|
2000
|
|
|
Kandelako kritikoak dioenez, Narrazioak ipuinetan kontaketa bera da nagusitzen
|
dena
, eta prosa poetikotik hurbil dabil kasu askotan, hain zuzen ere, oso harira eta ongi lotuta datozen konparazioak eransten dituelarik. Era berean esaten du liburuan erregistro barietatea sumatzen dela, autoreak aitortua baitu liburu honetan duen helburuetako bat euskarari literaturan bide berriak ibiltzen laguntzea duela.
|
|
|
Idazlearen estiloa da kritiko guztiek gauza guztien gainetik azpimarratzen dutena;
|
denen
iritziz, Sarrionandiak estilo dotore eta propioa du oretua. Aingeru Epaltzaren hitzetan esateko," idazketa dotore nahastezina":
|
|
|
Beraz, estilo pertsonal horrek ematen dio bere obrari balore berezia. Izan ere, mundu guztiko literaturaren erreferentziek eta euskal herriko tradizio ezberdinek elkarturik aditzera ematen dute badela gure artean erdi ezkutaturik eta erdi galdurik dagoen errealitate bat bere liburuetan islatzen saiatzen
|
dena
mundu mailako beste errealitate askorekin harremanetan jarriz, era bateko eta besteko ispiluez baliatuz, errealismotik fantasiaraino, eta alderantziz ere bai.
|
|
|
Sarrionandiaren literaturaz hitz egiterakoan" metaliteratura" da kritiko guztien ahotan entzuten
|
dena
. Alegia, Sarrionandiaren ipuinak idazle edo tradizio batetik datozen argumentuez, pertsonaiaz eta egoerez baliatzen dira ahots propio batez" bestelako" errealitate edo egoera baten lekukotza emateko.
|
|
|
Liburu hau plazaratu zenez geroztik gure artean hainbertzetan aipatu den zorioneko metaliteraturaren deskubrimendua dugu. Jadanik idatzitakoa, gu
|
denon
eskura, jolasgai eta idazgai." (23 or.)
|
|
|
Ohargarria da bere lagunen hainbat aipamen jasotzen dituen ipuin horretan esaten
|
dena
nabegantea izan nahi lukeen zuhaitz horrek, nahi lukeen moduan bidazti, peregrina edo nabigatzailea izaterik ez izatearen arrazoia bere sustrai sakon ikaragarriak direla. Sarrionandiaren obrak ezin du bere sustraien gatibotzatik ihes egin inolaz, eta ezinbertzean" arteztasunarekin" besarkatzen duela eguratsa.
|
|
|
Lehenengoaren ustez, jadanik Ez gara gure baitakoak liburuan teorikoki garaturikoaren alderdi praktikoa da prosa zati txikiez osaturiko liburu hau. Hitz joko paradoxikoa hautatu du egileak izenburutzat, berez XVII. mendeko euskal idazle baten liburutik harturiko atsotitza
|
dena
. Lopez Gasenik dioenez, istorio guztietan zehar noizbehinka errepikaturik agertzen da esaera hau" batasun ia erlijiosoa ematen diolarik liburu osoari".
|
|
|
Liburu honetan autorearen aldartea eta taxua Marinel zaharraken ageri
|
dena
ez bezalakoa dela dio G. Markuletak, hura gogorra eta gozakaitza bezain atsegina eta irakurleari gozamena eskaintzekoa dela esaten du honako hau. Azkenik, obra honen egilea definitzen du" irakurle amorratu"" jakin min handiko intelektual" eta" inkonformista erradikal bat" dela esanez.
|
|
|
Hiztegi baten tankera du, baina ez da" hiztegia bakarrik, ipuin laburrak, saio tipi ugariz osatzen da" egileak berak dioenez," eta aforismoz, eta munduaren lau partetako ene auzokoen aipuek hornitzen dutela". Osagai ezberdin horien elkartzetik sortzen
|
dena
sorpresa da ordea: " Beraz eman dezagun, nobela luzea dela".
|
|
|
" Hamlet irakurtzen segitu, zeldarik zelda airean gurutzatzen diren elkarrizketak, oroitzapenak, haurtzaroa, kontzientziaren ernalgarria izan zen Burgosko epaiketa, armetako borroka... Iragana eta oraina, fikzioa eta gertaerak, kanpoa eta barrua, literaturan errealitate gorapilotsu eta konplexuaren islada
|
dena
taiutzea lortzen du." (5 or.)
|
|
|
Liburu hauetako narrazioak solteak dira, elkarrekin loturarik gabeak, baina ez da beste gabeko gehikuntza formula hutsez eginiko egitura, berariaz egina baizik. Honezkero jakinaren gainean gaude, Sarrionandiaren obretan
|
dena
dagoela, zentzu batean ala bestean, literaturaren zerbitzutan pentsatua. Liburu hauen egiturari eta bere ipuingintzari buruzko" azalpenak" Ifarraldeko orduak liburuaren azken narrazioan eman zituen nolabait, zeharka ordurarte euskal kritikoek bere liburuez esanikoak ironikoki aipatuz:
|
|
|
Zehaztasunak, izenburu eta data zertzeladak emanez, sinesgarria den entorno literario bat sortu nahi du.
