|
2004
|
|
|
Berau, 1634eko matxinadan, formulatu zen honezkero. Gatzaren gaineko zerga edo monopolio ezarri
|
behar zuenaren aurka
altxatu zen Bilboko herria eta beste batzuk. Gemikan bildu zirelarik matxinoek aldarrikatu zuten benetako bizkaitarrak menditarrak zirela, mendiko biztanleak eta ez hiriko kapa beltzadunak.
|
|
|
Baina oraingoan arerioa barruan ere dagoen ezkero, gaztelaniaz bakarrik egitea ez da nahiko, apologista legelariak egiten zuten antzera. Oraingoan gizarte barrura ere begiratzen da eta etorkizuna euskal gizarte barman ere irabazteko adierazpenak euskaraz egin
|
behar dira
.
|
|
|
Adiskideen batzarretan alde batetik eta XIX.mendean zehar bestetik. Eta guztien artean beste apaiz bat aipatu
|
behar dugu
: Agustin Pascual lturriaga.
|
|
|
Horregatik hizkuntzaren metafisika apologistari kritika zorrotza eginez, eskolan, irakaskuntzan eta hizkuntzaren prestijioan zetzala hizkuntzaren berbizkundearen koska esan zuen. Liburuak
|
behar ziren
, euskara kultua asmatu, landu eta zabaldu:
|
|
|
Aginte politikorik ezean, euskal gizartearen nortasunaren babia euskarak gordetzen zuen. Etena, gogorra izan zen, ez baitugu ahaztu
|
behar
, euskal liberalek, lau urteren buruan gogor eta irmo borrokatu zutela karlisten kontra eta azkenean Espainiako Parlamentuak garaituen pareko pagua eman zien. Foru erakundeak eta euskal agintea ez zela karlisten egitasmoa soil-soilik, bereziki liberalena baizik.
|
|
|
Aurrekari eta ingurugiro horretan Sabino Aranaren ekintzabidea kokatu
|
behar dugu
.
|
|
|
Eta jakina, armarritzat harturik kontserba
|
behar zen
hizkuntza, egunero
|
|
|
Abando-bilbotar giroan hezi eta hazi zenarentzat. Ez da ahaztu
|
behar
bilbotar peto-petoentzat Txorrierriko euskaldunak, beste «kasta» bateko herritarrak zirela. Eta Sabin Aranarentzat Sukarrieta «aldea» baino ez zen, zentzu hertsian, Bilboren parean, bere gutunean adierazten zuen legez.
|
|
|
Baina, bestalde hau guztiau bizitzako esperientzian oinarriturik, pixkana bere larrutik ikasarazten zion, nolabait jabetu arazteko, euskalduna, bere herrian, bigarren mailako hiritarra bihurturik zegoela, Bilbotar baten idealizaziotik aparte. Eta esperientzia berri honek, herri euskaldunean murgildurik zegoela, euskaldunagoa bihurtu zuen eta beharbada horrek lagundu zion bereizten euskararen aldeko jarrerak, ez zuela halabeharrez abertzaletasun politikoaren enblema soila izan
|
behar
. Euskal gizartean bazuen izan berezko balio euskaldun ugari oraindik bizi zirelako.
|
|
|
Euskal gizartean bazuen izan berezko balio euskaldun ugari oraindik bizi zirelako. Beraz, Bizkaia edo Euskadiren independentzia lortu arte ez zen itxaron
|
behar
, euskararen zabalkundea eta geroa ziurtatzeko, batez ere euskara hizkuntza bizia zegoen tokietan. Hala ere, euskaltzaletasunaren aldeko grina pizteko, euskal abertzaletasuna premiazko politika zen, euskararen aldeko irrnotasuna sendotzeko.
