|
2005
|
|
|
Dena dela, Xabier Munibek sortu zuen erakunde sozial berria eta bertako kide ziren Euskal Herrialdeetakoek gehi Ameriketan edo Europako beste erresumetan bizi zirenek bascongado izatearen harrotasuna eta nortasuna erakusten dute. Munibe gizon praktiko eta politiko legez ageri zaigu. lrurac bat, laurak bat, zazpiak bat izan dira hari bereko aldarrikapenak gaur egun mundu mundializatuan euskaldunok bat, agian izan
|
beharko
luke.Herri Adiskideen elkartean (Real Sociedad Bascongada de Amigos del País) hasieran gogoeta sozialak, historikoak eta politikoak egiten saiatu ziren, baina aurrerantzean gai hauek bazterturik ageri dira, zientzia aplikatuen eta teknologi gaien mesedetan. 1765eko apirilaren 18ko Herri Adiskideen batza rrean elkarteko idazkariak, M. Olasok memoria bat agertu zuen izenburu honekin:
|
|
|
Ahulak gara eta Espainia gertatzen da; sarritan, erreferentzi gune bakarra balitz beza la. Nire ustez, Europako ikuspegia irabazi
|
beharko
genuke, azterketa konpa ratiboak eginez, ikusiaz historia ez dela gertatu halabeharrez, aukeren arteko alternatibak sortuz joan dela baizik. Beraz, determinismo eta legitimazio sozial eta politiko gehiegi nabari da azterketa gaiak egiteko orduan.
|
|
|
Nire esperientzian, ez zait berdin euskaraz edo gazte laniaz edo ingelesez idatzi. lrakurle gutxi eduki arren, jarraituko dut euskaraz lantzen historia, itzultzaileen lanak, errespetu guztiz, sarritan gogorregiak eta ulergaitzak egiten zaizkit eta. Euskaraz idazteak bai ematen du plus berezia eta euskarazko historiografia lantzeko ahalegina hurrengo 20 urteetan erron ka handia izan
|
beharko
luke, bestelako hizkuntzak baztertu gabe, ariketa hori premiazkoa duelako edozein ikertzailek, erregistro desberdinak erabiltzeak aberastu egiten duelako geure diskurritzeko ahalegina.
|
|
|
Zientzia produkziorik probisionalena eta eztabaidagarriena gertatzen zaigu, beraz, ziurtasun laburrekoa dugu. Kultura artistikoak, aldiz, literarioak eta abar, horiek bai dutela bere indibidualtasuna eta iraunkortasuna aldaezina delako arte ederreko lan zehatza.Giro honetan bizi gara eta historiaren esparruan lerroak aipatu
|
beharko
lirateke, historia ekonomikoan, historia sozialean, historia politikoan edo kul turgintzazkoa edo historia ekologikoan. Bestalde, mikroanalisiaren garrantzia eta premia garatzen doa.
|
|
|
Bestalde, Euskal Herriari buruz ko historia nagusi edo orokorrak sintesi formatoan edo autore askoren artean ugaldu egin dira. Atal honek azterketa berezia merezi
|
beharko
luke autorez autore. Hala ere, zenbait gogoeta orokor azalduko ditut.ETORKIZUNARI BEGIRAAzpiegiturazko ikerlanak burutu behar dira, oraindik gure iraganaz eza gutza urria dugulako Euskal Herriko ikuspegia garatuz.
|
|
|
G. Desdevises du Dezert historialariaren esanetan, lI rurac-Bat, lÉtat vascongade, triple et un delakoa, R. Becerro de Bengoaren ikuspegiari jarraituz, berraztertu eta ara katu
|
beharko
litzateke?. Oraingoan landuko dudana, literaturaren inguruko gaitzat ere har daitekeen historiografiaren ardatzak erakusten eta Euskal Herriko historia nola gihartu eta garatu den azken bi mendeotan erakusten saiatuko naiz.
|
|
|
Ustedugu gaiahor kokatu behardela, hizkuntzalaritzarenmuin-muina denaldakortasunordenatuareneremuan, ezanitzeknahiduten bezalaeuskara batua1euskalkiak ikuspegi soiletakamutsean. Egin
|
beharko
liratekeen azterketei etadatu-bilketeiekitekotan oinarrizko gertakarihauekgogoanizanikabiatzeakomenida.
|
|
|
Etorkizuneaneuskaranzeraldaketanagusigertatukodirenikustekodago oraino. Lehen-lehenik euskarak berak
|
behardu
indarra hartu, soziologoek esanduten legez, azpigizarte euskaldunaren protagonismosozialerakargarria funtsezkoada.Ezdakigueuskaldunonarteanzeineratako ideologiagramatikalanagusituko zaigun; ezdakiguereduestandarra hirietanherrixketan baino lasterragoetasakonago hedatuko otedenere, ohizhirietanageribaitanabar menenestandarrarenindarra; hirietan erkidegoen arteko hartu-emanenkon plexutasunakpe...
|
|
|
Guk ere oinarrizko ideia batzuk ekarri nahi ditugu horren heldugabe dagoen Euskal Soziolinguistikaren eremura, Antiguako hizkuntzalari donostiarrak esanen lukeenez, euskararen endoglosiaren alorrera. Han-hemenka bildu ditugun ezpalak dira, beste hizkuntza batzuetan gauzak egun zer-nola gertatzen diren erakusten digutenak; nola edo hala, euskararen baitan gertatuko diratekeen aldaketa eta berrikuntzek ez lukete aurkeztuko ditugunetarik guztiz urrun ibili
|
beharko
; gune arras euskaldun batzuetako salbuespenak salbuespen direla eta egun nagusi dabilen eredutik guztiz urrun gelditu diren hizkeren errealitatetik landa, hori da euskara berriari buruz dakigun apurrak oraingoz adierazten diguna.
|
|
|
Halaz guztiz ere, guk ez dugu arazo bihurtu den gai hau ukituko, hizkeren arteko auzira mugatuko dugu jar duna. Arazoak konpontzen hasteko, gainera, deskribapenak
|
behar izaten
dira eta definizioetan bat etortzea ere gauza beharra da.
