|
2013
|
|
|
Teodosioren erregealdiak berarekin ekarri zuen Inperioaren beste transformazio bat bukaraztea, Konstantinoren garaian hasitako kristautzea, alegia. Konstantinoren ediktuak, Milanen 313 urtean
|
eman
zen horrek, amaiarazi egin zuen kristauen aurkako pertsekuzio ofiziala. Konstantino egonarri gutxikoa zen teologiako zorroztasunekin, eta ahalegin handiak egin zituen kristau herriaren batasunaren alde.
|
|
|
Alderdiak epailearen aurrean agertzen ziren, horrek kasuari lotutako arazo juridikoak balora zitzan, eta, lekuko frogaren bitartez, egitateen berri izan zezan. Horrela, epaileak behar besteko irizpideak izango zituen epaia
|
emateko
. Akusatua kondenatuz gero, auzitegiko ofizialak betearazten zuen epaia, salbu eta epai horren kontra gora jotze errekurtsoa jartzen zenean.
|
|
|
Alabaina, iudexa aditu ez zenean, horrek epaia
|
emanez
gero, epai horren aurka ezin zen gora jotzerik aurkeztu. Historian zehar, aditu ez zen horren erabakia alternatiba moduan itxuratu zen, ordaliaren emaitzan oinarritutako erabakiari begira.
|
|
|
Formulen prozedurarekin konparatuta, cognitio deiturikoaren prozedura denboran zehar gehiago luzatzen zen. Mailarik txikieneko epaileek denbora asko
|
ematen
zuten, froga desberdinak biltzen eta gauzatzen. Mailarik goreneko epaileek, aldiz, gora jotzeak ebazten ematen zuten denbora.
|
|
|
Mailarik txikieneko epaileek denbora asko ematen zuten, froga desberdinak biltzen eta gauzatzen. Mailarik goreneko epaileek, aldiz, gora jotzeak ebazten
|
ematen
zuten denbora. Edonola ere, Elizak bere administraziorako kopiatu egin zituen, bai prozedura berria, bai gobernuaren beraren egitura, eta, horregatik, lehenengo zuzenbide kanonikoa eremu horretan bertan garatu zen.
|
|
|
Bestalde, Inperioko kantzelaritzaren zerbitzupean ziharduten langileez gain, eta jurisdikzio sistemako organo desberdinak osatzen zituzten epaileez gain, probintziako gobernadoreek eta barrutietako vicarius deiturikoek aholkulari juridikoa behar zuten. Aholkulari horiek izena
|
eman
gabe lan egiten zuten, eta, Paulo edo Ulpiano alde batera utzita, ez zuten asko lagundu literatura juridikoa gara zedin. Egiatan, juristen kopurua ez zen txikitu, baina haien kalitatea nabariro gutxitu zen.
|
|
|
Alabaina, kontratuak ez zeukan zuzeneko ondorerik jabetzaren gainean.
|
Ematea
gauzatu arte, jabetza saltzailearen esku zegoen, eta ematea gauzei buruzko zuzenbidearen barruan zegoen kokatuta.
|
|
|
Alabaina, kontratuak ez zeukan zuzeneko ondorerik jabetzaren gainean. Ematea gauzatu arte, jabetza saltzailearen esku zegoen, eta
|
ematea
gauzei buruzko zuzenbidearen barruan zegoen kokatuta.
|
|
|
Zuzenbide erromatarrak, probintziaz probintzia, aldaera horiek zituenez gero, aldaera horiei tokiko ohituren kategoria
|
eman
zitzaien. Ordu arte, tokiko ohituraren eta zuzenbide orokorraren arteko harremanak ez dira iskanbilatsuak izan.
|
|
|
Nolanahi den ere, tokiko esparru hutsean ohituraren bat izanez gero, ohitura hori baliozkoa izan zitekeen, zuzenbidearen aurkakoa barik, zuzenbidearen osagarri baldin bazen. Esate baterako, salerosketari buruzko arauek alderdiei ahalbidetzen zieten kontratuaren gorabeherak eurenez finkatzea; horrekin batera, arauek zenbait erregela aplikagarri
|
ematen
zituzten, harremanei buruzko gaietatik baten inguruan alderdiek beren beregi ezer hitzartu ez zutenerako. Erregela horietatik bat zen, hain zuzen ere, saltzaileari erantzukizuna eratxikitzen ziona, saldutako gauzaren ebikzio kasuetarako.
|
|
|
Erregela horietatik bat zen, hain zuzen ere, saltzaileari erantzukizuna eratxikitzen ziona, saldutako gauzaren ebikzio kasuetarako. Egia esan, erantzukizun hori bermaturik geratu behar zen, baina erantzukizun horren zehaztapen zehatza tokiko ohiturari lotuta geratu ahal zen, adibidez, saltzaileak, berme bat barik, bi berme
|
eman
behar zituenean. Halakoetan esan zitekeen, alderdiek kontrakoa adierazi ezik, alderdiok kontratua egiten zutela ohitura hori kontuan hartuta.
|
|
|
Zati bakoitzaren iturria aipatu bazuten ere, ezin daiteke ziurtatu testu jakin bat norena izan, eta jurista horrek horrexetara idatzi zuenik. Hori gertatzen zen, batetik, testuen inguruko hasierako eztabaida geldiarazi zelako bere garaian, eta, bestetik, bildumariei jarraibideak
|
eman
zitzaizkielako esanbidez, dela kontraesanak ezabatzeko, dela errepikatzeak saihesteko. Hori guztia gorabehera, azken emaitzak erakutsi zuen desadostasun nabariak izan zirela jurista klasikoen artean.
|
|
|
1 Erromatar Inperioaren idazleek, jakina denez, euskal leinuen berri
|
eman
zuten. Orobat, ostean etorri ziren bisigodoen garaiko letradunek.
|
|
|
Aldi berean, Euskal Herriko lurralde guneak arian arian ari ziren ontzen eta eratzen, euren zuzenbide beregaina foruak izeneko lege testu idatzi eta ahozkoen bidez. Azpimarratzekoa da halakoetan erromatar zuzenbidearen eragina, zeharka bada ere. Hortaz, Erdi Aroan aurrerapauso galanta
|
ematen
da, behin betiko finkatzen baitira euskal lurralde guneak, bakoitzak bere zuzenbide duela, euren arteko funts juridiko erkide baten zantzuak erakutsi arren. Besteak beste, gogoratu behar da, askoren artean, Bizkaiko Foruaren esana, sistema juridiko baten eitea erakusten duena, foru au aukerabidezkoa da buru zorroztasunezkoa eta eskugoaren indarrezkoa baino areago (Bizkaiko Foru Berria, 36 titulua, 3 legea).