|
|
|
Beraz, aurrerantzean, ekimen publikoa egon ezean, pribatua indartu
|
behar zela
, ohartu zen. Horrela adierazi zuen 1901ko diskurtsoan Hendaian Euskaltzaleen biltzarrean:
|
|
|
Ildo berean, irakaskintza euskaraz bideratzeko, Hermanos de las Escuelas Cristianas delako Kongregazioak bildu euskaldundu ondoren euskaraz irakas ditzaten edo maisu-anderenoentzat irakasle eskola euskalduna sortu, proposatzen zuen. Jakina, diru baliabideak
|
behar ziren
eta azkenik idatzi zuen:
|
|
|
Bestalde, Espainiako Historiazko Erret Akademiak, Hego Euskal Herriko hiztegi historiko-geografikoa argitaratu zuen 1802an, eta Nafarroako atalean, Traggiak esan zuen euskara ez dela antzinako hizkuntza, VIII.mendean asmaturikoa baizik, desberdintasunaren bidez aginte politikoari auspoa emateko. Iritzia eta ekimena kokatu
|
behar da
Godoy Carlos IV.erregearen agintariaren asmoan: 1793-1795 garaiko Konbentzioko gerran euskal agintariek erakutsi zuten beren kabuzko erabakien gaitasuna, foru legedian oinarriturik, erresumako agintariek, foruen bidezko egituraketa politikoaren legitimitatea desegiteko bidea hasi zuten.
|
|
|
Euskara, euskal hizkuntza, jomuga bihurtu zuten. Hau da, hizkuntza apartatu
|
behar zen
eta gizartetik aldentzeko ahalegina antolatu. Alderantziz, Pablo Astarloa eta euskararen apologisten ekimenak ezagunak bihurtu ziren aurrerantzean, eta euskararen aldeko ideologia indarberritu zen.
|
|
|
Nazioaren ideiak begirune osoa zor dio lurralde bakoitzak Euzkadi horren barruan izan
|
behar duen
nortasunari. Era berean, nazio berri horrek hizkuntza berritua behar du, eta, hartara, euskara bera, Sabinoren ustez, antzal-
|
|
|
Nazioaren ideiak begirune osoa zor dio lurralde bakoitzak Euzkadi horren barruan izan behar duen nortasunari. Era berean, nazio berri horrek hizkuntza berritua
|
behar du
, eta, hartara, euskara bera, Sabinoren ustez, antzal-
|
|
|
datu, egokitu eta prestatu, zeregin berrietarako. Hizperriak ere multzoka jaso
|
behar
, hizkuntzak berak, antzinako idazle eta iturri erdaldunduetan baino, berezko zuen sen edo espirituan oinarrituak. Euskara hori, jakina, edonoiz, edonon eta edozertarako erabili behar, euskaldunen arteko komunikabide nagusia izan behar baitzuen.
|
|
|
Hizperriak ere multzoka jaso behar, hizkuntzak berak, antzinako idazle eta iturri erdaldunduetan baino, berezko zuen sen edo espirituan oinarrituak. Euskara hori, jakina, edonoiz, edonon eta edozertarako erabili
|
behar
, euskaldunen arteko komunikabide nagusia izan behar baitzuen. Horraino lerrabide pisuzkoenak eta ezagunenak.
|
|
|
Hizperriak ere multzoka jaso behar, hizkuntzak berak, antzinako idazle eta iturri erdaldunduetan baino, berezko zuen sen edo espirituan oinarrituak. Euskara hori, jakina, edonoiz, edonon eta edozertarako erabili behar, euskaldunen arteko komunikabide nagusia izan
|
behar baitzuen
. Horraino lerrabide pisuzkoenak eta ezagunenak.
|
|
|
Sabinok behintzat azpimarratu zuen Iparraldeko abertzale bun, 1 batzuek eta Hegoaldekoek ere onartu ez dutena, euskara da euskotarren hizkuntza, beti erdaldun motz gelditzen zazikigunean eta zer egin
|
behar dugun
agindu nahi digutenak. Sabino beraren eragina hizkuntzan ezpada hain handia izan, gure kultura hurbil lokartua esnatu zuen.