|
|
|
21 Hizkuntzaren esparru bakoitzean hartzen diren maileguek hizkuntza osoan izan dezaketen eraginak zer pentsatua eman
|
beharko
liguke: bizidunen dietaz ari garelarik, haragijale eta belarjale hitzak, esate baterako, hizkuntza komunekoak direla onartu beharra dugu, hiztun gehienek erabil ditzaketen adigaiei baitagozkie eta irizpide horretan oinarrituta bultza genitzake, karniboro eta herbiboro hitzen aldean.
|
|
|
batetik, jakintza-esparruari edota gaiari dagokion ardatza dugu eta, bestetik, informazio-trukearekin zerikusia duten baldintzei dagokiena. Jakintza-esparru bakoitzak estilo berezia izaten du, baina, adituak esparru bakar beteko adituak izan ohi direnez, jakintza-esparru bakarreko estiloa menderatu
|
beharko
dut ¿?. Jakintza-esparru edota gai bakarra hartuta, batetik, estilo desberdinak behar dira komunikazio idatzirako eta mintzaturako eta, bestetik, igorlearen eta hartzailearen ezaugarrien arabera.
|
|
|
Jakintza-esparru edota gai bakarra hartuta, batetik, estilo desberdinak behar dira komunikazio idatzirako eta mintzaturako eta, bestetik, igorlearen eta hartzailearen ezaugarrien arabera. Esate baterako, mota desberdinetako testuak behar dira lehen hezkuntzan, bigarren hez kuntzan eta unibertsitatean; era berean, desberdinak izan
|
beharko
lukete adi tuek beren artean trukatzen dituzten testuek eta adituak ez diren hiztunei zuzendutakoek, eta jakina, desberdinak izan behar dute sendagile batek gaixoekin mintzatzen denean erabiltzen duen hizkerak, medikuntza-biltzar batean bere lankideen aurrean aurkezten duen komunikazioak eta kazetari batek telebistan ikusleei medikuntzaren aurrerapen baten berri emateko irakurtzen duen albisteak... Euskaraz erregistro hauek guztiak landu beharrekoak dira, hizkuntza osasuntsua izanen badugu eta zenbait alderditan horiek guztiak elkarrekin aldatu beharko badute ere, beste alderdi batzuetan aldendu egingo dira estilo-aniztasunaren mesedetan29. Hizkuntza bat beste baten eraginaren pean bizi denean, ahultzearen diagnosia egin ahal izateko ezinbestekoa da ondo bereiztea hizkuntza menderatzailearen sistemak eragindako aldaketak eta sistema horrek eragindakoak ez diren aldaketak.
|
|
|
Esate baterako, mota desberdinetako testuak behar dira lehen hezkuntzan, bigarren hez kuntzan eta unibertsitatean; era berean, desberdinak izan beharko lukete adi tuek beren artean trukatzen dituzten testuek eta adituak ez diren hiztunei zuzendutakoek, eta jakina, desberdinak izan behar dute sendagile batek gaixoekin mintzatzen denean erabiltzen duen hizkerak, medikuntza-biltzar batean bere lankideen aurrean aurkezten duen komunikazioak eta kazetari batek telebistan ikusleei medikuntzaren aurrerapen baten berri emateko irakurtzen duen albisteak. Euskaraz erregistro hauek guztiak landu beharrekoak dira, hizkuntza osasuntsua izanen badugu eta zenbait alderditan horiek guztiak elkarrekin aldatu
|
beharko
badute ere, beste alderdi batzuetan aldendu egingo dira estilo-aniztasunaren mesedetan29. Hizkuntza bat beste baten eraginaren pean bizi denean, ahultzearen diagnosia egin ahal izateko ezinbestekoa da ondo bereiztea hizkuntza menderatzailearen sistemak eragindako aldaketak eta sistema horrek eragindakoak ez diren aldaketak. Hizkuntza menderatzaileak eragindako aldaketek bi motatako ondorioak eman ditzakete:
|
|
|
Behin baino gehiagotan entzun dudan ideia da Lehen eta Bigarren Hezkuntzan erabiltzen den euskara urrun samar dagoela unibertsitatean erabiltzen den euskaratik eta horren aurka lan egin
|
beharko
genukeela. Urruntze hori sakonkiago aztertu beharko litzateke, ordea:
|
|
|
Behin baino gehiagotan entzun dudan ideia da Lehen eta Bigarren Hezkuntzan erabiltzen den euskara urrun samar dagoela unibertsitatean erabiltzen den euskaratik eta horren aurka lan egin beharko genukeela. Urruntze hori sakonkiago aztertu
|
beharko
litzateke, ordea: alderdi batzuetan eredu berdintsuak behar dituzte euskararen erabilera horiek, baina beste alderdi batzuetan estilo desberdinak izan beharko dituzte.
|
|
|
Urruntze hori sakonkiago aztertu beharko litzateke, ordea: alderdi batzuetan eredu berdintsuak behar dituzte euskararen erabilera horiek, baina beste alderdi batzuetan estilo desberdinak izan
|
beharko
dituzte. ' 30 Ikus Elordui (1995). 500EVSKARA BATUA ETA EUSKARA TEKNIKO-ZIENTIFIKOAgara hizkuntza menderatuak menderatzailearekin berdintzera jotzen duenean, eta hizkuntz bereizteaz, aldiz, hizkuntza menderatuak menderatzailearen eredutik urruntzera jotzen duenean.