|
|
|
7.Ezin, ostera, atariko hau amaitu Euskal Herritik, beste kontu baten berririk
|
eman gabe
. Askok ezagutu ez arren, zuzenbide erromatarra ere, egun, aplikagarri gerta daiteke Nafarroan, alegia, sistema bizia dela zenbait kasutan nafarren artean.
|
|
|
Nafarroako tradizio juridikoa Nafarroako foru zuzenbide pribatuaren esangura historikoaren eta zuzenbide horren iraupenaren adierazpen gisa, Konpilazioko legeen interpretazio eta integrazioa egiteko lehenespena dute, jarraiko hurrenkeraren arabera, honako hauek: Bilduma Berri berriaz geroztik, Gorteetan
|
emandako
legeek; Bilduma Berri berriak; Foruaren hobetze izenekoek; Nafarroako Foru Orokorrak; gainerako legeek, besteak beste, toki foruek eta Foru Laburrak; bai eta zuzenbide erromatarrak ere, ohiturak edo konpilazio honek zuzenbide horretatik jasotako erakunde edo manuei dagokienez.
|
|
|
8 Hona, beraz, irakurle euskaldunari orain eskaintzen zaiona eta liburu honetan aurkituko duena: lehen lehena, euskaraz emanak, bere kultura juridikoaren osagai esanguratsuak, historian zehar zedarriztatu eta ondu direnak, horien ibilbidearen laburpen egokia
|
emanez
; bigarrena, horien egilea bera, Peter Stein, sona handiko idazlea. Esan gabe doa, horren ikuspegia erabilgarria dela legelari diren eta ez direnentzat.
|
|
|
Eskerrak emate aldera, bihoazkie horiek jatorrizko egileari eta argitaletxeari, testua euskaraz argitaratzeko
|
eman
duten erraztasunarengatik. Orobat Zuzenbidearen Euskal Akademia Academia Vasca de Derecho delakoari, liburu hau azkena baino, lehena izan dadin zerrenda luze baten hurrenkeran, Abeurrea bilduman sarrera izan dezakeena.
|
|
|
Bilduma forma egokiz aurkeztu zitzaion herritarren biltzarrari, eta horrek onetsi egin zuen. Onespena
|
eman arren
, biltzarrak ez zuen uste izan lege berria zuzenbide zaharraren ordezkoa zenik; aitzitik, zehaztasun handiagoarekin finkatu zen betidanik eta orokorrean zuzenbidea (Ius) izan zena. Behin zuzenbide hori testu batera bilduta, lex bihurtu zen (de legere, adieraztea?
|
|
|
izeneko bildumak xehe xehe garatu zituen prozedurako arauak; horrela, herritarrek jakin zezaketen euren burua nola defendatu, auzitegietara jo gabe, eta zer egin behar zuten, hala zenean, auzitegietan prozedura eragiteko. Errepublikaren lehenengo garaietan, funtzionario gutxi batzuen ardura zen lesiodunei laguntasuna
|
ematea
, jasandako kalte galeren ordaina jaso zezaten; horrela, lesiodun horiek ez zuten euren kabuz jardun behar, lege makineria abian jartzeko. Kasu jakin batzuetan, nork bere burua defendatzea onartu egiten zen, erkidegoak oraindik ez zeukalako behar den besteko indarrik, hori uxatzeko.
|
|
|
Tartekari horri iudex deitu zitzaion. Tartekariak egitateak ikertzen zituen (beharbada, hasieran bere jakite eta sen onaren arabera); lekukoen adierazpenak entzuten zituen, bai eta alderdien arrazoiak ere; eta erabakia
|
ematen
zuen, demandatua absolbituz edo kondenatuz.
|
|
|
Edozein modutan ere, kasurik gehienetan, zuzeneko jarduera horiek burutu baino arinago, beharrezkoa zen magistratuaren erabakia. Lesio fisiko larrien kasuan, ahaleginak egiten ziren alderdiek hitzarmen ekonomikoa egin zezaten, ofentsagileak biktimari kalte ordaina
|
eman
ziezaion. Hitzarmenik egin ezik,. XII Taulak?
|
|
|
–XII Taulak? izeneko bildumak aukera hauek
|
ematen
zizkion familiaburuari: kalte ordaina ematea, edo, bestela, ofentsagilea biktimaren esku, edo, hala denean, biktimaren paterfamilias horren esku uztea zuzen zuzenean (emate noxal deitu izan zena).
|
|
|
izeneko bildumak aukera hauek ematen zizkion familiaburuari: kalte ordaina
|
ematea
, edo, bestela, ofentsagilea biktimaren esku, edo, hala denean, biktimaren paterfamilias horren esku uztea zuzen zuzenean (emate noxal deitu izan zena).
|
|
|
deituriko bildumaren garaian, demandatzaileak ez bazuen hogeita hamar eguneko epean jasotzen iudex deiturikoak berari adjudikatu ziona, demandatzaile horrek demandatua mehatxa zezakeen, baita heriotzarekin ere. Demandatzaileak indarra erabil zezakeen demandatua magistratuaren aurrean ager zedin (eta, kasu horretan, ez zen beharrezkoa oso gizabidetsua izatea); eta, orduan ere, demandatuak ez bazuen ordaintzen edo ez bazuen ordainketa hori bermatzen, magistratuak baimena
|
eman
ahal zion demandatzaileari, horrek demandatua kateatu zezan hirurogei egunetan zehar. Epe horretan, demandatzaileak, kateatua?
|
|
|
Epe horretan, demandatzaileak, kateatua? erakutsi behar zuen plazan, merkatuko hiru egun jarraian, haren egoeraren berri jendaurrean
|
emateko
, eta, horrela, haren familiari eta lagunei aukera emateko, eurek konponbidea eskain ziezaieten. Prozedurak porrot eginez gero, azken mehatxua zen zoritxarreko zorduna esklabo gisa saltzea Erromatik kanpo, eta salmentatik lortutakoa zatitzea, kobratu gabe geratu ziren hartzekodunen artean.