|
Dena
joko bat da, ordea, azken narrazio horretaraino iristeko. Hor dator Sarrionandiaren benetako kontrazeinua joko horretan guztian:
|
|
|
Egileak bere desioak bultzaturik idazten omen du eta" desiraren hutsunea" oroimenaz estaltzen saiatzen da," baina zuloa, zuritasuna, eskasia, zuloa, literaturak bete dezakeena baino arras zabalagoa eta sakonagoa da. Orduan ia
|
dena
isuri, erori, galdu egiten da. Adierazgarria da, horretaz, Martin Lezetaren Oroimena eta desira liburuko azken narrazioa hamar ipuineko beste liburu baten komentarioa delarik, aipatzen den azken ipuina bera ere hamar narraziodun beste liburu baten erreseina izatea..." (Ifarraldeko orduak, 116 117or.)
|
|
|
Beraz, Sarrionandiarena erritmo pausatua duen poesia da, musikalitatez ehundua, errepikapenez eta hedapen sintaktikoez, irudietan eta zirkulu zabalagoetan hedatzen
|
dena
, uretako ondak bezala zabalduz, ez atzerakorik ez lasterketarik egin gabe.
|
|
|
Jon Kortazarrek Lurra eta Luma (1997) artikulu bilduman, liburuari eskainirikoan, haren moldaketa berria azpimarratzen du, Marinel zaharrak liburutik harturiko materialek, emendatuekin batean egituraturik, taxu berria hartzen dutela diosku. Sarrionandiaren liburuen irakurleari lehendik ezagun egingo zaizkion sinbolo eta gaiekin batera beste zenbait ere azaltzearekin, bizitza bera da poema hauetan azaltzen
|
dena
, bere aniztasun osoan. Alde batetik, tematikak zabaltzera egin duela esaten du eta adibidetzat aipatzen du lehengo liburuan heriotzak zentzu ideologikoa bazuen edo omenaldi poesiak egiten bazituen, oraingoan zabalera jotzen duela poetak, heriotza bera, bere heriotzaz eta hil ondokoaz hausnartzen duela.
|
|
|
Ni ez naiz hemengoa (Pamiela, Iruñea, 1985) izan da kritikoen aldetik iruzkin gehien merezi izan dituena eta, ia aho batez, Pott Bandakoen irizpide teorikoen adierazpentzat jo izan
|
dena
, bereziki Bernardo Atxagaren Etiopia liburuak ezagutzera emandako belaunaldiaren oinarriak aditzera ematen omen dituelako. Nolabait, garai horretan eginiko poesiaren teorizaziotzat hartu dute kritikoek, deserrotzearen eta erbesteratzearen sinboloaren planteamendutzat.
|
|
|
Laberintoaren oroimena n Jon Kortazarrek ere, liburuaren zentzu orokorrari atxikirik, euskal poesia berriaren giro honek zuen oinarrizko kontzeptu filosofikoaren adierazletzat ematen du liburu hau, izaeraren ezabaketarena, alegia: " Gaurdaino Pott taldearen poeta eta obrarik gorena Atxaga eta bere Etiopia izan badira, teorikoa Sarrionandia gertatu da bere Ni ez naiz hemengoa izen profetikoa daraman liburuaren bidez.() Kartzelako egunerokoaren moduan eginik dagoen liburu honetan halere espetxeaz gutxi eta literaturaz asko mintzatzen
|
dena
Sarrionandiak bere literaturari oinarria ematen dio, Atxagaren pentsamendua argituz bide batez, Wittgenstein-en erlatibismo kutsuaren ildotik.() Autorearentzat beraz, ez dago objetiboki eskura daitekeen errealitaterik. Subjektibitateak eta erlatibitateak betetzen dute oro." (69 or.)
|
|
|
" Zentzu honetan Sarrionandiaren poesia metaliteratura da, literaturari buruzko literatura, euskaraz egindako collagea. Sarrionandiarentzat dena esanda dago, geratzen
|
dena
beste era batetan esatea da eta horrela bere poesia zertxobait manierista da. Liburuan agertzen den hitzaurrea Joseph Conrad-i egindako omenaldia da:
|
|
|
Ez dira
|
denak
itzulpenak ordea, Joseba Sarrionandiak liburu honetan sartu dituen poemak. Konstantino Kavafisek garai historikoen testuinguruan kokaturiko poema helenisten tankerako apokrifoak egin ohi zituen moduan, zenbait apokrifo sartu ditu tartekaturik Izkiriaturik... liburu honetan.
|
|
|
Batetik, hirugarren pertsonako narratzaile estradiegetikoa dugu; bestetik, bi narratzaile intradiegetiko izango genituzke: lehena, amaren papera betetzen duen narratzaile autodiegetikoa; bigarrena, amamaren papera betetzen duen narratzaile metadiegetikoa, bizkaieraz mintzo
|
dena
eta bere esanak letra etzanez azpimarratuz bereizten dituenak. Narratzaile intradiegetiko hauek, bestalde, narratarioari zuzenean mintzatzen zaizkio.
|
|
|
Bizitzari buruzko gogoetak eskaintzen dituenez, heriotzari nola aurre egin ere azaltzen ari da. Izan ere, askotan aipatu izan den bezala, bizitzea hiltzen joatea baino ez
|
denez
, heriotzerantz doan bidaia horretan, antza denez, bizitzea dugu heriotzari aurre egiteko bide bakarra. Ondorioz, heriotz horrek gure bizitzan duen pisua adierazteko etengabeak dira leit-motiv hau gogora ekarriko diguten elementuak:
|
|
|
Are gehiago, hauek guztiek ere ilusioaren heriotza irudika lezakete.
