|
2022
|
|
|
Eta horra hor, hain zuzen ere, paradoxa: euskararen onarpena gero eta gorago joaten
|
ari den
unean bertan, euskararen erabilpena gero eta beherago doala. Ikastolan dauden haurrez kanpo, ia ume eta gaztetxo bakar bat ere ez da euskaraz mintzatzen gaur egun Zuberoan.
|
|
|
Jakin 62 erdaldun bat haiekin bateratzearekin, akabo euskara eta gora frantsesa! Ez da egungo kontua ezta atzo goizekoa ere, baina egoera gero eta okerragoa bihurtzen
|
ari dela
, hori bai begi-bistakoa... edo belarriz nabarmen ohartu daitekeena dela.
|
|
|
Ikastolari arbuio eginagatik, santagraztarrak euskaldunak, euskal hiztunak, direla ezin da uka. Egunero euskaraz
|
ari diren
arizaleak izango dira, beraz, pastorala honetan, hori ez baita, tamalez baina, betiko kontua... Joan den urtean, esaterako, Ligi, Atherei, Lexantzü, Zunharre eta Etxebarrek taularatu duten Bereteretxe pastoralean ia esan daiteke erdaldunak euskaldunak baino kopuru handiagoan zirela!
|
|
|
Alabaina, euskara idatzia —eta arauez idatzia denaz mintzo naiz— plazara agertzeak ondorio txarrik ere ez ote duenez eragin pentsatzen hasia naiz... Izan ere, aurretik adierazi izan dudan bezala, badirudi Zuberoan, Ipar Euskal Herri osoan bezala, euskara egiten
|
ari dela
idatzita ageri den hizkuntza bat... mintzatua den hizkuntza bat baino gehiago! Eskolan gutxi edo aski ikasia eta irakatsia den hizkuntza bat, etxean, karrikan, dendetan, egun eroko harremanetan mintzatua den hizkuntza bat baino gehiago.
|
|
|
Ate joka
|
ari zaigun
2014 urte honetan, bi pastoral paratuko eta ikustera emango dira Zuberoan. Alabaina, joan zaigun 2013 honetan ere hala gertatu da, Sohüta herriak oholtzaratu duen René Cassin trajeriaz gain, Mixel Etxekopar irabarnetarrak idatzitako Ederlezi pastorala ere ikusgai egon baita.
|
|
|
Beste gisa batera esanik, egungo pastoralzale ugari frantximanten (erdaldunen) edo erdi-frantximanten mundutik datoz, eta horiek zabaltzen duten ikusmoldea —eurena izan dezaten zilegi bada ere— errealitateetatik aski urrundua dela erran daiteke. Euskararen eta euskal kulturaren munduetan murgildua ez dagoen kopuru handi horren eraginez, pastorala pixkanaka-pixkanaka eraldatzen
|
ari
ez ote denez galdera datorkit gogora. Hala, adibide bat bakarrik hartzearren, badirudi gaur egun pastoral" ederrik" edo ustez hala denik ez daitekeela izan dantza baleta landutako bat egon ezean edo jantzi distiratsurik agertu gabe!...
|
|
|
Bestela, horrek erran nahi lüke eüskararen sendabide bezala ikusirik izan denak eüskararen abe ras tarzünak ehoko dütüala. Alta, jadanik erraiten ahal da holako zerbait agitzen
|
ari
de la. Ezi, 21 mente hatsarre hontan, hizkuntza ikerzaleek sei eüskalki baizik ez dütüe berezten:
|
|
|
Züberoako eüskalki berezia galtzen bada... züberotarren ogena date, ez beste ihorena! Eta bada lotsa izaterik horrat bürüz
|
ari
giren, eüskaraz ge roago eta gütiago mintzo beita Züberoako jentea. 2012 urte erdixean zabaltürik izan den ikertze soziolinguistiko batek agerian ezarri dü eüskara eta eüs karaz ikasi düen gazteen zonbata handitu dela azken hogei urtetan...
|
|
|
Arren, horrek erran nahi dü eüskara –eta eüskaraz– eskoletan ikasten bada, eta gure mintzajea geroago eta haboro izkiribüz agertürik ere –bide seinaleetan, paperkietan... – geroago eta gütiago erabilirik dela... Eüskara egiten
|
ari
zaiküa ote, eskoletako eta izkiribüko mintzaje bat. Hala agitzez, alabaderekeria bat lizateke, mintzaje bat, lehen-lehenik, mintzatzeko eginik beita!