|
|
|
Epe horretan, demandatzaileak, kateatua? erakutsi behar zuen plazan, merkatuko hiru egun jarraian, haren egoeraren berri jendaurrean emateko, eta, horrela, haren familiari eta lagunei aukera
|
emateko
, eurek konponbidea eskain ziezaieten. Prozedurak porrot eginez gero, azken mehatxua zen zoritxarreko zorduna esklabo gisa saltzea Erromatik kanpo, eta salmentatik lortutakoa zatitzea, kobratu gabe geratu ziren hartzekodunen artean.
|
|
|
Errepublika garaiaren bigarren erdian, prozedurak aldaketa sakona izan zuen. Egin eginean ere, alderdiak pretorearen aurrean agertzen zirenean, pretoreak aukera
|
ematen
zien nork bere hitzekin erreibindikazioak eta defentsak azal zitzan, aurretiaz ezarritako formak erabili beharrik gabe. Behin arazoa modu horretan identifikatuta, pretoreak, hipotesi bidez eta idatzizko agiri batean, arazoa aurkezten zuen.
|
|
|
Behin arazoa modu horretan identifikatuta, pretoreak, hipotesi bidez eta idatzizko agiri batean, arazoa aurkezten zuen. Dokumentu horri formula izena
|
eman
zitzaion. Formularen bidez, epaileak aukera zuen demandatua kondenatzeko, baldin eta zenbait alegazio frogatutzat jotzen bazituen; bestelako kasuetan, demandatua absolbi zezakeen.
|
|
|
Pretoreak formula
|
eman
zezakeen, baldin eta uste bazuen zuzenbidearen politikak hori justifikatzen zuela; beste modu batera esanda, haren ustez, demandatzailea bere kasua frogatzeko gauza bazen, demandatzaile horri konponbidea eskaini behar zitzaion. Pretoreen zeregina zen zuzenbidea adieraztea (Ius dicere) eta zuzenbide hori eragingarri egitea, horretarako konponbide egokiak eskainiz.
|
|
|
Konponbide horietatik gehienek aurretiazko demandak barneratzen zituzten; esate baterako, demandatuak demandatzailearen jabetza haren borondatearen aurka atxiki izana, edota demandatuak demandatzaileari dirua zor izana. Nolanahi den ere, pretoreak formula
|
eman
zezakeen, egoera horretarako aurrekaririk izan ez arren. Kasu horretan, ez zen zuzenbidea sortzen, hori pretorearen ahalmenetatik kanpo geratzen baitzen.
|
|
|
Kasu horretan, ez zen zuzenbidea sortzen, hori pretorearen ahalmenetatik kanpo geratzen baitzen. Izan ere, pretoreak baieztatzen zuen demandak konponbidea behar zuela eta legeak konponbide hori
|
eman
behar zuela. Pretoreak hitz egiten zuenean, bazirudien indarreko zuzenbidea baliatzen zuela; baina, egia esan, pretorea zuzenbidea sortzen ari zen.
|
|
|
Konponbide berriak antzinako zuzenbidearen adierazpen modura aurkeztu arte, berrikuntza ezkutatu egin zen. Adibidez, pretoreak ezin zuen jabetzat hartu zuzenbide zibilarentzat halakoa ez zena, zuzenbide hori bete behar baitzuen; horregatik, ezin zion pertsona horri jabearen akziorik
|
eman
, pertsona horrek berea zuena berreskura zezan. Zernahi gisaz, hautabidezko akzioa eman ahal zion jabe ez zenari, horrek jabetzaren gaineko kontrol fisikoa izan zezan, eta, horrela, babestuta gera zedin, epe zehatz batean jabe bihurtu arte.
|
|
|
Adibidez, pretoreak ezin zuen jabetzat hartu zuzenbide zibilarentzat halakoa ez zena, zuzenbide hori bete behar baitzuen; horregatik, ezin zion pertsona horri jabearen akziorik eman, pertsona horrek berea zuena berreskura zezan. Zernahi gisaz, hautabidezko akzioa
|
eman
ahal zion jabe ez zenari, horrek jabetzaren gaineko kontrol fisikoa izan zezan, eta, horrela, babestuta gera zedin, epe zehatz batean jabe bihurtu arte. Hari bertsutik, pretoreak jaraunslearen akzioa, hildakoaren jabetza berreskuratzeko balio zuena, eman ahal zion, bakar bakarrik, zuzenbide zibilaren arabera jaraunsle zenari.
|
|
|
Zernahi gisaz, hautabidezko akzioa eman ahal zion jabe ez zenari, horrek jabetzaren gaineko kontrol fisikoa izan zezan, eta, horrela, babestuta gera zedin, epe zehatz batean jabe bihurtu arte. Hari bertsutik, pretoreak jaraunslearen akzioa, hildakoaren jabetza berreskuratzeko balio zuena,
|
eman
ahal zion, bakar bakarrik, zuzenbide zibilaren arabera jaraunsle zenari. Alabaina, jaraunsle ez zenari hautabidezko konponbidea eman ahal zion, jabetza eta edukitza eskuratzeko.
|
|
|
Hari bertsutik, pretoreak jaraunslearen akzioa, hildakoaren jabetza berreskuratzeko balio zuena, eman ahal zion, bakar bakarrik, zuzenbide zibilaren arabera jaraunsle zenari. Alabaina, jaraunsle ez zenari hautabidezko konponbidea
|
eman
ahal zion, jabetza eta edukitza eskuratzeko. Subjektuak jabetza gozatzen zuen edukitzaile gisa, jabe gisa baino gehiago.
|
|
|
Erreskriptoen edukia honetara labur zitekeen: auzilariek prozeduran zehar arazo juridiko zehatzak azaltzen zituztenez gero, enperadorearen izenean zenbait erantzun
|
ematen
zitzaizkien arazo horiei; erantzunak emateko ardura zuten, bai ofizial publikoek, bai probintzietako gobernadoreek. Juristek idazten zituzten erreskriptoak.