|
|
|
Mikel Zarate (Haurgintza minetan), Enaut Etxamendi (Gilentegiko Gilen), edo Joan Mari lrigoien (Babilonia) itxoin egin
|
behar da
benetako baserrien kezkak ezagutzeko. Bestalde euskaldunok mutur batetik bestera ibili ohi garelako baserriaz ahaztu ginen, azken nekazarien bizitzaz ez da jende asko arduratzen, nahiz munduan oraindik% 75.a nekazari izan, gure herrian ehuneko 7 tik behera jaitsi garelako, baina gogoratu behar zaigu gure hizkuntzaren oinarriak, zibilizazio guztietan bezala, artzainek, nekazariek, itsasgizonek eta esku langileek eraiki zituztela.
|
|
|
Mikel Zarate (Haurgintza minetan), Enaut Etxamendi (Gilentegiko Gilen), edo Joan Mari lrigoien (Babilonia) itxoin egin behar da benetako baserrien kezkak ezagutzeko. Bestalde euskaldunok mutur batetik bestera ibili ohi garelako baserriaz ahaztu ginen, azken nekazarien bizitzaz ez da jende asko arduratzen, nahiz munduan oraindik% 75.a nekazari izan, gure herrian ehuneko 7 tik behera jaitsi garelako, baina gogoratu
|
behar zaigu
gure hizkuntzaren oinarriak, zibilizazio guztietan bezala, artzainek, nekazariek, itsasgizonek eta esku langileek eraiki zituztela.
|
|
|
Uste dut, kritikoki bada ere, Sabino Arana eta haren ondokoen idazkiak (berrogei eleberri) gazteek ezagutu
|
behar
lituzkela, desagertzera doan gizarte baten ispilu direlako. Zorionez berriz jatorrizko hizkuntzan ematen zaizkigu, klasikoetan agertu ez zirenak, honela gazteek jakingo dute-kaletar erdaldundu intelektual batzuk edo sindikalistak bazter utzita-zer zen, euskaldunen Euskal Herri gehiena kontserbadore zelarik, pentsamoldea eta oraindikan gehien bat baserritar zen gizarte baten egoera.
|
|
|
Arratsaldean, hamabost lagunek osatutako behin-be hineko batzorde bat osatu zela ere badio, Eskualdun Biltzarra (Fédération Li ttéraire Basque/ Federación Literaria Vasca) elkartea eta hurrengo Batzar Orto grafikoa prestatzeko xedearekin (120). Azpimarratu
|
behar da
Sabino Aranak
|
|
|
Horregatik, ondorio gisa esan dezakegu, Aranak ez duela onartzen lege fonetikora biltzen ez den eredu ortografikorik. Aldez aurretik finkatutako lege fonetikoen arabera aplikatu
|
behar dira
arau ortografikoak, irakurketa unibokoa izan dadin: «... la fonética, que es el sistema de leyes que rige los choques de los sonidos, es, por esta razón, anterior a la ortografía, que es el sistema grá fico con que se representan los sonidos que se pronuncian; que la ortografía tiene que transcribir exactamente las voces para ser tal ortografía, y que, por consiguiente, primero se debe fijar el sistema fónico, y después viene el re presentarlo gráficamente tal como resulte» (70).
|
|
|
Beraz, Aranak proposatzen duen sistema ortografikoan, prozesua hirukoitza da: lehenik, fonetika finkatu
|
behar da
, hotsen jatorrizko iturriak aztertuz eta, honela, fonetika eta etimolo giareren arteko lotura ezinbesteko bihurtuz; lehen urrats hori burutu eta gero, ez lehenago, letorke bigarren unea, arau ortografikoak alfabetoan eta hiztegi an zehaztearena; azkenik, hotsa zintzoki transkribatuko da ezarritako arau or tografikoaren arabera. Azkenean, prozesuaren bukaeran, Aranak hizkietara mu gatzen du balio fonetikoa (71).