|
|
|
«... aukera paregabea eskaintzen du, orobat, erdal izen+ adjektibo erreferentzial egiturak ordezkatzeko: esku-lan (trabajo manual! travail manuel), abo-literatura (literatura oral! lit térature orale) ekonomi teoria (teoría económica/ théorie économique), etab. Bide honi eutsi
|
beharko
litzaioke orain ere, ahal den guztian, erdal hitz-mol daera arrotzen menpekoegi bihurtu nahi ez badugu...» (Euskaltzaindia (1992: 31 Euskara Tekniko-zientifikorako ere hitz-hurrenkera hori hartu izan da inoiz eredugarritzat (Zabala eta Odriozola, 1992). Lan honetan aipatuko ez ditudan zenbait joera aurki daitezke Odriozola eta Zabala (1992)
|
|
|
Batetik, euskarak onartzen duena baino harantzago doan izenen erabilera dugu, inguruko erdaren sistema kopiatzetik datorkiguna: foku baten hurbiltasunean bezalakoak ikus daitezke foku batetik hurbil
|
beharko
litzatekeen tokian. Bestetik, maileguak euskal atzizkiez ezkutatzeko joera hedatu zen garai batean, Euskaltzaindiak (1994) zuzentzeko gomendioa eman duenetik neurri handian geldiarazi bada ere; ins talazio, ebaluazio eta integrazio izenen ordez instalakuntza, integrapena eta ebaluaketa erabiltzeaz ari naiz.
|
|
|
Ildo beretik, begibakar bezalako adjektibo elkartuen bidea ustiatuz, zelulabakar, atomobakar edo mineralbakar bezalakoak sortu ditugu eta horrelakoak gutxienez bi osagaiko sailkapenen kideak izan ohi direnez, inolako aurrekaririk gabeko zelulanitz, atomoanitz edo mineralanitz ere sortu dira, zelulaniztasun bezalako eratorriak ere eman dituztenak. Tradiziorik eza tik abiatuta zelulanitz bezalakoak gaizki eratuta daudela aldarrikatu dute zen baitek, anitz adjektiboa ez dela argudiatuz, baina honelakoak baztertu aurre tik, sakonki aztertu
|
beharko
litzateke exozentrikotasunaren auzia: badira euskaraz zenbatzaileak daramatzaten exozentrikoak (lauburu, ehunzango...) eta bestetik, honelako hitz elkartuek beren osagaiek ez bezalako kategoria izaten dute maiz ([hitzontzt] Adj.
|
|
|
Zenbaitetan, erabilera komunetik urruntzeko joera ere badago esparru berezituetako erabiltzaileak mailegu zaleagoak izatearen azpian47? Oro har izena erregea da terminologiaren esparruan eta gehiagotan mailegatu
|
beharko
ditugu izenak, aditzak48 edo adjektiboak baino. Aditzetiko izenak ere, jadanik ditugun aditzetatik eratorri ahal izango ditugu askotan eta beraz, gutxiagotan mailegatu beharko ditugu bestelako izenak baino.
|
|
|
Oro har izena erregea da terminologiaren esparruan eta gehiagotan mailegatu beharko ditugu izenak, aditzak48 edo adjektiboak baino. Aditzetiko izenak ere, jadanik ditugun aditzetatik eratorri ahal izango ditugu askotan eta beraz, gutxiagotan mailegatu
|
beharko
ditugu bestelako izenak baino.
|
|
|
1984 urtean euskararen azentueraren gaineko azterketek itzelezko bultzada hartu zuten; orduan ere, euskara batuak azentua eduki zezakeela hasi ginen entzuten. Ilunpeko argi izpi hari ia bakardade osoan eutsi
|
behar izan
dio Txillardegik urte luzeetan barrena. Ordutik hona beste ikertzaile batzuk ager tu dira plaza honetara eta euskal azentuaren arazoa argitzen hasi da; euskara, honetan ere, hizkuntza arrunta dela erakutsi da.
|
|
|
Gure lana egin ahal izateko test batzuk prestatu genituen Bilboko Magisteritza Eskolako lehen mailako ikasleei egiteko. Idatziz agertzen diren hitzak eta sintagmen azentua jartzeko eskatu zitzaien ikasleei; erantzunetan curen ustez normalean egiten duten azentuera adierazi
|
behar izan
dute. Ikasleak denetara 86 izan dira, 37 euskaldun berriak, 27 euskaldun zahar bizkaitarrak eta 22 euskaldun zahar gipuzkoarrak; curen adinaren batez-bestekoa 19 urtekoa izan da.
|
|
|
Gure herri honetara egin zituen bidaien ondoren burutu zituen ikerketak hainbat liburu eta artikulutan argitaratu zituen, eta gure artean asko izan dira pertsonaiaz eta bere lanez hitzez eta idatziz aritu izan direnak. Esan
|
beharko
genuke-berak
|
|
|
Giza barnean ezinegona sortzen du lotan baina bizirik dagoen harrak, eta hori gertatu zitzaion Bonaparteri. II. Inperioa 1852an sortu eta eratu arte, Londresetik Parisa eta Paristik Londresa hainbat ostera egin
|
behar izan
zituen zeukan karguaren arabera. Politikatik aparte bazeraman buruan beste ardura bat:
|
|
|
kapen honetan ikusten denez, ahoskerako zeinu fonetikoetan ere lan eskergarria egin zuen dialekto guztietarako zeinu berdinak, bateratuak erabiliz. Dialektologoentzat garrantzitsua dela sailkapen hau iruditzen zait; baina nire lanaren edukitik kanpo geratzen da, alor horretan sartzeko ikerketa luzea egin
|
beharko
litzaketelako.
|
|
|
Horretarako, hizkeren arteko desberdintasunaknolaberdintasunakzenbatu behardira.Desberdintasunakbainoezbadirakontuan hartzen (mapamono lexematikoak baztertuz) distantziak egiatandirenakbainohandiagobihurtzen dira eta ez dute errealitatea islatzen. Errealitate linguistikoa desitxuratuta azaltzenda.Bainaedozeinprozedurasailkatzaileren helburuaerrealitateaahal bezain fidelki islatzea izan
|
beharko
litzateke. Ez da nahikoa multzokatze zuzena burutzea, multzoen arteko harremanak erezuzenak izan behardira.