|
|
|
Erreskriptoen edukia honetara labur zitekeen: auzilariek prozeduran zehar arazo juridiko zehatzak azaltzen zituztenez gero, enperadorearen izenean zenbait erantzun ematen zitzaizkien arazo horiei; erantzunak
|
emateko
ardura zuten, bai ofizial publikoek, bai probintzietako gobernadoreek. Juristek idazten zituzten erreskriptoak.
|
|
|
Errepublikaren bukaeran, hiritartasuna zabaldu zitzaien Italiako biztanle gehienei, hau da, Po ibaiaren hegoaldean egun dagoen Italia horretako biztanle gehienei. Inperioak hautaketa bidez
|
ematen
zuen herritasuna, betiere, lurraldeetako biztanle guztiak talde bakar batean integratzeko bide gisa. Horrela, hautsi egin zen herritar izatearen eta jatorri italiarra izatearen arteko lotura.
|
|
|
Inperioaren politikak indartu egin zituen municipia izenekoak, hau da, latindar edo herritarren arteko erkidegoak, eta nolabaiteko autogobernua
|
eman
zien. Probintziako municipium zehatz bateko herritarrak estatutu bikoitza zuen.
|
|
|
Juristek, klase gisa, enperadoreen mesedeak jaso zituzten. Arean ere, Augustok, orduko, jurista jakin batzuei ahalmena
|
eman
zien, inperio agintearekin iritziak emateko. Ahalmen hori aitortzeko arrazoia izan zen, beharbada, Inperioko kantzelaritzari presioa kentzea, horrek erreskriptoen eskari handia zuelako.
|
|
|
Juristek, klase gisa, enperadoreen mesedeak jaso zituzten. Arean ere, Augustok, orduko, jurista jakin batzuei ahalmena eman zien, inperio agintearekin iritziak
|
emateko
. Ahalmen hori aitortzeko arrazoia izan zen, beharbada, Inperioko kantzelaritzari presioa kentzea, horrek erreskriptoen eskari handia zuelako.
|
|
|
jurista jakin batzuei ahalmena aitortuta, horien guztien iritzia berbera bazen, orduan iritzia lege zela ulertu behar zen. Xedapen horren garrantzia ez da argi geratu; bai, ordea, praktika zabala zela, eta juristek antzeko kasuetarako
|
emandako
iritziak aurrekari gisa aipatzen zirela.
|
|
|
Iudexaren burutzapeko kasuak zein izan eta kasu horiei lotutako egitateak besterik ez zituen aztertzen iudexak. Eta abokatuek, zuzenbidearen gaineko ezaupideari baino gehiago, argumentazioan izandako trebetasunari
|
ematen
zioten lehentasuna. Zizeronek, garai hartako abokatu arrakastatsuak, juristei burla egiteko joera ezarri zuen, juristok beti lege txikikerietan sartuta zeudela ematen baitzuen.
|
|
|
Eta abokatuek, zuzenbidearen gaineko ezaupideari baino gehiago, argumentazioan izandako trebetasunari ematen zioten lehentasuna. Zizeronek, garai hartako abokatu arrakastatsuak, juristei burla egiteko joera ezarri zuen, juristok beti lege txikikerietan sartuta zeudela
|
ematen
baitzuen. Halako txikikeriatzat jotzen zen, esate baterako, norberaren teilatuan batutako euri ura inoren teilatura isurtzea.
|
|
|
Kasuetan oinarritutako sistema hori, ezinbestean, korapilatsu eta konplexu bihurtu zen, eta kategorien araberako sistematizazioa eta sailkapena egitea nahitaezko gertatu zen. Zuzenbidea nolabait antolatzeko prozesu horri hasiera
|
eman
zitzaion Errepublikaren azken aldietan, eta, sailkapenak egiteko orduan, metodo greziarren eragina izan zen. Greziarrek eurek ez zizkioten teknika horiek aplikatu euren zuzenbideari; horren arrazoiak izan zitezkeen, bateko, jurista profesionalik ez egotea, eta, besteko, haien sistema juridikoa garatzeko zaila izatea.
|
|
|
Mende bat geroago, beste juristak batek, Masurio Sabino izenekoak, sabindarren eskolari izena
|
eman
zionak, Muciusen eskema osatu zuen eta beste gai batzuk ere taldekatu zituen; izan ere, ezari ezarian gai jakin batzuen garrantzia aitortu zen, gai horien arteko hur hurrekotasuna aintzat hartuta. Esate baterako, Muciusek bereizi egin zituen lapurretak eta jabetzari egindako kalteak.
|
|
|
Lehenengo juristek euren dizipuluak izan zituzten, haien eginkizun nagusiak zuzenbidearen praktika profesionala bazen ere. Gaio, ordea, irakaskuntzan baino ez zela aritu
|
ematen
du, eta, horregatik, haren lana ez zen behar beste aitortu bere garaian.
|
|
|
Horren adibiderik argiena, beharbada, ondasunak saltzeko hitzarmena zen. Behin alderdiek baldintzarik gabe salmenta hitzartu eta gero, hau da, saltzaileak saldutako gauza
|
ematea
eta erosleak prezioa ordaintzea onartu eta gero, biek elkarrekiko betebeharrak bereganatzen zituzten.
|
|
|
Horrela, betebehar gehienek osagai bera zuten: alderdien arteko hitzarmena, betebehar horiei behartze indarra zerk
|
ematen
zien alde batera utzita. Kontratuek betebeharrak ezartzen zizkieten alderdiei, eta kategoria gisa jaio ziren.
|
|
|
Papiniano nabarmendu egin zen, kasu zehatzen azterketan. Papinianok arazo juridikoei konponbideak
|
ematen
dizkienean, konponbide horiek ondo baino hobeto erakusten zuten haren sen moral sakona eta emaitza zuzena lortzeko guraria. Paulo eta Ulpiano ezagun egin ziren, iruzkin bikainak egiten zituztelako.
|
|
|
Administrazio egitura horrek berarekin ekarri zuen Inperioa zatitzeko prozesuari hasiera
|
ematea
, zati bakoitzak bere enperadorea baitzuen. IV. mendearen hastapenetan, Konstantinok Bizantzion, Konstantinopolisen, ezarri zuen ekialdeko zatiaren hiriburu berria.