|
|
|
Ikertze beharrik ez zen, azkenean, Züberoan eüskara zer traza txarrean den ikusteko. Aski da herrietan, karrikan, salgünetan, bilküretan kurritzea edo agitzea, ohartzeko zonbat nahi güti direla eüskaraz
|
ari direnak
, eta zoinahi adinetan funtsean. Ber zoinüan, aldiz, pastoralek, maskaradek, kantaldiek se külako arrakasta düe... kantari saldoak, bai gazteetan ere, seküla ez bezala emendatü dira, dantza-jauzi saldoak sento ebilten dira!...
|
|
|
Ber zoinüan, aldiz, pastoralek, maskaradek, kantaldiek se külako arrakasta düe... kantari saldoak, bai gazteetan ere, seküla ez bezala emendatü dira, dantza-jauzi saldoak sento ebilten dira!... Nola debrü entelegatzen ahal da eüskal kültüra bizidünik izan dadin, eüskara taigabe gibel
|
ari
eta. Geroalat, nolaz izaten ahal lizate pastoralik, maskaradarik, kantaldirik, eüskal kantore eta kantaririk, dantza-jauzi emailerik... eüskara galtzera üzten badügü?
|
|
|
Eüskararen eretzeko kanpoko etsaigoak desagertü edo gordexe direla erran leite bai... bena gure mintzajearen etsai edo ehorzle handienak ez girea gihaur egiten
|
ari
–Agian ez da holakorik agitüko!
|
|
|
Zonbaki arrenküragarriekila jarraikitzez eta lehenago aipatüekila düdarik batere gabe lotürik, laborantxako langileen zonbata itsuski apürtü da. Ezi, 2010 urtean, 1.422 jente laborantxan
|
ari bazen
lanean, 2010ean 955 ziren, hots 467 gütiago... Heben gainti, zoin sailetan izan da holako gibel joaiterik?
|
|
|
Ipar Eüskal Herriko laborariak eta laborantxa errespetatüko zütüan haütü bat egin zuen, arren, Les Chaumes ütz eta Azkorria gaznakagia ko peratiba eraiki züen 17 laborari haiek. Kalitatezko mozkin baten ildoaren lantzeko xedeareki abiatü ziren eta hortan
|
ari dira
2006az geroztik. Berek ekarri eznea gaznakatzen düan koperatiba bat izatez, halagi sako ebilmolde batetara doitü dira.
|
|
|
Eüskal Herri osoan eüskara bat baizik ez da! Astokeria handietan
|
ari dira
" horiek ez düe gure ber eüskara" edo" gük dügü egiazko eüskara emaiten" erraileak. Eüskarazko hamar hitzetarik zortzi, non ez den bederatzü, berberrak dira Eüskal Herri osoan eta ahozkatzetik horra dira desbardingoak.
|
|
|
1980 garaiko belaunaldi osoa bezala, izugarri afektatu ninduen gertakari batek: Baionan Suprefeturaren kontrako atentatua prestatzen
|
ari zirela
, Txomin Olhagarai eta Ramuntxo Arruiz lehergailua eskuetan zartaturik hil ziren.
|
|
|
Eskuinekoa bestea? Ez dakit, ez zuen inporta, herriaren alde
|
ari ginelako
. Hori genuen helburua.
|
|
|
Nire borroka ez zen armatua izan, klandestinoa baizik. Ni armarik gabeko sailean
|
ari nintzen
lanean; politikagintzan. Bi adar baitzituen, politi koa eta armatua, nahiz eta biak politikoak diren.
|
|
|
Ezin du esplikatu, erabakia erabat politikoa izan delako! Baina injustizia ho rretaz jendea ohartzen
|
ari da
, eta Frantzia bere buruaren kontra doa. Bidegabekeria horretaz abertzaleak baliatu behar dira.
|
|
|
irakurlearentzat ulergarria izan dadila. Hizkun tza bat beti aldatzen
|
ari da
, eta hori biziaren seinale ona da. Hitzak asmatu egin behar dira, beti egin den bezala.
|
|
|
" Pastoralen gerla" deitu dugun horren ardatza da hori, zeren eta 1909an Urdiñarben izan ziren hiru pastoral. Lehena apirilean egin zuten" Roland" izan zen, eta, prestatzen
|
ari zirelarik
, antza, batzuk sumindu egin ziren, eta erabaki zuten beste pastoral bat egitea, hiruzpalau hilabeteko tartearekin. Zuriek, orduan," Abraham" paratu zuten, maiatzean.