|
Dena
den, heriotzera denboraren iragaiteak garamatzanez honi buruzko erreferentziak ere ugariak dira. Honela, belaunaldi ezberdinen joan etorriak denboraren sinbologia izango lirateke.
|
|
|
Honela, bi emakume hauek senideak direla ohartuko da, eta Axun iraganeko maitearen lekua betetzen joango da. Istorioa aurrera joan ahala, gertatu behar
|
dena
berehala igarri egiten da, izan ere, Udazkena eleberrian bezala, ez dago ezustekorik. Hala ere, eleberri honetan inguruneak pertsonaiengan Mintegiren eleberrian baino eragin handiagoa izango du; zenbait ikutu sozialek zipriztintzen baitute erlatua.
|
|
|
Izan ere, honakoa aipatzen da eleberriko pasarte batean: " Hori baita
|
dena
bakotxak bereak estimatuz, bertzearena errespetatu." Hau da eleberriko mezua, beraz.
|
|
|
Bere iruzkinean aipaturiko bi plano horien bereizketaz aritzeaz gain, plano bakoitzeko pertsonaia bakoitzak pairatu behar duen bikoiztasuna azpimarratzen du: hots, Mario jaio
|
dena
eta sentitzen denaren bikoiztasunean bizi da; eta Keparen bikoiztasuna, ordea, ezkutuko eta azaleko bizitzan oinarritzen da. Izan ere," biek ezkutatzen dute beraien nortasunaren alde garrantzitsu eta funtsezko bat" (Egunkaria).
|
|
|
Hots, gogoetok hartuko dute garrantzia eta ez ekintzek, Luis Mari Mujikak aipatu bezala: " Ekintza baino gehiago nahiz aktibismoari loturiko ekintzak ez falta bertan (gertakariak baino harantzago) sor daitezkeen erreakzioak, andana intimoen ikuspegia eskaintzen digu, gehienbat." (Egan 50) Bestalde, Alvaro margolaria
|
denez
, askotan marrazkiek beteko dute bere gogoeten gidari lana. Hala ere, eleberri honetan barnekoitasunak duen garrantzia azpimarratzeko egokia iruditu zaigu Luis Mari Mujikaren hitzok bertaratzea:
|
|
|
Finean,
|
dena
osotasun batean dago, lehena eta oraina, elementu pila baten batuketa gara: nitasun bat behar dugu baina ez gara gauza monolitiko bat.
|
|
|
Askatasun apurrak ziegara ekartzen dituen txoria, kartzelari hienak, hiena kartzelariak, eta Koldo Izagirre ere irristatzen da garraztasun eta bizi nahiaren uztarketa gordina laxatzen duen narrazio honetatik. Ipuinak, narrazioak, preso dagoenaren bizitza puskak, heriotza, sakabanaketa, umorea, askatasuna... den
|
dena
liburu bakar batean, eta" haizea mindu gabe". (Gara VI)
|
|
|
Fikziozko kontakizunak dira, aurreko bildumaren antzera, gehienetan amaierak ustekabeak izanik. Ipuin hauek gai aldetik harilkaturik egoteaz gain, bada
|
denak
lotzen dituen beste ezaugarri bat ere. Izan ere, bildumaren lehen eta azken ipuinek Berardo liburuzainaren istorioa kontatzen digute:
|
|
|
Irri eragille edo umorezkoak (batez ere, amaieran ezustea dutenak eta intrigazkoak); Anatomia eta Litteratura (absurduaren ildotik harilkaturikoak); eta Chaos.
|
Dena
dela, ipuin guztiak sarkasmo eta ironia handikoak dira, absurduaren mugan daudenak.
|
|
|
Testu batetik bestera ez dugu loturarik aurkituko.
|
Dena
den, denek tonu ezkorra dute, gai ilunak jorratzen baitituzte. Izan ere, etsipena, bakardadea, ezintasuna, malenkonia, haurtzaroko oroitzapenak eta tristura dira ipuin hauetan gairik aipagarrienak, era tragikoan aurkeztuak.
|
|
|
Testu batetik bestera ez dugu loturarik aurkituko. Dena den,
|
denek
tonu ezkorra dute, gai ilunak jorratzen baitituzte. Izan ere, etsipena, bakardadea, ezintasuna, malenkonia, haurtzaroko oroitzapenak eta tristura dira ipuin hauetan gairik aipagarrienak, era tragikoan aurkeztuak.
|
|
|
El Correo XII). Bestalde, pertsonaien barne mundu honetan
|
denek
badute sentimendu komun bat: nolabaiteko bakardade sentimendua.
|
|
|
Ipuinetan bertan aipatzen duen bezala: " iristen da eguna ezkutukoa azaleratzen
|
dena
." Honela, heroien desmitifikazioa egiten du, ipuin hauetako pertsonaia guztiak galtzaileak izango baitira. Beste alderdi ezkutu horien bilaketa ere antzeman daiteke aurreko bildumetan.
|
|
|
Beste batzuetan, ostera, heriotzaren zantzuak aurkitzen ditugu: esate baterako, ardoa, odolarekin identifikatzen
|
dena
.