|
|
|
Horren egitura galdera erantzunen bitartez gauzatzen zen, eta, horren ondorioz, edozein hitzarmen betebehar bihur zitekeen. Forma errespetatuz gero, nahiz eta hitz
|
ematea
beste alderdiak eragindako iruzur zein mehatxuen ondorioz egin, hori ez zen kontuan hartzen. Dena den, Errepublikaren azken garaietan, pretoreak onartu zuen iruzurra eta koakzioak alegazio bidez adieraztea, formulan bertan, demandatzailearen aurkako defentsa bide gisa; horrela, demandatuak alegazio horiek frogatuz gero, absolbituta gera zitekeen.
|
|
|
Defentsa horri exceptio deitu zitzaion, eta beharrezkoa zen honako kasu honetan: demandatuak egiazkotzat onartzen zituen demandatzailearen alegazioak (berbarako,, nik forma egokiz hitz eman nuen?), baina beste egitate batzuk azaltzen zituen, eta egitate horiek demandatzailearen erreklamazioa baliogabetzen zuten (hala nola,, baina hitz
|
ematea
iruzurraren ondorioz gertatu zen?). Pretoreak, halako defentsak onartuta, legez aitortu zuen honako printzipio hau:
|
|
|
Lege akzioa bukatuta, epaileak kalte ordaina ezar zezakeen, baina besterik ez. Behin epaileak alderdi baten aldeko irizpena
|
emanda
, haren eginkizuna bukatuta zegoen, eta, une horretatik aurrera, iudex izateari uzten zion. Ondorenez, alderdietatik bati ere ezin zion agindu zerbait egitea edo ez egitea; izan ere, alderdiek erabaki behar zutenean epaia beteko zuten edo hori urratu behar zuten, une horretan iudexa halakoa izateari utzita zegoen.
|
|
|
Konponbide, berezi? horietatik aurrenekoa (formulae izenekoen esparru arruntetik kanpo), ziur asko, interdiktua izan zen, hain zuzen ere, pretoreak zerbait egiteko edo ez egiteko
|
emandako
agindua. Interdiktuetatik asko asmatu ziren, jabetzaren edukitza baketsuari enbarazu egitea saihesteko, eta, era berean, legezko prozeduren bitartez erreklamazioak behar bezala egitea ziurtatzeko.
|
|
|
Interdiktuetatik asko asmatu ziren, jabetzaren edukitza baketsuari enbarazu egitea saihesteko, eta, era berean, legezko prozeduren bitartez erreklamazioak behar bezala egitea ziurtatzeko. Pretoreak ez zuen interdiktua
|
ematen
, hori eskatzeagatik bakarrik; aitzitik, interdiktua emateko, pretorearen uste sendoa izan behar zen egitezko osagaietatik batzuk behintzat izatea. Konponbide horietatik gogorrena, beharbada, restitutio in integrum izenekoa zen.
|
|
|
Interdiktuetatik asko asmatu ziren, jabetzaren edukitza baketsuari enbarazu egitea saihesteko, eta, era berean, legezko prozeduren bitartez erreklamazioak behar bezala egitea ziurtatzeko. Pretoreak ez zuen interdiktua ematen, hori eskatzeagatik bakarrik; aitzitik, interdiktua
|
emateko
, pretorearen uste sendoa izan behar zen egitezko osagaietatik batzuk behintzat izatea. Konponbide horietatik gogorrena, beharbada, restitutio in integrum izenekoa zen.
|
|
|
Lehen zuzenbide zibilaren arabera kontratua baliozkoa zen, baina, konponbidea aplikatuz, kontratu horren ondorio juridikoak ezeztatu egiten ziren, kontratua bidegabekoa zelako alderdi batentzat. Behin konponbidea
|
emanda
, alderdiek pretore akzio berezi batzuk baliatu ahal zituzten; akzio horiek eta transakzioa egin izan ez balitz alderdiek izango zituzkeenak antzekoak ziren. Pretoreak arreta bereziarekin jardun behar zuen, konponbide hau administratzeko orduan.
|
|
|
Pretoreak arreta bereziarekin jardun behar zuen, konponbide hau administratzeko orduan. Konponbidea modu zabalean
|
emanez gero
, txikiagoa izan zitekeen jendeak zuzenbidearen gainean zuen konfiantza. Alderdiarentzat aukera bazen transakzio mota zehatz bat baliogabetzea, alderdi horrek ezin izan zituelako transakzioaren ondorioak aurreikusi, orduan zertarako beteko zituen alderdiak legeak transakzio mota zehatz horren inguruan agindutako formak?
|
|
|
Alderdiarentzat aukera bazen transakzio mota zehatz bat baliogabetzea, alderdi horrek ezin izan zituelako transakzioaren ondorioak aurreikusi, orduan zertarako beteko zituen alderdiak legeak transakzio mota zehatz horren inguruan agindutako formak? Bestalde, konponbideei orokorrean ezezkoa
|
emateak
berarekin ekarriko zuen bidegabekeria mugarik gabe luzatzea. Hori guztia zela eta, pretoreak kontu handiarekin aukeratzen zuen zein arazotan emango zuen agindu hori.
|
|
|
Bestalde, konponbideei orokorrean ezezkoa emateak berarekin ekarriko zuen bidegabekeria mugarik gabe luzatzea. Hori guztia zela eta, pretoreak kontu handiarekin aukeratzen zuen zein arazotan
|
emango
zuen agindu hori. Halako arazoak ziren, besteak beste, iruzurra; koakzioak; demandatzailea, epe laburrez eta zerbitzu publikoaren ondorioz, absente izan eta gero, bueltan aurkitzea bere lurraren edukitza beste inorkizan duela onustez, eta, preskripzioaren bitartez, hura bihurtu dela jabe; eta, orobat, demandatzailea, teknikaren ikusmiratik, heldua izanik, oraindik gazteegia izatea, zer egiten duen jakiteko.
|
|
|
Berehalako ondorioa hauxe izan zen: inork ere ez zuen nahi kontratatu hogeita bost urtetik beherakoekin (pretoreak aipatutako muga hori baitzen), salbu eta pertsona independenteren batek aholkua
|
ematen
zienean hogeita bost urtetik beherako horiei.
|
|
|
Hortaz, pretoreek, ediktuen bitartez konponbide berriak
|
ematean
, zuzenbidea lantzen zuten. Zuzenbide horri Ius honorarium deitu zitzaion (ofizial publikoek ohoreak zituztelako).