|
|
|
Hor badago, eragile nagusi bat, funtsezkoa dena, galtzen baldin bada pastoralak ez duena irauteko ziorik, eta hori euskara da. Euskararen praktika galtzen bada pastorala galduko da, eta Xiberoan galtzen
|
ari da
, hori argi eta garbi erran behar da. Ez da batzuek uste duten bezain sendoa.
|
|
|
Etxebarrek bazuen orduan eskolarik, eta hara sartu naizelarik, frantsesa ikasi nuen. Baina josteta uneetan euskaraz
|
ari ginen
, eskolan ere, erran nahi dut, eta errejentak ez zuen ezer erraten. Gertatu izan da, hala ere, errejent batzuk erratea:
|
|
|
Herri gehienetan, ez, erranen nuke. Gure etxean euskaraz
|
ari ginen
beti, eta ene gurasoek euskaldun kontzientzia bai, baina politika kontzientziarik ez zuten.
|
|
|
Agian, oroitzen zara: lehergailu baten paratzen
|
ari zirelarik
, honek eztanda egin zuen eta biak batean hil ziren. Hogeitsu urteko gazteak ziren.
|
|
|
Militantzia politikoaz
|
ari
, Iparretarrak erakunde armatuko kide izan zinen, IK-koa.
|
|
|
" Euskal Herri bat izan behar bada, euskalduna behar du izan" 106 behar. Eta ber bidetik
|
ari gara
Ipar Euskal Herrian. Intolerantea da erratea:
|
|
|
Di glosia nahi dute, betikoz! Gaur egun, euskararen mende ziren eremuak ere di glosiaren mende jartzen
|
ari dira
, eta onartezina da. Eta pastoraletan ere ageri da hori.
|
|
|
Pastorala euskaraz emanen du te, ikasiko baitituzte bertsetak eta kantuak, baina ez da besterik izanen. Makur tzen
|
ari gara
euskaraz ez dakitenen egokitzera. Eta ez da hori bidea.
|
|
|
IK-k bere ekintzak bere kabuz egin zituelarik, eta berak sinatuta, eta bere argudiaketarekin, ETAk erran zuen: ‘Batere ez dakit gazte hauek zer
|
ari
di ren! ’ Ni erabat ETAren kontrakoa nintzen, eta naiz. Ez ETAren borrokaren kontrakoa, hala ere, ETAren jokamoldearen kontrakoa, ETAren ikuspegi to tali tarioaren kontrakoa baizik".
|
|
|
Eta bizkitartean erraten zidan pastoral errej ent edo taula zuzendari lanetan hasteko gogoa zuela, holako guti baitugu, idazleak hogei bat garelarik, Etxahun-Iruri mende laurden batez bakarrik egon ondoren. Gainera pastorala Zuberoatik at hedatzen
|
ari zaigu
, Baionan eta Nafarroa Garaian, zergatik ez Gipuzkoan. Noizko arren Txillardegi pastorala Donostian?
|
|
|
Arren, Allandetaz, lehen-lehen oritzapena, leiho baten gibelean agertü zen begitarte bat date. Hola nola, lagün baten etxean, Euskal Kultur astearen antolatzen
|
ari ginelarik
, berrogei lagünetarik batek, ahapeka erran zeigün: " So egizüe leihoaren gibelean norbait kukuxka ari zaigü!" Erran gabe doa segidan denak leiho hari so egin geneiola, jüsto ikusteko begitarte bat bertan desagertü zena.
|
|
|
Hola nola, lagün baten etxean, Euskal Kultur astearen antolatzen ari ginelarik, berrogei lagünetarik batek, ahapeka erran zeigün: " So egizüe leihoaren gibelean norbait kukuxka
|
ari
zaigü!" Erran gabe doa segidan denak leiho hari so egin geneiola, jüsto ikusteko begitarte bat bertan desagertü zena. Bena segunda zonbaiten bürüan izigarriko flash argi batek denak txütiarazi güntüan eta zoin lehentaka kanporat elkarazi.
|
|
|
Holaxe beraz abertzaletarzüna nola sortü zeion eta bi urte berantago, 1980an Iparretarrak erakundeko bi lagün hil ziren Baionan, suprefeturaren kontrako egintza bat prestatzen
|
ari zirenean
. Txomin Olhagarai eta Ramuntxo Arruiz güdülarien hiltzeak lazgarriko bihotz hunkidüra Iparralde osoan sorrerazi züan eta ondorioz honenbeste militante bultzatü sasiko güdükan sartzea.