|
|
|
Oraingoan, Mailuix Legorburuk loturarik ez duten ipuinen bilduma eskaini digu. Ipuin batean baino gehiagotan errepikatzen diren irudiak egon arren, ez dago
|
denen arteko
uztardura jakinik. Hala ere, gehienetan tonu bera arnas daiteke:
|
|
|
tristura, nostaljia,... Juaristiren ustez," guztietan bada halako aire misteriotsu bat, batzuetan errealitatetik at doana; besteetan errealitatearen eremuan pausatzen
|
dena
" (Juaristi, Felipe: El Diario Vasco VI)
|
|
|
Hala ere, ipuin guztiek ez dute lorpen maila bera.
|
Dena
den, bere lehen liburuak zuen iparraldeko kutsua ez da hain nabarmena.
|
|
|
" heriotza, futbola, maitasuna, alkohola, gerra, familia...(...) Azpeitian girotuak gehienak: luzera txikiko guztiak; umore tanta batez zipriztinduak ia denak." (Egunkaria)"
|
Dena
den, betiko bere" marko erreferentzialak" maitasuna, heriotza... ageri dira istorioetan, beste batzuk gehituz." (Deia) Era honetan, aieru eta sentimenduak iradokitzen ditu, askotan zehazgabetasunaren bidez: askotan, etsipena islatzen da.
|
|
|
Halako atmosfera falta nabaritzen zaie ipuinei, oso azkar kontatuta dago
|
dena
, pertsonaiak behar gisa ezagutzeko betarik eman gabe. Lerro gutxitan garatzen du haiei buruzko nondik norakoa, kontaerak eskatuko lukeen erritmoa ez du errespetatzen, arrapaladan bezala joaten zaigu istorioa, detailetan finkatu gabe, elkarrizketetan gozatu gabe, eta, batzutan bukaerako bide okerra hartuz.
|
|
|
Hala ere, beheraxeago honakoa aitortu beharrean egongo da: " badituela ipuinetan zehar barreiaturik txispazo modukoak, disdiragarriak, alaiak eta umoretsuak, irla txikiak,
|
dena
dela, itsaso handi eta zakar batean." (El Diario Vasco I)
|
|
|
Gizonaren ikuspuntua hurbiltasun handiagoz aurkezten bazaigu ere, gure aburuz, ipuinetan garrantzia bera dute kontatzen den istorioak eta kontatzen ez
|
denak
: hau da, bigarren mailako pertsonaien atzean gordetzen dena.
|
|
|
Gizonaren ikuspuntua hurbiltasun handiagoz aurkezten bazaigu ere, gure aburuz, ipuinetan garrantzia bera dute kontatzen den istorioak eta kontatzen ez denak: hau da, bigarren mailako pertsonaien atzean gordetzen
|
dena
. Izan ere, bi sentimendu kontrajarri azalaraztea lortzen baitu idazleak:
|
|
|
Hala ere, ironia da idazle honen baliabiderik erabiliena.
|
Dena
dela, aniztasuna da ipuin bilduma honen ezaugarri aipagarriena. Pergolako iruzkinean honako ezaugarri hauek aipatu genituen estiloaz jardutean:
|
|
|
Liburu honetan azaltzen diren pertsonaiak kondenaturik daude, kondena hori zenbaitetan jatorritik datorkie umezurtzak izaten dira (I eta II atalean batez ere) eta heldutasunean badirudi, irtenbide bezala, suntsipena erabili behar dutela; erahilketa, suizidioa. Besteetan, pertsonaiek errealitatea, interpretapen eta bizipen distortsionatu batetik, desarroilatzen dute, eldarnioan murgildurik daude, giro etsai honek pertsonaiei oso baliabide urriak horni diezazkieke, beraz, kanpotik datorrena traumatikoa izan ohi da, edota pertsonaiak berak badu bere baitan zerbait traumatikoa
|
dena
. Beraiek harrapaturik daude, maiz planteatzen den egoera edo errealitatea itogarria gertatzen da, eta pertsonaiak emango duen irteera ez da bere kondena baino izango.
|
|
|
bakardadea. " Bakardade suntsitzaile honek bakardadea ondokoen heriotzarengatik, afektuen hausturengatik, besteengandik ezberdin izateagatik, herria hustutzeagatik zabaldu, eta kutsatu egiten du
|
dena
; pertsonaiak eta herriko bizitza." (Egan 49)
|
|
|
Denbora eta espazio unibertsalak irudikatu nahi izan dituela dirudi, desioaren sentimendu unibertsalarekin bat eginez. Bestalde, gertaerak orokorrean kronologikoki kontatzen bazaizkigu ere, ugariak dira gertatzen ari
|
denaren
berri emateko denboran egiten diren erretrospekzio edo atzera egiteak: oroitzapenen bidez, pertsonaien desiren berri ematen baitzaigu.
|
|
|
Teknikari bagagozkio, plano ezberdinekin jolasteko joera nabaria da, aipaturiko gauzen bi aldeak azpimarratu asmoz: batetik, dirudiena edo uste duguna; eta bestetik,
|
dena
edo uste dutena.