|
|
|
Antzinako gizarte guztiek onartu zuten erakunde hori, eta, horregatik, esklabotzak herrien zuzenbidea osatzen zuen argi eta garbi. Edonondik begira dakiola ere, argi zegoen esklabotza ez zela zentzumenaren agindua, eta, ondorenez, erakunde horrek ezin zuela zuzenbide naturala osatu, ezta hurrik
|
eman
ere.
|
|
|
Errepublikaren azken garaietan, formulen sistemak eta gainerako konponbide osagarriek prestakuntza tekniko handia erdietsi zuten; are gehiago, beharrezko egin zen espezialistek aholkua
|
ematea
hori behar zutenei. Pretoreak, iudexak eta alderdien ordezkari moduan ziharduten abokatuek ez zeukaten heziketa juridikorik, eta, horren ondorioz, guztiek ere adituen laguntza behar zuten.
|
|
|
III. mendearen bigarren erdiaz geroztik, jurista jakitun batzuen parte hartzea onartu zen. Jurista horiek ez zuten eginkizun berezirik bete behar justizia administratzeko orduan; baina prestakuntza oparoa zuten, prozeduraren protagonista nagusiei orientabide juridikoak
|
emateko
. Lehenengo uneetan, jurista horiei ez zitzaien ordainsaririk ematen, euren lana zerbitzu publikoa zela uste baitzen.
|
|
|
Jurista horiek ez zuten eginkizun berezirik bete behar justizia administratzeko orduan; baina prestakuntza oparoa zuten, prozeduraren protagonista nagusiei orientabide juridikoak emateko. Lehenengo uneetan, jurista horiei ez zitzaien ordainsaririk
|
ematen
, euren lana zerbitzu publikoa zela uste baitzen. Juristok pontifizeen eginkizuna, legearen zaintzaile izatea, bereganatu zuten; baina, pontifizeekin gertatu aldera, jendaurrean lan egiten zuten.
|
|
|
Pretorearen ediktuak prestakuntza maila handia erdietsi zuen, eta, ondoz ondoko pretoreek urtero urtero ediktua argitaratu arren, nekez hobe zitekeen halakoa urte batetik bestera. II. mendearen hastapenetan, Adriano enperadorearen agintaldian zehar, Juliano juristak iraunkortasunez itxura berria
|
eman
zion ediktuari. Ediktuaren hasieran, formuletako akzioentzat diseinatutako prozesua zegoen jasota; horrek bere barruan hartzen zuen demandatzaileak errekerimendua egiten zuenetik auzia pretorearen aurrean bukatu artekoa.
|
|
|
Justinianoren Bildumaren zatirik esanguratsuena Kodeak eta Digestoak osatzen zuten, baina testu konplexuegiak ziren, ikasleei ikastaldiaren hasierako urteetan
|
emateko
; ondorenez, Justinianok agindu zuen testuekin batera,. Erakunde, berriak eskaintzea, lau mende lehenago Gaiok egindakoetan oinarritutakoak.
|
|
|
berriak eskaintzea, lau mende lehenago Gaiok egindakoetan oinarritutakoak. Erakundeak deitutakoa oinarrizko testu-liburu moduan sortu bazen ere, azkenean Digestoaren eta Kodearen balioa
|
eman
zitzaion. Digesto eta Erakundeak izeneko lanek 533 urteko abenduaren 31nerdietsi zuten lege indarra; Kodearen argitalpen berrikusiak, berriz, urtebete beranduago.
|
|
|
Horren edukiaren zati bat aurreko legeriatik zetorren bitartean, bestearen jatorria jurista batzuen idazkietan aurkitu behar zen, eta halakoen balioa egileak zuen ospearen araberakoa zen. Justinianok ulertu zuen lan osoa berea zela, eta lege itxura
|
eman
zion. Bere izenean egindako aldaketak defendatzeaz gain, ikusi zuen zehatzegiak ez ziren gaietan eginiko zuzenketek ere jatorrizko idazkiek baino begirune handiagoa merezi zutela (Constitutio Deo Auctore, 6).
|
|
|
Nobela horietako asko grezieraz idatzi ziren eta modu pribatuan bildu ostean, Corpus iuris civilis edo «Zuzenbide zibilaren Korpus» izena jasoko zuenaren beste hiru zatiei gehitu zitzaizkien; izen hori erabili zen, zuzenbide hori eta elizaren zuzenbide kanonikoa bereizteko. Lan horrek mila urteko garapen juridikoari
|
eman
zion buru. Arean, Justinianoren bildumarik gabe, ezer gutxi jakingo genuke gure zibilizazioaren hasierako zuzenbidearen inguruan.
|
|
|
VIII. mendean bilduma ofizial labur bat agertu zen grezieraz, Ecloga deitutakoa, eta horren helburua zen Justinianoren zuzenbidea aldaraztea, Bizantzioko eguneroko bizitzari egokitzeko. 900 urtearen inguruan, enperadore Leon Jakintsuak diru-laguntza
|
eman
zuen, Justinianoren zuzenbidea grezieraz berregin zedin; horren emaitza Basilica lana izan zen, eta testu bakar horretara bildu ziren Digestoa, Kodea, Erakundeak eta Nobelak. Lan horretako testuekin batera eskolioak agertzen ziren, hau da, Justinianoren garaiko juristek eginiko iruzkinei buruzko oharrak, eta halakoek berebiziko garrantzia zuten batzuetan, latinezko jatorrizko testuaren esangura ulertzeko.
|
|
|
Bizantzioko Inperioaren neurriak, bestalde, urrituz joan ziren emeki emeki, eta azkenean, 1453 urtean inperio horrek amore
|
eman
behar izan zuen, Turkiaren erasoaldiaren aurrean. Hala eta guztiz ere, Bizantzioko zuzenbide erromatarraren bertsio greziarrak aurrera egin zuen Balkanetan zein Errusian, eta bertako enperadoreak Bizantzioko enperadoreen oinordekotzat hartu ziren.
|
|
|
V. mendearen erdian, gutxi gorabehera, Gaio bera ere konplexuegia zen, eta, horren ondorioz, Epitome Gai deiturikoa agertu zen, Inperioaren mendebaldeko zatian erabiltzeko. Bildumariaren ardura izan zen erregelak eurak, huts hutsean, biltzea, Gaioren azalpen guztiak baztertuta, Gaiok halako azalpenak
|
ematen
baitzituen, erregelok ordu izandako bilakaera azaltzeko.