|
|
|
Erreakzioa gertatzen bada, aurrera egingo dugu saioan. Osterantzean, bertan behera utzi
|
beharko
dugu
|
|
|
osterantzean, bertan behera utzi
|
beharko
dugu
|
|
|
Lehenengo zenbakiak liburukiaren atala adierazten du eta bigarrenak adibidearena. Zenbaitetan, Euskaltzaindiaren adibidean oinarritzeko aukera izango dugu, baina lanaren argudio-ildoari begira zerbait aldatu
|
behar izan
dugu adierazpidean; horrela koetan, oin. laburdura jarri dugu.
|
|
|
bertan behera utzi
|
beharko
dugu
|
|
|
Hala ere, idatzizko (14 -18) hauek bi hausnarketa mota egitera garamatza te. Alde batetik, adibidez, ahozko informabideetan, koma horiei legozkiokeen goranzko doinuak entzun daitezke; horrelakoetan, nolabaiteko ezegokitasun (arin) a ikusi
|
beharko
litzateke hiztunaren hizkuntz ahalmenean. Beste alde batetik, idatzizko testuari dagokionez, gerta liteke hiztunak ondo ahoskatuko lukeena idatziz okerreko puntuazioa erabili izana soil-soilik; horrela balitz ere, testu mota jakin batekiko ezegokitasuna dagoela onar liteke (bestelako testu mota batzuetan egokia izango bailitzateke koma).
|
|
|
Edozein hipotesiri eusten diogularik ere, # ikurra dugu kontuaren adierazle onena: egoera jakin batean egin
|
beharko
ez litzatekeen edo egingo ez litzatekeena, eta ez perpaus mailako arauetan erabateko debekua duena eta-ikurraren bidez adierazten dena.
|
|
|
Lan honetan aldarrikatu dugunari jarraituz, idazle hau guk geuk arruntzat jo ditugun beheranzko doinua eta isi lune luzeaz ari dela pentsatu behar dugu. Edonola, gure ikuspegiarekin bat eginez ezaugarri horiek puntuazioak ondo islatu
|
beharko
lituzkeela dio eta bere adibideetan ere, puntua ageri da.
|
|
|
21 Ikus Odriozolaren (1998) lanean argi eta garbi ihartze prozesua jaso
|
behar izan
duen es que gaztelaniazkoaz esandakoa. Edonola, (i) ko es que, (SS) ko bait-soilaren parekoa izan go litzateke hainbat ikuspegitatik Era berean, interesgarri gerta liteke lan horretan eta enkli-
|
|
|
Bi hitz derragun kazetariaren hiztegi jori, berritu eta garbiaz, mintzaira eta figurez baino lehen. Hiztegi aberatsa da utzi diguna, kazetaritzako arlo gehientsuetako hitzak erabili
|
behar izan
baitzituen. Kazetari senez, bere garai ko jendearen ahoko hitzak erabiltzen zituen, Broussainek ohartarazi bezala?.
|
|
2019
|
|
|
Fernández Cuesta falangista buru zuen Justizia ministerioak Auzitegi Goreneko idazkaritzan konfirmatu zuen, lehenengo sail kriminalean eta ondoren zibilean.348 Lau urte igarota, Akademiak 1949ko ekainean bidali zion erabakiaren berri Madrilera: " Euskaltzaindiak erabagi dau zuri eskatutea euskaltzaintzeari eragon dakiozula, kisa oŕeri dagokiozan lanetan beŕasirik eta batzaŕetara eldurik". 349 Baina semeak erantzun
|
behar izan
zuen, B. Echegaray lur jota zegoelako egun berean hil zitzaizkiolako Ricarda Irabien emaztea eta M.ª Dolores Echegaray alaba. Zorigaitz horien ondorioz, B. Echegarayren garaiko korrespondentzia guztia dolu paperean idatzita dago.
|
|
|
CE-PV baterarazi ondoren, zuzendariorde eta erredaktoreburu izan zen 1940-1951 artean, J. Zuazagoitia Bilboko alkatea egunkariaren zuzendari zela. Zuzendariorde izan ahal izateko, FET-JONSeko txartela aurkeztu
|
behar izan
zuen: 83.558 zenbakiduna.353
|
|
|
Era berean, artean urgazleen gehiengoa ziren Espainiako abertzaleek agintari frankisten aurrean sor zezaketen arazoa saihesten zuen modu aski traketsean. Hala ere, Pirinio Behereetako idazleez zuen ezagutza oso eskasa zen, eta informatzaile bila hasi
|
behar izan
zuen berehala.
|
|
|
M. Azkuek urtebete lehenago agindu ziola" dar nueva vida a Euskaltzaindi", pribatuan lehenengo eta ofizialki ondoren. Horretarako hainbat auzi argitu
|
behar izan
zituela, eta hau zela Akademiaren egoera une horretan:
|
|
|
Besteak beste, Kataluniako F. Cambók omenezko testua idatzi zuen, Nafarroako euskaltzainak EAJ-PNVren" okerreko" bidea saihestu zuela nabarmenduta. E. Esparzak Diario de Navarran, ordea, A. Campiónen ikuspegi historiografikoaren aurka idatzi
|
behar izan
zuen. Gainera, haren ondare bibliografiko eta dokumentala NFD frankistak zabartu egin zuen hurrengo urteetan (Granja Pascual 1988; Estornés Lasa 1996; López Antón 1998; Ibarzabal 2001; Bidador 2003; Majuelo 2011).