|
|
|
Erdi Aroa, itsasoari buruzko erreferentziak, mende honen hasierako gertaerak biltzen dira, eta
|
denetan
azaltzen da itsasoa, nola edo hala, guztietan.(...) Are, oso gune konkretua errepikatzen da behin eta berriro: Bermeo eta Mundaka herrien parean dagoen Izaro irla.
|
|
|
|
Dena
den, kritika gogorrena Iban Zalduak Hegats aldizkarian eginikoa izan da. Lehenik, Ostegunak bildumako ipuin bakoitzaren kritika egiten du banan banan.
|
|
|
Felipe Juaristik, esaterako, honakoa adierazi zuen: " lehen lerrotik harrapatu egiten duen horietakoa, erakargarria
|
dena
bai hizkuntzaren erabilera zuzen eta taxuzkoagatik, nola argumentoa aurrera eramateko planteamenduagatik." (El Diario Vasco XII) Luis Mari Mujikak, bestalde, honakoa nabarmentzen du:
|
|
|
Nahiz eta une historiko jakin bat hizpide izan, xede nagusia bertako giroa deskribatzea
|
denez
, oso aipamen historiko gutxi egiten ditu. Antza denez, historia osatu duten eta ahaztuak izan diren gizakiak azaleratu nahi izan ditu, historiaren beste aldearen berri emanez.
|
|
|
Bertan, lehenik Bangkok hirian eta geroago beste herriska txikietan,
|
dena
da zikina. Zikinak jendez zein zaborrez bete kaleak, zikinak trabesti, homosexual eta urdangek pozten dituzten gauak, zikinak opio keak berotutako tabernak.
|
|
|
Bertako protagonista Nepalen eta Indiako iparraldean dabil, budismoaren zein hinduismoaren bidetik, benetako izpiritualtasunaren atzetik, ez baitu ikusteko irrikaz bidaiatzen, bere burua aurkitzeko irrikaz baizik. Maitasun istorio bat, misterioa...
|
denetik
topatuko du irakurleak protagonistaren bidaiegunkari honetan, Arretxeren lanetan ohikoa denez, estilo zuzen eta arinez. (Argia 1699)
|
|
|
Lapurreta bitxi honek zenbaiten susmoak piztuko ditu, baita irakurlearen ere. Dirudienez, XVI. mendean hugonote batek Leizarragaren aurretik idatziriko liburua da desagertu
|
dena
. Hortaz, bazter guztiak nahas ditzakeen liburua, euskal historia interpretatzeko era zeharo alda baitezake.
|
|
|
Bigarren eleberriaren argitarapena zela-eta egin zioten elkarrizketa batean honela hitz egin zuen bere estiloari buruz: "
|
Dena
den, ez da mezuzko nobela trinkoa, irakurterreza eta arina baizik. Saiatu naiz, hala ere, hizkuntza lantzen, lexiko joria erabiltzen eta esapide erdi galduak zirkulazioan jartzen." (Olasagasti:
|
|
|
80ko eta 90eko hamarkadan literaturaren sistemaren finkatzea eta indartzea izan da euskal literaturaren indarberritzea ekarri duen gertakaririk aipagarriena. Jon Kortazarrek aipatu zuen bezala17, gertakari honen ondorioz narratiba gailendu da; izan ere, batetik, narratiban erabilitako teknikek ikus entzunezko komunikabideekin parekotasun handia baitute; eta bestetik, eskoletan poesia baino narratiba lan gehiago lantzeko joera dago (eta ondorioz, narratiba da gehien saltzen
|
dena
). Hartara, artikulu berean aipatzen duen bezala, 80ko hamarkadaren erdialdetik aurrera poeta asko narrazioak idazteari ekingo diote.
|
|
|
Ez dut uste, horregatik, gaur egungo gazteen isla izan daitezkeenik pertsonaia horiek. Unai Iturriagaren inguruan mugitzen
|
denarena
beharbada, baina esajeratuegiak iruditzen zaizkit. (...)
|
|
|
Are gehiago, Juaristik berak aipatu zuen bezala," Unai Iturriagaren azken nobelan, hezur haragizko pertsonaiek adina indar du hiriak, Bilbok alegia." (Pergola 87) Gainera, hiria bera da eleberrian zehar zehazkien deskribatzen
|
dena
. Izan ere, atal gehienen hasieran Bilboko auzo ezberdinen ezaugarri zenbaiten deskribapen edo aipamenak egiten dira.
|
|
|
Izan ere, atal gehienen hasieran Bilboko auzo ezberdinen ezaugarri zenbaiten deskribapen edo aipamenak egiten dira. Bestalde, Mikel Somera kaleko pisu batean bizi dela aipatu behar da, inguru hori baita batik bat islatzen
|
dena
. Nahiz eta trama gehiena Bilbon gertatu, beste zenbait leku ere aipatzen dira eleberrian zehar:
|
|
|
Aitzakiaren bat jartzekotan, parrandak ugariegiak eta apur bat errepikakorrak gertatzen dira; pasarteak batzuetan luzeegiak (hasiera aldean batez ere, bost lerrotan ondo esana gelditu
|
dena
beste hainbesterekin puztuz), eta narratzailearen tartekako iruzkin subjektiboak lekuz kanpokoak agian, edo ez behintzat oso ortodoxoak ikuspegi literario ohikotik begiratuta. (Jakin 112)
|
|
|
Iñaki Petxarromanen ustez," sinbologia eta errealitatearen arteko nahasketa eder batean, Azken fusila itxaropenaren sinboloa da; gerra galdu ostean, oraindik
|
dena
galduta ez dagoela adierazten duen sinboloa." (Hika) Sinbologia honekin bat etorriz gero, txapelokerrek garaipena irudikatuko lukete; burdinbidea eraikitzen ari diren presoak, berriz, galtzaileen mendearen irudia izango lirateke. Iruzkingile honek aipatzen duenez," bi arlo politikoa eta pertsonala elkarrengandik ezin aldendurik azaltzen zaizkigu."