|
|
|
Garai horretako jurista praktikoek, egia esan, ez zuten gaitasunik, ezta irizpide propiorik ere, kontsultatu beharreko lanak zein ziren esateko; eta ez zekiten zer egin kontsultatutako lanen artean desadostasunak zeudenean. Inperioak gida-lerroren bat
|
ematea
nahi zuten jurista horiek, eta halakoa jaso zuten, jaso ere, K. o. 426 urtean, Aipamenen Legeari esker.
|
|
|
Ziur asko, erromatar askoren iritziz, hori bereizketa semantikoa besterik ez zen izango; baina oinarrizko jakite juridikoak zituztenentzat garrantzitsua zen. Horrek pretoreari ahalbidetzen zion zein alderdik konponbidea merezi izan eta alderdi horri halakoa
|
ematea
, baldin eta uste bazuen hori zela justiziaren eskakizuna; aldi berean, pretoreak zuzenbide zibilaren osotasun formalari eusten zion.
|
|
|
Pretoreak, urteko agintaldia hastean, ediktua argitaratzen zuen, eta ediktu horretan ezartzen zuen zein inguruabarretan
|
emango
zuen formula; ediktuaren bukaeran, formula zehatzak jasotzen zituen. Ustezko auzilariek ediktua kontsulta zezaketen, eta bertan jasotako formuletatik edozein eskatu ahal zuten.
|
|
|
Demandatua ez zen agertu zehaztutako egunean eta Satanek auzi ihesa eskatu zuen. Kristok, alabaina, geroratzea
|
eman
zuen, ekitatean oinarrituta eta epaile orok dituen nahierako ahalmenak erabilita. Hurrengo egunean Andra Maria agertu zen, gizateriaren abokatu moduan.
|
|
|
Satanek gaitzetsi zuen, lehendabizi emakumezkoa izateagatik ezin zelako abokatu izan, eta, bigarrenez, epailearekin harremanak zituelako. Kristok
|
eman
zion aurkajartze horri. Andra Mariak argudiatu zuen Satanek edukitze baimena zuela, baina Jainkoaren intereserako bakarrik, eta Kristok ezezkoa eman zion actio spolii izenekoari.
|
|
|
Kristok eman zion aurkajartze horri. Andra Mariak argudiatu zuen Satanek edukitze baimena zuela, baina Jainkoaren intereserako bakarrik, eta Kristok ezezkoa
|
eman
zion actio spolii izenekoari. Orduan Satanek erreibindikazio akzioa erabili nahi zuen, ulertu baitzuen gizateriaren gaineko eskubidea zuela, jatorrizko bekatuaren ondorioz eta Jainkoak Adani esan ziolako fruitu debekatua jatean hil egingo zela.
|
|
|
Zuzenbide hori erabiltzen zutenek ez zuten beste ezer behar, eta euren ustetan, testu, glosa eta iruzkinekin nahikoa zen zuzenbidea goitik behera ulertu ahal izateko. Idatzi, Erdi Aroko latinez idatzi zuten, dotoretasun eta tankera onari lepo
|
emanda
. Horretara, aproposeko jomuga bihurtu ziren, Berpizkundeko jakintsu berrientzat.
|
|
|
Arean, humanistak hainbat autu jakin nahi zituen, hala nola, zein zen testuaren agintea, testua zehatza zen edo ez, edota zeintzuk ziren jurista klasikoen erabakiak bidezkotzen zituzten egitateak; aurreko interpretatzaileek, ordea, bazter utzi zituzten gai horietatik gehienak. Horrenbestez, humanistak euren erara moldatu ziren, Erdi Aroko latin barbaroan idatzitako eztabaida hutsalen bitartez; eztabaida horietan, dena den, ez zen argibiderik
|
ematen
, eurek jakin nahi zutenaren inguruan.
|
|
|
Vallaren aburuz, begi bistan zegoen hizkuntza zuzena erabiltzea ez zela euren kezka nagusia, eta, horrexegatik, ez ziren jurista trebeak izango. Vallak frogatu zuen «Konstantinoren Dohaintza» izenekoa agiri faltsua zela; Erdi Aroan zuzenbide zibilaren eta kanonikoaren interpretatzaile gehienek kautotzat hartutako agiri horren ariora, ulertzen zen enperadoreak aldi baterako boterea
|
eman
ziola aita santuari. Faltsukeria frogatzeko, Vallak bi oinarri erabili zituen:
|
|
|
Faltsukeria frogatzeko, Vallak bi oinarri erabili zituen: batetik, Dohaintza izenekoan erabilitako hizkuntza; eta, bestetik, anakronismo bat, alegia, Konstantinok Erromako gotzainari Konstantinopoliseko patriarkaren gaineko jurisdikzioa
|
eman
ziola ulertzea, garai hartan ez baitzegoen halakorik. Azken buruan, humanismoak zuzenbidearen iturriei buruzko jarrera kritiko berria sorrarazi zuen.
|
|
|
Politiano izeneko humanista ez zen jurista, baina konturatu zen F hori sakon aztertu behar zela; beraren ustetan, F zen Justinianok aita santu Vigiliori 550 urtean bidalitako eskuizkribua (eta, seguru asko, halaxe zen). Lorenzo Eskuzabalak baimena
|
eman
zion Politianori, F. eta argitalpen inprimatua alderatzeko. Politiano su eta gar ibili zen lanean, alderaketa
|
|
|
1490eko uztailaren 19an 12.30etan bukatu zuela idatzohartuz Digestum vetusaren amaieran; sei aste beranduago
|
eman
zion buru zeregin horri. Politianok F.ren gaineko ikerketa batzuk bakarrik argitaratu arren, hurrengo ideia sendotu zuen:
|
|
|
Zuzenbide erromatarraren testuak ikusmolde humanista kritikotik aztertzeak eta zuzenbide horren eta antzinako gizarte erromatarraren arteko lotura azpimarratzeak ekarri zuten Corpus iurisek ordu arte sortutako mirespena ahultzea. Humanista gehienek onartu zuten jurista erromatar klasikoen lana hobezina zela, betiko lege arazo anitzei
|
emandako
irtenbide arrazional eta ekitatezkoak ikusita. Halaber, uste zuten lehen ez bezala oraingoan askeak zirela, erabaki horiek nola zabaldu ziren kritikatzeko.