|
|
|
1939ko irailean hil baino lehenago, R. M. Azkueri laguntza eskatu
|
behar izan
zion (Urrutia 2001). Maiatzaren 16an idatzi zion dokumentuak frogatzen du, J. B. Egusquizaren ustezko frankismoa baino areago, agintari errepresiogileek euskaltzainburua taldekotzat zutela, besteri berme politikoak ziurtatzeko gauza izan baitzen:
|
|
|
Gerra zibila piztu zenean, D. de Inza Hondarribiko (Gipuzkoa) komentuko bikarioa zela, milizia anarkisten gehiegikeriak pairatu zituzten eta jeltzaleek babestuta egon
|
behar izan
zuten. Hain zuzen, J. M. Urquijo exekutatu zutenean, gutuna idatzi zion J. Urquijori, kaputxinoen Altsasuko (Nafarroa) ikastetxetik:
|
|
|
Horra, bada, irakurle, Antton Ugartek egindakoa. Berori geratzen da argitaratua, gerora etorriko diren beste batzuen esperoan, guztion artean moldatu
|
beharko
baita Akademiaren historia, hain zuzen ere, euskararen beraren historia islatzen duena azken mendean, bere argi-ilunak eta on-gaitz guztiekin islatu ere.
|
|
|
Iradokizunen bat egitera mugatu zen: euskaltzain berriei Euskeraren bilduma osoa eman
|
beharko
litzaiekeela, gerra zibil aurreko erabakien jarraitutasuna ziurtatzeko.850 Gutunean ez zuen erantzun hitzaldiaren arazoa aipatu, baina L. Villasantek irailean Pauen gorabehera guztiak azaldu zizkion (cf. Altube 1959:
|
|
|
878 Egin
|
behar izan
zituen askotariko zereginen artean, J. Bilbao Kuban izan zenean 19501954 artean, Eusko Bibliographiaren egitasmoaz ere arduratu zen (Euskaltzaindiaren Artxiboa, Odon Apraiz funtsa: L. Michelenaren gutuna O.
|
|
|
43; Murua Uria 1997, Bidegain 2013). Gure Herriaren 1938ko zenbakian, gerra zibil betean, bere jarrera ustez apolitikoa azaldu
|
behar izan
zuen:
|
|
|
Lafonen ezin etorria adierazi zen. B. Echegarayk, berriz ere, Auzitegi Goreneko idazkaritza lanagatik Madrilen geratu
|
behar izan
zuen. Galiziako jargoietako euskal hitzak ikertzen jarraitzen
|
|
|
M. Azkueren hiletara joan. Hegazkinez itzuli
|
behar izan
zuen Madrilera, eta ohean zegoen ezinduta. Euskal Herriko korporazio ofizialek ordaindutako (baina Euskaltzaindiak antolatutako) omenaldi baten beharra ezinbestekotzat jo zuen:
|
|
|
Euskaltzainburua hil ondoren, bi gutun idatzi zituen Madrildik buru berriak urgazle izenda zezan, R. M. Azkuek berak agindu omen zion bezala.676 N. Oleaga idazkaria ospitalizatuta zegoenez, F. Krutwigek erantzun
|
behar izan
zion, euskaraz, hartzaileak uler676 ABA-EUS: R.
|
|
|
Buruordeak, 1952ko lehen hiruhilekoan, hiru aldiz galdetu zion gutunez idazkariaren egoeraz, baina F. Krutwigek ez zion erantzun. Gogaituta, J. Gorostiagarengana jo
|
behar izan
zuen Bilboko berrien eske.746
|
|
|
Sindikatu bertikaleko" Educación y Descanso" sailak euskal folklore eta literatura lehiaketa bat antolatu zuen 1951ko San Tomas egunerako. Horretarako, zenbait abertzalez osatutako epaimahaiaren eta" Txepetxa" teatro taldearen parte hartzea
|
behar izan
zuten. Jon Echaidek (euskaltzainburuordearen semeak) guztiaren berri eman zion T. Monzoni.
|
|
|
Kempis-en Imitatio Christi berri bat. N. Echánizen Izeko aberatsa/ Irulearen negarra liburua inprimatzeko baimena J. C. Sudupe bikario jeneralak 1952ko urrian eman zuen, baina Kristo’ren antz-bideak 1953ko irailera arte itxaron
|
behar izan
zuen, seguru asko erbesteko E. Larrañaga apaizak anonimoki itzulia zelako (cf. Iztueta & Iztueta 2006:
|
|
|
Nolanahi den, maiatzaren 9ko batzarrean eztabaidatutako gaien artean beste batzuk ere egon ziren. 1952ko abuztuan Suediako Uppsalan egin zen ICOS biltzarrean parte hartzeko gonbita jaso zuen Euskaltzaindiak, baina beti bezala uko egin
|
behar izan
zion maila internazionalean jarduteari. Biltzarraren Frantziako ordezkaria A. Dauzat zen eta Espainiakoa A. Griera frankista, noski.782
|
|
|
Bestalde, ezaguna zen 1951az geroztik Nafarroan Institución Príncipe de Viana-ren bidez euskara eskola ofizialak ematen zirela. F. Tirapuren ikastaroek hainbeste arrakasta izan zuten, 1952ko urrian laguntzaile bat eskatu
|
behar izan
ziola NFDri (Jimeno Jurío 1996: 511 -513).
|
|
|
– Pirinio Behereetako idazleek, berriz," ch" eta" tch" ordez," x" eta" tx" idatzi
|
beharko
zuten, batasuna helburu.495
|
|
|
– Era berean, Espainiako euskaldunek ahoskatzen ez duten" h" grafema idatzi
|
beharko
zuten beti, lapurterazko ohituran.496
|
|
|
495 Frantziako euskal tradizioan" x" gaur egungo" ts" ren ordez erabiltzen zen. Adibidez," Axular" edo" Oxobi" forma ihartuen ordez," Atsular" (nahiz eta kasu hau ez dagoen guztiz argi) eta" Otsobi" izan
|
beharko
lirateke forma arautuak, eta horrela idazten zituen F. Krutwigek (cf. Andiazabal & al. 2006:
|
|
|
Euskaltzain gaztearen jarrera bakegilea pozez ikusi zuen aldizkaria Donibane Lohizunetik zuzentzen zuen Isidoro Fagoaga (1893-1976) erbesteratuak. Nafarroako tenore ohiak N. Ormaechea idazlea miretsi egiten zuen eta F. Krutwigek gutun irekian hark euskaltzain izan
|
beharko
lukeela aditzera eman zuen. Horren guztiaren berri eman zion I. Fagoagak jadanik Guatemalan zegoen N. Ormaecheari maiatzean.