|
|
|
Alderdi alaiak ere erromeriak, jazzbandak, txakolina..., agertzen direla eleberrian, baina den
|
dena
lehen aipatutako giro ilun eta hits horren filtrotik iragazia begitantzen zaio irakurleari. (Egunkaria I)
|
|
|
Autoreak, Hego Amerikako nobela korrontearen eraginari nolabait jarraituz, bi plano desberdinetan eman digu fikzioa, bi espazio eta bi denbora desberdinetan, baina bi alderdiak elkarren osagarri gertatzen direnak. Bata Loitzu herrian eta gudu garaian ematen diren gertakariak, bizpahiru hilabeteren buruan eta bestea, gure garaitsuko egunetan ematen
|
dena
, hainbat aldiz erabilitako tren geltoki batean. Bigarrena, lehenengoaren ondorio gisara ezarria dago, neure iduriz errealismo eta egiantzekotasun haundiz.
|
|
|
Elaberriaren egiturak Joan Mari Irigoienen Babilonia eta Consummatum est nobela zoragarriekin gogorarazten du, honakoan ere kronologikoki lotutako bi istorio (garai berean agitzen baitira) izango baititu abiapuntu liburuak: batetik, Udarben hasten
|
dena
(Jaxinto gazteak On Ernestoren jauntxokeriari aurre egitea erabakitzen duenean), eta, bestetik, Urtuellan hasiera ematen zaiona (Jaxinto, Juxto anaiaren eraginagatik eta On Ernestorengandik ihes egitearren Urtuellara lan bila joaten denean). Jaxinto eta Juxto anaia udarbetarrak izango dira irakurleari bi herrien elkar topatzea ahalbideratuko diotenak. (Egan 48)
|
|
|
Beheraxeago, honakoa gehitu zuen: " Mujikaren nobela hau,
|
dena
den, nahiko irregularra iruditu zait; bada atal interesgarrien ondoan funtzionalitate handirik aurkitu ez diedan pasarteak, beste nonbaitetik ekarria indarrez sartutakoak edo, agertzen dira." (El Correo I)
|
|
|
Nobelan isladatzen den giroa funtsean, Primo de Rivera, diktadorearen garaiko baserritarren sinesmenetan oinarritzen da. Batetik, erlijio kutsukoa; eta bestetik, mitologiaren inguruan hedatzen
|
dena
. XX. mendearen haserako Euskal Herria aurkezten digu.(...)
|
|
|
Bestalde, datozen orriotan aurki daitezkeen akats zein hutsengatik barkamena eskatzen dizugu, irakurle.
|
Dena
den, hemen bilduriko iruzkinak erabilgarriak diren neurrian, hauek kritikatzeko bada ere, lanaren helburuak erdietsirik egongo lirateke: hots, isilpean edo bigarren planoan igarotako idazleak hizpidera ekartzea.
|
|
|
Narratzaile hau narraziotik kanpo dago, hots, estradiegetikoa da, beraz, ez du gertaeretan parte hartzen.
|
Dena
den, fokoa Julen Azkue pertsonaia nagusia da, eta honen gertaerak eta gorabeherak fokalizazio iraunkorraren bidez kontatzen dizkigu. Are gehiago, kontakizunaren gidariak batik bat gogoetak direnez, sarritan barne fokalizaziora joko du.
|
|
|
Narrazioa protagonista bere buruaz beste egitera doan unean hasi eta ekintza hori burutzean amaitzen da. Hortaz, heriotzaren aurretik eginiko atzerakako begirada da testuratzen
|
dena
. Ondorioz, analepsiek gidatzen dute kontakizuna.
|
|
|
Bestalde, behin baino gehiago errepikatzen diren eszenak ere badira.
|
Dena
dela, ez dira behin ere era berean deskribatzen, honela oroimenaren aldakortasuna azpimarratuz.
|
|
|
" ondo zaindutako idazkera da, aberatsa hitzetan, indartsua efektoetan. Esan behar duena esaten du doi, gehiegizko hornidudarik gabe, eta horrek, askotan, ilundu egiten du esan nahi
|
dena
." (El Diario Vasco IV) Gainera, esaldi trinkoen erabilerak hizkuntza zaildu egingo du. Zabalaren ustez," trinkoegi, zorrotzegi, eliptikoegi, neurtuegi, serioegi, hitsegi, itogarriegi, gupidagabeegi irudituko zaio beharbada zenbaiti eleberri honetako prosa, baina aukera bat besterik ez da, beste edozein aukera bezain zilegi izateaz gain, Aranbarrik kontaketaren gaiari eta giroari hamarkadako erresistentzia kulturala ezin hobeto egokitu diona." (Egunkaria XII) Are gehiago, bere aburuz," plano, garai eta kontzientzia" aniztasun hori baita liburu honen lorpenik behinena, batik bat narrazioari ematen dion" indar adierazkor bereziagatik".