|
|
|
Justinianoren zuzenbidea definitzean, esan ohi zen hurrengoa zela arau ororen xedea: bakoitzari berea
|
ematea
(suum cuique tribuere). Zuzenbide jainkotiarra Jainkoari buruzkoa den bezala, zuzenbide publikoak arlo publikoa jorratzen du, eta zuzenbide pribatuak, ostera, subjektu pribatuen ingurukoa.
|
|
|
Erakundeen eskema jorratzean, Doneauk akzioen esangurari erreparatu zion buruen buruenik ere. Lepoa
|
eman
zion Connanen interpretazioari eta ikusi zuen jurista erromatarrek, oro har, actio hitza erabili zutela prozedura juridikoa aipatzeko. Ildo horretatik, Justiniano kritikatu zuen, akzioak eta betebeharrak batzeagatik.
|
|
|
Tradizioaren ildotik, esan ohi zen gozamen mota berezia izango zela halakoa, baina gozamena jabea hil arte bakarrik luza zitekeen, eta, ondorenez, azalpen hori ez zen egokia. Doneauk adierazi zuen gozamena ez ezik, zuzenbide erromatarrak inoren gauzen gaineko beste eskubide kopuru mugatu bat ere aintzatetsi zuela, hala nola, bide eskubideak, berme eskubideak edo enfiteusiak (epe luzera eginiko errentamenduaren antzekoa, errentariari jabe ahalmenak
|
emanez
). Berak ondorioztatu zuen eskubide horiek guztiak jabe ahalmenen mugapenak zirela, ondoko kategoria orokorra proposatuz:
|
|
|
Toki guztietako abokatu eta notarioek tradizio bartolistari ekin zioten bete betean. Hori horretara zen, baina ez abokatu eta notarioek lepoa
|
eman
ziotelako humanismo juridikoaren erronkari. Jurista zibilistek indar esanguratsua erdietsi zuten herri guztietako politikan nahiz gizartean.
|
|
|
Jurista zibilistek indar esanguratsua erdietsi zuten herri guztietako politikan nahiz gizartean. Frantzian noblesse de la robe zelakoaren kide moduan onartu zituzten, eta euren jakituriak
|
ematen
zien kualifikazioari esker, juristok boterea zuten estatuko zein tokiko gobernuan; mugimenduren batek botere hori azpikoz gora jarri nahi bazuen, juristek horren kontra egiten zuten.
|
|
|
Ahal zen ginoan, auzitegi horrek Eskoziako zuzenbide tradizionala aplikatu zuen, baina zuzenbide horrek konpondu ezin zituen kasuetan, berriro jotzen zen Ius communera. Eskoziako Parlamentuak 1583an
|
emandako
lege batek zuzenbide zibileko araua aipatzean «zuzenbide erkideko xedapena» ekarri zuen hizpidera, hots, ez Ingalaterrako Common Law izenekoa, ezpada Ius commune deitutakoa. XV. mendean St.
|
|
|
VI. mendean, zuzenbide erromatarra erromatarren arteko arazoak konpontzeko erabiltzen zen oraindik, alegia, galiar erromatarren artekoak konpontzeko. Halakoak ziren konkistatzaile germaniarren mendekoak; hasieran, galiar erromatarrek euren nortasun pertsonalari ekin zioten, baina herri biak batu zirenean, emeki emeki printzipio pertsonalistak amore
|
eman
zuen lurraldetasun printzipioaren aurrean, eta horren arabera, gune jakin bateko biztanle guztiak zuzenbide berdinaren mende egon behar ziren.
|
|
|
Eurikoren Kodearekin gertatu bezala, agintariek jurista zein kopiatzaile galiar erromatarren laguntza behar izan zuten, eta, horrexegatik, testua latinez idatzi zen. Lege horietan batik bat biktimari edo biktimaren familiari
|
eman
beharreko kalte ordaina jorratzen zen, biktima horri lapurreta, kalteak jabetzan, lesioak, sexu erasoak edo giza hilketa eraginez gero. Autu horien inguruko arauak nahiko zehatzak ziren, lapurreta nahiz lesio moten arteko desberdintasunak erakusten zituzten zigor bereziak ezartzen baitzituzten; zuzenbide erromatarrak, alabaina, ez zuen eragin handirik izan arau horien gain.
|
|
|
Alderdi biek zin egileen kopuru berbera aurkeztuz gero, Lex Papianusaren testuren bat aipa zezakeen alderdiak irabaziko zuen kasua. Papianus izan zen Lex romana burgundionumari Erdi Aroan
|
eman
zitzaion lehenengo izena. Arean, eskuizkribu batzuetan lege hori Alarikoren Laburpenaren ostean agertzen zenez gero, ulertu zen Papinianoren zatiaren jarraipena zela, eta Laburpena horrekin amaitzen zela.
|
|
|
Lonbardian jabetzaren eskualdaketa nahiz zorren sorrera adierazteko, idatzizko agiri formaletara jotzen zen aspaldiko tradizio errotuari ekinez; Italian, orobat, notario profesionalek prestatzen zituzten agiririk garrantzitsuenak, ohiko formularioak erabilita. Liutprandok
|
emandako
ediktuak zioenez, notario erromatarren aurrean idatzitako agiriak zuzenbide erromatarraren arabera idatzi behar ziren; agiri lonbardiarrak, ordea, Lonbardiako zuzenbidearen arauei ekinez egin behar ziren. Hori gorabehera, alderdi batek bere zuzenbide pertsonalari uko egin eta beste zuzenbidea aukera zezakeen, beste alderdiaren adostasunarekin.
|
|
|
Italian jakituria juridikoaren maila oso handia izan arren, elizak zabaldu zituen kontzeptu juridiko erromatarrak, baita Europako lekurik urrutikoenetara ere; leku horietan, erakunde erromatarrak desagertu ziren, Inperioaren aginteak lurra jo zuenean. Ingalaterrako erreinu anglosaxoniarrek ez zuten lege agindu berezirik
|
eman
euren mendeko galiar erromatarrentzat. VII. mendean Erromak Ingalaterra ebanjelizatu ostean ere, elizak Ebanjelioa baino gehiago irakasten zuen.
|