|
|
|
bi eta txukunenean eman
|
behar zaio
, erdal hitzez beteta, sendotu ordez, ahul du besterik ez baita egingo. Hogeita bat ohar egin eta gero, honentzat garbi dago Sabino Aranarena dela euskara salbatzeko biderik egokiena:
|
|
|
Honela, euskaragoa da esatea, adibidez, txindi, dirua baino, margo kolo rea baino, oben pekatu baino, bijotz-miña doloria baino. Hitzak sortzeko or duan, jatorrizko formaren bila joan
|
behar baita
, eboluzio-metodo historikoa erabiltzea proposatzen da, bere garaian Astarloak eta Sabino Aranak beren az terbide etimologikoetan egin bezala (236). Bestalde, orokorrean, ikuspegi ne gatiboegia, aurreiritzi sobera, agertzen du Altubek euskararen egoerari buruz, noiz eta Euskal Pizkundearen gailurrean, euskara berpizten ari den unean (237).
|
|
|
Euskara salbatuko bada, ez da nahikoa jende ikasiek erabiltzea, ezin bestekoa da bizitzeko beharrezkoa egitea ere. Euskarak biok
|
behar ditu
: oho rea bereganatzea eta herri xumeak bizitzeko beharrezkoa izatea:
|
|
|
Baina «Paster Noster»en euskal itzulepenez ari delarik, Zuberoa eta Nafarroa Beheko idazleak bazter uzten ditu, baina Diha rassaryren Giristino Legea (1887) oinarritzat harturik, lapurdierazko itzulpena zuzentzen du (258). Nolanahi ere, esan
|
behar da
ez dela harritzekoa Aranak autore klasikoen bibliografian hutsuneak izatea, horien argitalpenak artean urri baitziren (259).
|
|
|
Ez zen erori
|
behar
inola ere Aranak jarritako zepoan. Zer egin?
|
|
|
Honen 1092ko otsailaren 15eko erantzunean (136), puntu hauek zehazten dira: ...ete hitz emandako lanak, b) bera izan zela Ortografiaren eta Literaturaren sailak nahastu nahi izan zituena, lortu ez zuen arren, e) Hendaiako batzarkide guztiak ez zirela izan euskalariak (euzke rálogos), eta, alderantziz, euskalariak oro ere ez zirela deituak izan, d) arau ortografikoak, ez hitzez berehala, Adema eta Kanpionek nahi zuten bezala, bai zik azkerketa sakon baten ondoren finkatu
|
behar zirela
, Aranak proposatu be zata, e) proiektu-egile bakoitzak izan zezala berea aurkeztu eta defendatzeko aukera eta, azkenik, f) beren atxikipena adierazitako 320ren gaitasuna gutxie tsi eta horiek Batzarretik baztertzeko arrazoirik aski ez dela (137).
|
|
|
Ondoren Adema-Zalduby lehendakariaren beste proposamen bat dator, zeinetan bost puntutan zehazten baitu nolako baldintzak bete
|
behar dituzten
arazo ortografikoez aritu behar dutenak. Honi beste kontraproposamen bate kin erantzuten dio Aranak.
|
|
|
Ondoren Adema-Zalduby lehendakariaren beste proposamen bat dator, zeinetan bost puntutan zehazten baitu nolako baldintzak bete behar dituzten arazo ortografikoez aritu
|
behar dutenak
. Honi beste kontraproposamen bate kin erantzuten dio Aranak.
|
|
|
Mota askotako baiorazioak egin daitezke Batzar famatu haien inguruan gertatuez. Horretarako helburu amestuak eta eginak bereizi
|
behar
, talde-inte resak eta norberarenak, arazo linguistikoak eta bestelakoak. Hendaiakoan ezer gutxi lortu zela?
|
|
|
Testuinguru honetan kokatu
|
behar da
, batetik, Euskaltzaleak elkartea, Pri mo de Riveraren diktaduraren garaian sortua, 1926an, Arrasaten egindako Eus kal Egunaren ondotik. Elkarte hau, beste leku batean aztertua dugunez (157), Abadiak Lapurdin 1853an abiatutako Lore-Jokoen tradizioari segida ematera zetorren eta 1920ko hamarkadan indartsuen Gipuzkoan ageri zen.