|
|
|
|
Dena
den, honela azaldu zuen azkoitiarrak bere asmoa: " Eleberri zabala da, interpretazio anitzekoa.
|
|
|
Irakurleari dagokio, beraz, puzzle honen piezak diren testu zatiak antolatzea.
|
Dena
dela, narratzailearen ahotsaren bidez narrazioan txertaturiko gogoeta eta iritziak lagungarriak dira irakurketan, berau alde baterantz nahiz besterantz bideratuz. Honek guztiak Aranbarriren eleberria gogora dakarkigu:
|
|
|
Azken batean, eleberri hauen bidez, Canok bizitzari buruzko estetika baten berri ematen du, eta hori hemen nahiz atzerrian deskriba daitekeela frogatu nahi izan du.
|
Dena
den, beheraxeago bi eleberri hauen arteko ezberdintasunak ere izango ditugu hizpide.
|
|
|
Adibidez, aurreko nobela, jazz banda bat bezala zegoen antolatuta. Instrumentu bakoitzak bere protagonismoa zuen, baziren kontrabaxua eta bateria, hau da, estruktura erritmiko bat, saxofoiari mugak ipintzen zizkiona eta
|
dena
batzen zuena.
|
|
|
Genero ezberdinen arteko nahasketa gisa definitzen du autoreak berak: " Poliziakoa da, halako intriga dagoelako, zerbaiten ondoren dabiltzalako, historikoa da atzerako uneak ematen direlako; erotikoa ere bada pasarte batzuetan... eta
|
dena
ironiaz eta umorez egina. (Egunkaria XII)
|
|
|
Gainera, atal bakoitzaren izenburua herri baten izena da. Hain zuzen ere, atal bakoitzaren hasieran bertan kontatuko
|
dena
non kokatu behar den hasieratik zehazten digu, bidaia fisikoaren adierazgarri. Bidaia hauen bidez garai hartako euskaldunak irekiak zirela adierazi nahi izan du egileak:
|
|
|
Hartara, kultura eta naturaren arteko lehia ikus daiteke. Iñaki eskolak irudikatzen duen kultur mundura egokitzen ez
|
denez
, baserrian lanean jarraitu du. Baina, kultur munduan murgildu eta egokiturikoek ez dute bere jarrera onartuko, baztertu egiten dute.
|
|
|
Bi eleberri hauetan oso gai ezberdinak jorratzen dituen arren, badira bietan errepikatzen diren hainbat ezaugarri: batetik, bietan pertsonaia nagusien sentimenduei garrantzia berezia eskaintzen zaie; bestetik, bietan estilo irakurterraza eta zuzenaren bidez adierazten dizkigu gertakizunak; azkenik, bi eleberrietan gai politikoa aipatu egiten da, bigarren mailako pertsonaiei loturik joan ohi
|
dena
.
|
|
|
Eleberri liriko edo poematikoen artean aipatuko dugun azken honetan, Yolanda Arrieta testu labur ezberdinen eransketaren maila gorenera iritsi da.
|
Dena
den, hau guztia eleberrigileak egindako aukerari estuki lotzen zaiola azpimarratu behar dugu. Hain zuzen ere, idazleak jostearen metafora darabil bizitzari buruzko bere ikuspegia emateko, eta ondorioz, josten ikasteko manual gisara antolatu du eleberria bera.
|
|
|
Hortaz, paralepsi bat dagoela dakusagu: izan ere, narratzaile autodiegetikoa
|
dena
une batean narratzaile estradiegetikoaren lekua betetzen saiatzen baita. Edo maila estradiegetiko eta intradiegetikoaren aldizkatzea ere izan liteke.
|
|
|
Gertakizunak nahasian badaude ere, kontaera bakoitzak linealki aurreratzen du.
|
Dena
den, narratzaileak ematen dizkigun denbora xehetasunak nahiko ilunak dira, gertakizun batzuetatik besteetara igarotzen den denboraldia ez digu garbi adierazten. (Egan 51)
|
|
|
Hortaz, besteak beste, oroitzapenen bidez egiten diren atzerakako mugimenduei deitzen zaie honela. Hau da, flash back deitu izan
|
dena
. Hiru eratako analepsiak ditugu:
|
|
|
. MAILA ESTRADIEGETIKO: fikzioaren gertaera nagusitik kanpo dagoen maila da, narrazioaz arduratzen
|
dena
, baina, narrazioaz at dagoena.
|
|
|
Nolabaiteko muga bat jartzearren, 90 urtearen ondoren lehen narratiba lanak argitaratu dituzten idazleak bakarrik izango ditugu hizpide, sarritan idazle ezagunagoen lanek idazle berri hauen lanak isilpean igaroarazi baitituzte. Izan ere, gure asmoa narratiba berria aztertzea
|
denez
, hamarkada honetan argitaraturiko lan guztiak aintzat hartzea zabalegia iruditu zaigu, eta beraz, egokiagotzat jo dugu esparrua murriztu eta lan jakin batzuei buruzko bilduma osatzea. Hortaz, datozen orri hauetan azken hamarkada honetan ezagutzera eman diren idazleen lanen zerrenda emango dugu urtez urte.