|
|
|
Diktadurak begi onez ikus zezakeen gai kaltegabea zen, euskal toponimia eta historia erlijiosoa nahasten zituena. Akademiaren urtarrileko batzarrean egindako hitzaldiak zuen kritizismoa baztertu egin
|
behar izan
zuen, noski. Adeitasunezko aitzinsolasean, Gipuzkoa eta Nafarroaren arteko kultura harremanak nabarmendu zituen.
|
|
|
1954ko udaberrian bi astez ordezkatu
|
behar izan
zuen N. Echániz apaizaren arabera, ikasleak etsita zeuden, SFVJUko euskara eskoletako irakaslea sarri gaixo972 KMK: I. M. Echaideren gutuna A. Arrueri, 1954-07-24.
|
|
|
Mendiolak, institutu katedradun gisa, Hezkuntza Nazionaleko ministerioaren ordezkaritza bete arren, bistan dago gobernu mailako karguen absentzia. GPDko presidenteak bere hitzaldian euskararen atzerakada deitoratzeaz gain, SFVJUren espainolismo frankista orbangabea berriz nabarmendu
|
behar izan
zuen:
|
|
|
Euskalzain izan naiko duan... orran dago dana. Beraz besteren batzuek bultzatu
|
bearko
diote ortara. Eta oietako zenbaiti guk esan bearko, mesede ori egin daigute (Iztueta & Iztueta 2006:
|
|
|
Beraz besteren batzuek bultzatu bearko diote ortara. Eta oietako zenbaiti guk esan
|
bearko
, mesede ori egin daigute (Iztueta & Iztueta 2006: 433).
|
|
|
M. Azkuek ez zien gainerako euskaltzainei ezer esan. N. Oleagak prentsan irakurri
|
behar izan
zuen, urriaren 29an. Hiletarako berandu zebilenez, R.
|
|
|
Uztaileko debekuaren ondoren, I. M. Echaidek gutun luze bat idatzi zion F. Krutwigi adierazteko Donostiako batzarrak handik aurrera beste nonbait egin
|
beharko
zirela. I. M. Echaidek aditzera ematen zuen ez zegoela konforme F. Krutwigen jokabidearekin.
|
|
|
582 Euzkadiko" Euskera ta Euskal Elerti Saľa" ren buru gisa, erbestera jo
|
behar izan
zuen 1937an. Hala ere, euskaltzainburuarekin postazko harremana izan zuen eta horrek deduzko izendatuko zutela agindu zion 1941ean.
|
|
|
589 Ezinbestean, Word aldizkari ospetsura artikulua bidali zuenean atzera bota zioten eta bere kasa argitaratu
|
behar izan
zuen, liburuxkan azaldu zuenez: How did language originate?
|
|
|
I. Fagoaga bitartekari zela, Espainia eta El Salvador artean hainbat gutun gurutzatu zituzten 1951ko apiril-ekainetan F. Krutwig eta N. Ormaecheak, Akademiaren gerraondoko berrantolatzea xeheki azaldu eta euskaltzain izateko hautagaitza prestatzen saiatzeko. Baina N. Ormaechearen ezezkoa atzeraezinezkoa zen, eta F. Krutwigek onartu
|
behar izan
zuen hura kentzea. F. Krutwigek Gernikan 1951n argitaratu zituen artikuluak nazkagarriak iruditu
|
|
|
A. M. Labayen urgazleak bakegile lanak egin
|
behar izan
zituen 1951ko abuztuan, Euzko-Gogoako zuzendariak konfrontazio asmoak bazter zitzan:
|
|
|
Dakogikun garaira itzulita, argitalpenen arloan, Akademiaren berehalako lorpen handiena M. Lecuonak ortotipografia berrituarekin prestatutako P. Axularren Gueroren edizioa (1954) izan zen. A. M. Labayen urgazleak zabaltzen zuen informazioaren ondorioz, argitalpen asmoaren lehen berriak 1953ko udaberrian agertu ziren EJ-GEren Parisko berripaperean eta P. Lafittek zuzentzen zuen astekarian (Euzko Deya 1953-05-01; Herria 1953-05-14). 1163 Baina Euskera agerkaria argitaratzeko izandako arazoen ondoren, J. Font apezpikuarengana jo
|
behar izan
zuten, zentsura erlijiosoa eskuzabalagoa izango zelakoan. Zarauzko Itxaropenak inprimatu zuen, J. L. Ansorena eliza zentsorearen eta J. C. Sudupe Donostiako bikario jeneralaren baimenarekin.
|
|
|
1166 N. Ormaechearen Aitorkizunak itzulpenak ere 1956ko apirilera arte itxaron
|
behar izan
zuen J. L. Ansorena eta J. C. Sudupek sinatutako elizbarrutiaren baimena lortzeko (Ruiz Arzalluz 2003: 51 -53).
|
|
|
L. Villasantek aldez aurretik jakinarazi zuen ezin etorria, Arantzazuko santutegian ikasleek ekitaldi bat antolatu zutelako.1183 Hain zuzen, agerkari ofizialarekin kolpe berri bat jasota, Akademia uzkur ageri zen jarduera ageriarekiko. E. Erquiaga urgazleak Euskaltzaindia bizirik ote zegoen galdetu
|
behar izan
zion L. Villasanteri, egunkarietan ez zuelako Akademiaren batzarren berririk irakurtzen (Sudupe 2011a: 235). 1184
|
|
|
Bestalde G. Maidagan urgazleak behin-behineko diruzain izaten jarraitzen zuen, estatutuek diruzaina euskaltzain izatea agindu arren. Ikusiko dugunez, urtea amaitu baino lehenago azken lanpostu bientzako behin-behineko ordezkoa bilatu
|
behar izan
zuten.