|
|
|
Aldizkari bereko hurrengo zenbakian (160), euzkera hitzak «euzkoen hiz kuntza» esan nahi omen duelako, s-rekin ez, baizik z-rekin idatzi
|
behar dela
dioten aranazaleen kontra ateratzen da, eta hauen artean espreski Jose Arrian diagaren kontra (161), eta, aldi berean, baita haren erabilera asmatu zuen Ara naren kontra ere. Remen Aranak 1901eko martxoko Euzkadi-n argitaratutako
|
|
|
Euzkera hitza ez da agertzen euskal literatu ran. Datu hau konstatatzetik hasi
|
behar da
. Eta bigarrenik, etimología azken
|
|
|
1906 -01-lekoa, non euskaraz fonetika eta ortografia finkatzeko etimologiara jo
|
behar dela
sos
|
|
|
Luis Eleizalde izango da eliz hierarkiari aurpegi emango diona, gurasoek beren haurrei euskal izenak ipinteko eskubidea dutela errebin dikatuz. Azkue sartzen da eztabaidan, Aranaren izendegia erabat berritu
|
behar zela
esanez eta, ondorioz, sorreran arazo politikoa zena linguistiko bihurtuz, ze-
|
|
|
Geroago piztuko den eztabaidan agertuko den bezala, alderdi linguistiko zein historikotik begiratuta, berak adierazi nahi zuen herri-errealitatea adieraz teko desegoki asmatutako hitza izango da Euzkadi-rena; baina arreta jarri, hitz horren bidez azaldu nahi zuen kontzeptuaren edukian ezarri
|
behar da
, hor ha tez ere, honek baitu garrantzirik gehien, eta ez hainbeste, agian, kategoria po litiko hura adierazteko berak erabilitako hitzaren desegokitasunean. Euzkadi hitzak, lehenik eta funtsean, bere lurralde historikoan zein diasporan bizi den euskal jatorriko guztien komunitate etnikoa esan nahi du.
|
|
|
Baina, aldi berean, ez da garrantzi gutxiagokoa hizkuntzalaritzaren historian, oro korrean eta gurean, maila teorikoan nolako eboluzioa eman den eta ikerketetan nolako norabideak nagusitu diren, edota hizkuntzaz kanpoko faktoreen eragina zenbaterainokoa izan den jakitea. Puntu hauek guztiak argitzera dator egile bera beste artikulu batean (268), eta hemen, besteak beste, euskalaritzaren historiogra fiak planteatzen dituen zenbait arazoz jardutean, historialariaren gainetik hizkun tzalariak izan
|
behar duen
perspektiba subjektiboaz ari da. Aranaren kasuan, hain zuzen, alderdi horixe da berak nabarmentzen duena (269).
|
|
|
(91) Eztabaida honen nondik norakoa jasotzeko, esan
|
behar da
, Karlos Borboikoak Gerni
|
|
|
7an erantzuten dio, esanez, sentimendu erregionalistak alde hatera utzita, poesía poesiagatik ba karrik ederretsi
|
behar dela
: «Yo diría, pues, a mis queridos paisanos:
|
|
|
Zentzu honetan, kulturaren eta politikaren arteko bereizketa hori egin zutelako, hain zuzen, eredutzat jartzen dira euskal kulturan nor izan diren batzuk, hala nola Julian Elorza, Azkue, Pierre Lhande, Juan de lturral de y Suit, Wentworth Webster, edo berriagotan, Julio Caro Baroja, edo Jose Migel Barandiaran bera. Fundamentalismorik ez da
|
behar
: hau da mezua.