|
|
2001
|
|
|
|
Dena
dela, Bal en teoria onartuta ere, uste dugu agian terminologiaren aldetik zenbait aldaketa lagungarri gerta lekizkigukeela. Gainera, narratzaileari eta fokalizatzaileari dagozkien ezaugarriak hain loturik egonik (pertsona gramatikalaren aldaketak fokalizatzaile aldaketa sortzen duela gehienetan da), bien arteko terminologiak bateratzeari bidezkoa deritzogu.
|
|
|
Bigarren pertsonaren erabilera dela-eta, ez ditugu nahastu behar Egunero hasten delako n (1969) berritsuaren kontaketan azaltzen
|
dena
eta hemen aurkezten zaiguna. Lehenengoaren kasuan, bigarren pertsona hori berritsuaren solaskide isila bilakatzen den bitartean (Camus-en La Chute (1956) nobelan azaltzen denaren parekoa), 100 metro n agertzen zaigun 2 pertsona hori kritikoek lehenengo pertsonaren destolestatze bezala definitzen dutena da.
|
|
|
Bigarren pertsonaren erabilera dela-eta, ez ditugu nahastu behar Egunero hasten delako n (1969) berritsuaren kontaketan azaltzen dena eta hemen aurkezten zaiguna. Lehenengoaren kasuan, bigarren pertsona hori berritsuaren solaskide isila bilakatzen den bitartean (Camus-en La Chute (1956) nobelan azaltzen
|
denaren parekoa
), 100 metro n agertzen zaigun 2 pertsona hori kritikoek lehenengo pertsonaren destolestatze bezala definitzen dutena da.
|
|
|
Batzuetan iheslearen plano hori kanpotik fokalizatuta dago (fokalizazio estradiegetikoa) eta orduan fokalizatzen
|
dena
sumagarria izan ohi da. Fokalizazio intradiegetiko batetik fokalizazio estradiegetikora dagoen aldaketa ahots aldaketarekin batera egiten da gehienetan, eta hemen kokatu genituzke 100 metro n hainbestetan azaltzen diren aditz konbinaketak (Nouveau Roman eko nobelagintzan askotan erabiltzen den baliapidea).
|
|
|
(15.or.)"
|
Dena
den, ez duk, ez du burua bueltatzen..."
|
|
|
(15.or.)"
|
dena
den, ez duk, ez du burua bueltatzen. Arkupetik gero eta gehiago aldenduz Aiuntamentua eskubialdera utziaz" Zamudio" ren terrazerantz zuzentzen ditu pausoak.
|
|
|
Beste kasuetan, fokalizatzailea aldatzen denean honi ez darraikio fokalizatuaren aldaketa. Eta alderantziz ere bai, fokalizatzailea (edo fokalizazio gunea) aldatzen ez den zenbait kasutan, aldatzen
|
dena
fokalizatua da.
|
|
|
Ihesaren planutik oroitzapenen planurako aldaketa, lotura gisara jokatzen duen elementu baten bidez egin da (giltza Michèle, odolaren beroa Manuel, bere heriotza hurbila aitaren heriotza) eta, bestalde, aldaketa hori esplizitoki aditz laguntzailearen denbora aldaketak adierazten du, orainalditik lehenaldira pasaz. Lehenaldiko pasarte hauetan fokalizazioa gehienetan intradiegetikoa da, eta fokalizatzen
|
dena
sumagarria edo sumagaitza izan daiteke. Alabaina, zenbait kasutan, fokalizazioa estradiegetikoa dugunean (3 pertsonan), narratzaileak zenbait laguntza eskaintzen dizkio irakurleari, fokalizazio horren mugak errespetatuz, beharrezkoa kontsideratzen duen informazioa emanez.
|
|
|
4 Azken batean, dikotomia hori gaindituz, nobela kontzeptzio berri bat da gailentzen
|
dena
. Jon Juaristik egoki dioskunez:
|
|
|
|
Dena
dela, bada, nik uste, beste baliabide teknikoen gainetik nabarmentzen den tresna bat: fokoaren etengabeko mugimendua.
|
|
|
Garaiko euskal nobela irakurleak ohituta zeuden euskaraz kontateknika tradizionalak ez ezik, istorio lineal eta" betikoak" ere irakurtzera. Txuma Lasagabasterren artikulu klasikoa gogoratuz12, 1957ko Leturiaren egunkari ezkutua dateke, 1969a baino lehenago, ohiturazko nobelen mundu ikuskeratik aldentzen den bakarra (nahiz eta, jakina
|
denez
, tarte horretan ohiturazko nobelen gaietatik ihes egiten zuen hainbat nobela argitaratu zen).
|
|
|
" Gisèle Sergier, urte, kirrua, begi urdinak, luzea, eta mehea.
|
Dena
. Bonboi bat." irakurtzen dudanean geniala iruditzen zaidala.
|
|
|
Ama da nobela guztian zehar" irakurle inplizitua" bilakatzen
|
dena
, ama(= hizkuntza) rekiko gatazka honetan narratzailea galtzaile irteten da, eta azkenik, hizkuntza bera apurturik geratzen denean
|
|
|
(" Eta
|
dena
hondarra zen. Hondar ziko eta fina" 132.or.) 20, erremediorik gabe entzuten den ahots hori gainditu ahal izateko, zenbakiak dira irtenbide bakarra.
|