jo duteespazio urbanoa literaturan irudikatzera eta, horregatik, hiriaren teorizazio eta irudikapenliterarioak aztertzean, jendarte horren ezaugarriak, kultura eta tentsioak azaleratzen dira. Horidela eta, hiriaren irudikapenek
|
euskal
eleberrigintza Mendebaldeko literaturaren mapan garaibakoitzean non kokatu duten aztertu nahi da ikerbide hori hartuta.
|
|
|
Etorkizunerako planteamenduan, hasteko, corpusa zabaldu eginen da, bai tenporalki baihiriaren irudikapenen aniztasunean. Hortaz, alde batetik,
|
euskal
eleberrigintzan XX. mendekolehen irudikapenetatik gaur egun arteko ibilbidean egondako joerak planteatuko lirateke aztergaigisa, eta beste alde batetik, hiriaren azterketak berekin dakartzan azpigai edo zeharkako gaiaklantzeko eleberri espezifikoak hautatuko lirateke. Beraz, barnebilduko dira tradizio ruralarekikohausturarekin hasten den hirien irudikapena, gero ibilbide konplexua garatzen dumodernismoaren eta errealismoaren aroetatik pasata, XXI. mendean hiria postmodernismoarekinuztartu arte.
|
|
|
Ondorioz,
|
euskal
eleberrigintzaren hiri irudikapenen bilakaerari buruzko lan berezitua egiteada asmoa. Saizarbitoriaren lanen azterketatik abiatuta ikuspuntua zabalduko litzateke, baihartutako denbora espazio zabalagoarengatik, bai hiriaren irudikapenak tratatzeko eraugariengatik.
|