|
|
|
Primo de Rivera go bemu-buruaren diktadurak EAJ-Aberrikoen egoitzak 1923ko irailean itxiko ditu berriro eta harrezkero, Comunión Nacionalista-koek Euzkadi egunkari elebiduna orain gaztelaniaz argitaratzen segituko duten bitartean-euskaraz egitea debekatua zegoelako, hain zuzen-, EAJ-Aberrikoen kultur jarduerak zein politika-ekintzak itzalera kondenatuak izango dira eta gidarietako ba tzuek erbesterako bidea hartti beharra izango dute. Testuinguru honetan ko katu
|
behar da
Euzkaltzale-Bazkuna elkartearen berpiztea eta honen gerizpe an sortu eta gorpuzten den Euzkerea aldizkariko idazle-taldea 1929ko urte-hasieran. Euskal Pizkundearen abiada bizkorrean, 1920ko hamarkadan, ondo zehaztu beharreko argilunez pintatua da familia nazionalistaren koa droa, batez ere, Bizkaiko partean.
|
|
|
reo irudiari zor dion itzala berresten du, maila guztietan jarraitu
|
behar zaiona
:
|
|
|
Sabino Aranari jarraiki (198), honen eskolakoek aldarrikatzen duten oi narrizko beste printzipio bat da, euskaltzaletasunak abertzaletasunari atxikirik joan
|
behar duela
. Abertzaletasunaren surik gabe hila da euskara, esango du Ja darkak (199).
|
|
|
Beraz, harentzat hizkuntzak ez bide du zerikusirik ez pentsa menduaren antolaketan eta ez eraginik mundu-ikuskeran, hizkuntzalari batzuek aitortzen dioten bezala. Bigarren ezaugarria da, euskara, literaturarako ez ezik, herritarrak irrelijiositatea eta inmoralitatea dakartzaten atzerritarren kontra de fendatzeko ere erabili
|
behar dela
, hura «babes» eta «kontrahorma» gisa hartuz, alegia (34). Hirugarrena da-agian, oinarrizkoena eta horregatixe, beharbada, kritikak ere gehien aipatu izan duena-, euskaltzaletasuna hertsiki Aberriaren kausari loturik dagoela eta euskaltzeltasuna, funtsean, abertzaletasuna zor zai ola.
|
|
|
Hizkuntza-kasu honetan euskara-deus ez da abertzaletasunik gabe. Ho rregatik, euskaltzeltasuna indartzen joan dadin, abertzaletasunari eragin
|
behar zaio
, hau gabe hura kamutsa baita. «Aberrija eztau gaizkatuko euzkereak; bai ta bakarrik abertzaletasunak» (35), zioen.
|
|
|
Sabino Aranak erabiltzen duen terminología gogoan izatea
|
behar
-beha rrezkoa da, egun erabiltzen diren euskalaritza, euskalari eta euskaltzale hitze kin nahas ez ditzagun. Gaurko egunetan, euskalaritza euskararen inguruko ikerketaz ari den diziplinari deitzen zaio, horren barruan sartuz euskararen ja torriari nahiz gramatika eta hiztegiari buruzkoak.
|
|
|
kien zertaz ari zen, alegia, polizia erakunde zibila izan
|
behar zuela
.
|
|
|
ezinbesteko eragin bultzagarri izango zuelako horrek. Eta ekarpen hori, edo zelan ere, ez dugu
|
behar
bestean eskertuko euskararekiko zaletasuna dugunok eta euskara maite dugunok.
|
|
|
Hizkuntzak, ordea, ez dira berez bizi, hiztunek, era biltzaileek ematen diete bizia, eta kasu honetan euskaldunok gara euskara bi zi, prestatu, landu eta itsusten edo edertzen dugunok. Horrexegatik, euskara ez eze, baita gure mintzaira, nola edo hala, ikerketa edo literaturaren bidez lan du duten pertsonak ere gogoan izan
|
behar ditu
Euskaltzaindiak nahitaez.
|
|
|
Izan ere, ez dugu behin ere ahantzi
|
behar
, guztiok bezala, bere argi eta itzalekin, bere garaiko semea genuela Sabino ere, eta horrexegatik, bera zu zen epaitzeko orduan, garai hartako egoera sozial, kultural eta ideologikoa na hitaez kontuan hartu beharra daukagula.
|
|
|
(!) Eskerrak eman
|
behar dizkiogu
Begoña Amondaraini, Euskaltzaindiko gure lankideari, gutun hauek argitaratzeko eskainitako laguntzagatik.
|