|
|
|
GPDko ingeniari izatetik erretiroa 1954ko abenduaren 1ean hartu zuen, hirurogeita hamar urterekin. Abenduaren 8an enbolia batek jo zion eta horren ondorioz hanka bat ebaki
|
behar izan
zioten, baina gero ere Euskaltzaindiko ardurekin jarraitu zuen, eginkizun horrek pozez
|
|
|
EI-SEV ez ziren Euzkadiko Jaurlaritzaren egituran integratu, baina bigarrena publikoki konprometitu zen Errepublikako Autonomia Estatutuaren proiektuarekin. Horrela, Euzko Irakastola Nagusiaren 1936ko sorrera dekretuan J. M. Leizaola sailburuak EI-SEVi aitortza ofiziala egin zionean, Akademiari ez zion aipamenik egin
|
behar izan
.
|
|
|
Besteak beste J. C. Ibarguchi urgazleari gertatu bezala, ukatu egin zioten baimena; 1955 arte jarraitu
|
behar izan
zuen Calahorran. Bertako artxibo historikoa ikertzeaz gain, euskarazko zenbait poema eta kanta argitaratu zituen, baita Gazteiz-ko Eliz-barrutirako kristau-ikasbidea berriz moldatu ere.
|
|
|
Oinarrizko jarrera katoliko eskuindarretik, aldizkariko arduradunak" euskal oasia" ren aldera lerratu eta gerra zibileko erbesteratuak laguntzen aritu ziren. Gure Herriako orrialdeetatik ukatu egin
|
behar izan
zuten autonomista edo separatistak zirenik. Biratze hau ez zen erraza izan, soziologikoki J. Ybarnegaray diputatuak irudikatzen zuen eskuin muturreko frantses nazionalismoan hazitakoak zirelako arduradun gehienak (Gure Herria 1936a; 1936b; 1937a; 1938; 1939; cf. Haritschelhar Duhalde 2009).
|
|
|
468; Hernández Mata 2007; Charritton 2009: 170). 418 A. Irigarayk 1949ko urrian ohar bat bidali
|
behar izan
zion P. Lafitteri, anonimo bezala Herrian argitaratu eta giroa bare zezan, baina ikusiko dugunez alferrik izan zen:
|
|
|
Izan ere, frankistek Madril errepublikanoa okupatu ondoren, J. Caro hiriburura itzuli zen 1939ko udazkenean, unibertsitate lizentzia amaitzera. Katoliko integristek barojatarrak gaitzesten zituztenez, J. Carok zirkulu falangistara hurbildu
|
behar izan
zuen. Baldintza zail horietan argitaratu zen, adibidez, P. Barojaren Comunistas, judíos y demás ralea (1938) antologia, E. Giménez Caballeroren hitzaurrearekin (García de Juan 2016).
|
|
|
M. Múgica Gasteizko apezpiku deserrituaren agindupean, halaber, Bizkaian 1937an sortu zen seminarioko irakasle ere izendatu zuten. Ekainaren 19an Bilbo erori aurretik, Frantziara erbesteratu eta EJ-GEren haur kolonietan eta propaganda antifrankistan aritu zen, baina berehala Kubara alde egin
|
behar izan
zuen Mundu Gerragatik. Hala ere, R.
|
|
|
Euskararen gutxiespen historiko baten inertziaren zamaz gain, gerrara bideratutako ahalegin ikaragarriak eta, azkenik, 1937ko ekainean Bilboren erortzeak, ezabatu egin zuten Euzkadiko gizarte erabileran elebitasun orekatuagoa hedatzeko asmo hura. Aipatutako EGLZ-DCEko kide guztiek erbestera joan
|
behar izan
zuten, hil edo atxilotu ez bazituzten. Euskararen gizarte sustapen lan hori politikoki zein delikatua zen frogatzen du zeregin horretan gehien konprometitutako euskaltzainek erbesterako bidea hartu behar izateak:
|
|
|
Ez dago maila horretako bibliografiarik, aldeak alde, Julio Urquijo, Bonifacio Echegaray, Juan Carlos Guerra, Nazario Oleaga, Juan Irigoyen edota José M.ª Lojendio eskuindar euskaltzainak ikertu nahi dituenarentzat. Adibidez, Ignacio M.ª Echaide euskaltzainburu integristaren biografia (gutxi erabili bezain zaharkitua) bere semeak idatzi
|
behar izan
zuen, bion arteko alde ideologikoagatik aski traumatikoa dirudien erabakian (Etxaide-Itharte 1986). Berriki, Antonio Arrue euskaltzain karlistaren ekarpena labur-labur aztertu nahi izan denean, berehala talka egin dute bi interpretazio ustez elkarrezinek (Martorell 2011; Sudupe 2012).
|
|
|
Maila guztiak hautsi izan balira, ez nintzateke honelako ikerlan bat egiteko gauza izango. Nire tesiaren asmoa da, hain zuzen, Euskaltzaindiaren eta euskal kulturaren aro ilunegi hori orain arte ez bezalako oinarri enpirikoarekin eta edozein azterketak izan
|
beharko
lukeen zintzotasun historikoarekin aztertzea.1
|
|
|
Onomastikarekin jarraituta, uko egin
|
behar izan
diot hasieran erabili nuen irizpide koherenteari, hots, Euskaltzaindiaren berariazko batzordeak araututako euskal deituren formak erabiltzeari. Zoritxarrez edo zorionez, irizpide hori ez da betetzen batzorde horretatik eta Akademiaren katalogoetatik kanpo (Euskaltzaindiaren Onomastika Batzordea 1998; Azkue Biblioteka Batzordea 2006).
|
|
|
" Bernard Dechepare", baina ez" Bernart Etxepare", etab. Horrek inkoherentzia bitxiak eragin ditu: " Luis Michelena" forma erabili dut Gipuzkoako euskaltzain ospetsua izendatzeko, nahiz eta haren" euskal" izena daraman Koldo Mitxelena Kulturunea (KMK) behin eta berriz aipatu
|
behar izan
dudan iturri gisa. Hain zuzen, garaiko erakundeen izenak ere, ulerterrazago diren jatorrizko erdal forma ofizialetan utzi ditut; itzulpen arruntagoak dituzten kasu ezagunetan (ministerio, diputazio, unibertsitate edota elizbarruti bezalakoak) izan ezik.
|
|
|
Adema, J. Aguerre) eta beste bi hil egin ziren (D. Aguirre, P. Broussain). Ondorioz, lau euskaltzain berri izendatu
|
behar izan
zituzten berehala: M. Landerreche, D. de Inza, S. Altube eta G. Lacombe.7
|
|
|
Bestalde, hala euskarazko dokumentu zaharrak jaso eta argitaratzeko nola euskal hizkuntza nahiz literatura katedrak sortzeko asmoa agertzen zuten. " Ikerleen" sailarekin gertatu bezala, 1920ko estatutuek ezarritakoa baino maila apalagoan ibili
|
behar izan
zuen" yagoleen" sailak ere, eguneroko prentsan euskarazko presentzia testimoniala ziurtatzea ere nekeza zen garaian.
|
|
|
Akademiaren jardun eskasa ikusita, 1947ko irailean Donostian bildutakoek (R. M. Azkue, J. Urquijo, I. M. Echaide, A. Irigaray eta N. Oleaga) ondoko oharra egin
|
behar izan
zuten: " Batzarretara uts barik etorri daitezala euskaltzainai eskatutea erabagi da gero" (Euskaltzaindia 1956:
|
|
|
Egoera nahasia hainbat hilabetez luzatu zen, A. Irigarayk 1941eko urrian berriz ere J. Urquijorengana jo
|
behar izan
baitzuen argitasun bila: " El día pasado me dijo Eladio Esparza que le tenía q. acompañar a una sesión de la Academia; me extrañó pues no he tenido ninguna noticia de ésta directamente". 184 Azkenean, 1941eko urriaren 30ean Bilbon egin zen batzarrera A. Irigaray bera agertu zen izendapena onartzera.
|
|
|
Euzkadiko Jaurlaritzaren Parisko Euzko Deyaren gehigarri informatibo gisa, Oficina Prensa Euzkadi (OPE) argitaratzen zen 1947az geroztik. Oficina Prensa Euzkadi zuzentzen zuen J. M. Lasartek Pauen bizi zen C. Jemeini galdetu
|
behar izan
zion Euskaltzaindiarekiko harremanaz. Ez zuen barnealdeko informaziorik, ezta S. Altuberena ere.
|
|
|
Eskualzaindiak bertzela erran baleza ere, ez da eskuara menduko haren legeri: harek
|
beharko
eskuararen araueri jarraiki. Horra egia.
|
|
|
Pirinio Behereetako P. Lafitte, Gipuzkoako M. Lecuona, Nafarroako D. de Inza (OFMCap) eta Bizkaiko Jaungoiko-Zale Bazkunako kideren bat. Eliza katolikoak, jakina, EI-SEVen, Akademiaren eta Eskualzaleen Biltzarraren laguntza izan
|
beharko
zukeen, lehen biak inoiz suspertuz gero. Programa hori ez zen batere errealista, kontuan hartuta euskal elizgizon asko atzerriratu egin zirela, hain zuzen, euskaltzaletasunak erakarri zien errepresio politikoagatik.
|
|
|
P. Yrizarren ustez, J. Urquijoren ospea eta BRSVAP aldizkaria izan ziren euskalarientzat babes eta aterpe nagusia diktadura frankistan. 1949tik aurrera P. Yrizar RSVAPen Madrilgo ordezkari ofiziala izan zen, bereziki CSICekiko harremanetan.316 Bera izan zen Euskal Herriko atlas linguistikoa abiatzeko egitasmoaren sustatzaile nagusia, nahiz eta bere kasa hasi
|
behar izan
zuen L. L. Bonaparteren lana eguneratzen. Hamarkada horretan," Formación y desarrollo del verbo auxiliar vasco" (1947-1948) edota" Los dialectos y variedades del vascuence" (1949) argitaratu zituen.
|
|
|
M. Azkue akademikoen nekrologiak idatzi zituena, eta ez zen oso sinesgarria Euskaltzaindia gerraondoan bizi zenik ez jakitea. Nolanahi den, egunkariko erredaktoreak ohar bat ezarri
|
behar izan
zuen:
|
|
|
Besteak beste, berriz arautu behar zen diru eta giza baliabidez urrituta zegoen Akademiaren batzarrak eta kargu aldaketak nola egin. Halaber, batzarretara joaten ez ziren eta lanik aurkezten ez zuten euskaltzainek kargua galdu
|
beharko
luketen ala ez erabaki behar zen.
|
|
|
Bilboko J. Ortega Galindo institutu katedradunak Gasteizko Pensamiento Alavés egunkarian argitaratutako" Vida y obras de Pedro Pablo Astarloa" [sic]. 828 Artikuluan erregimen foraleko hizkuntza eztabaiden testuinguru politikoa azaltzeaz gain, Salamancako Unibertsitateko euskara katedra ustez orbangabea goratu zuen.829 Hala ere, A. Tovarrek ezin izan zuen Durangoko ekitaldian parte hartu eta azken gorabeheren informazioa bertatik bertara jaso. Salamancan geratu
|
behar izan
zuen, uztailaren 21ean hilko zen T. Andrés Marcos errektoreorde zaharraren osasunak okerrera egin zuelako.830
|
|
|
F. Krutwigen inkontzientziaren froga da Bilbon giroa hilabete pare batean baretuko zela uste izatea, azkenean erbestean geratu
|
behar izan
baitzuen. Eusko-Jakintzako zuzendariaren Sarako etxean (Pirinio Behereak) berriz bildu ziren ekainaren 13an:
|
|
|
R. Lafonen gutuna G. Lacomberi, 1936-10-31 Militantzia politiko komunista hori estali
|
behar izan
zuten diktadura frankistako Akademian, noski (Krutwig 1991: 136).
|