|
|
|
Nola ez aipa Euskaldunon Egunkariako berriketaria izan zela eta ondotik Berrian ere artikülü andana bat idatzi züala. Ororen gainetik, bere borroka eremüa euskara zen, ohartüa zelakoz Xiberoan, eta nolaz ez beste probintzietan, euskara galtzen
|
ari dela
, hilbide honen nolabait trabatzea zen bere egingeietan eta hau izan da bere bizi parte handienean bere borroka nausia: Euskal Herri euskalduna.
|
|
|
Duela hogei urteko eta egungo hautetsiak, frantses egituretan
|
ari direnak
, ez dira berdinak. Zuberoako esperientziak eta borrokak euskalduntasunaren al deko giro bat ekarri du, ez du esan nahi behar diren baliabideak ekarri di tuztela.
|
|
|
Sü Azia Xiberoko kültüraren alte lan zinez handiaren egiten
|
ari den
taldea da. Xibererazko libürü zaharrak egokitü eta karrikarat elki, idazki zaharren txerka, khantoreen bilketa lana eta baita ments diren bertsetak bildü, Xiberoko soinügile, dantzari eta kantarien biografiak plazaratü, soinü tresna zaharrak bildü.
|
|
|
Leku horretan, bada autoen aparkatzeko zabalgune bat. Hego-mendebalderat abiatzen den lurrezko bide bat hartuko dugu, eta sarda batean eskuinaldeko
|
ari
jarraituko diogu. Aski laster, lurrezko bidexka hau gero eta aldapatsuagoa bilakatuko da, zeren eta, distantzia laburrera, 350 metroko malda garaituko baitugu, Süduko leporaino iritsi arte (782 m).
|
|
|
Iazko abenduan, Artxiloako kurutzetik harat, itsasertzetik hurbilenik eratu tako xenda paratzen
|
ari zirelarik
, apur bat lurren barnera ibiltzerat behartzen zuen ibilbide seinalatuak. Une batez ere arretaz ibili behar da, pankartetan sei nalatuta izatetik bidearen galtzada gainean baitira emanak marka horiek, ze hazki L' Hyppocampe izen ponpotxa eman dioten etxe aberatsaren aurretik.
|
|
|
Igaran abentüko berri latzetik landa aski goibel izanik, orai, belhixetan
|
ari
gi ra. Gure bidealdi lüzeetan, holako nahigabeak ügari izan dira, eta beti hor gira...
|
|
|
Beste hainbat etxetara bezala, gurera ere heltzen zen Ekaitza astekaria, bere ziki Euskal Herri kontinentaleko giro politikoaz eta gertakariez
|
ari zena
. Ar tikuluak ez ziren izenpetuak.
|
|
|
Han lanean hasi nintzenerako, Allanderen izena beste hedabide batekin ere lotua nuen, Euskaldunon Egunkarian
|
ari baitzen
lanean. 1990eko abenduaren 6an atera zen astekariaren lehen zenbakia, eta lehen zenbakitik hasia zen egunkari hartan lanean.
|
|
|
Aldaketa haren ondotik, Allandek munduko edozein berriri buruz idatzi zuen. Baina," Estatuak" sailean hasi zenean bezala, beti arreta handiarekin jarraitu zituen beren askatasunaren alde borrokan
|
ari
zi ren herrialdeetako berriak, oroz gainetik Korsika, Bretainia, Kaledonia Berria, Guadalupe edo Martinikakoak. Euskaldunon Egunkaria itxi ondoren, Berrian se gitu zuen lanean, eta munduko berri franko landu zuen:
|
|
|
Gero, argazkigintzaren estakuruz, Hegoaldean partikulazki, 1978 urtetik landa iragan gertakariei hurbiletik interesatu zen. Ondotik, 1980an, Baionan Suprefeturaren kontrako atentatua prestatzen
|
ari zirela
, Txomin Olhagarai eta Ramuntxo Arruiz militanteen heriotzek ainitz hunki zuten. Orduan kontzientzia hartu zuen Euskal Herriari eskubide osoak ukatuak zizaizkiola eta Euskal Herria biziarazi behar zela, ber tze militanteekin juntatzeko hautua egiten zuela.
|
|
|
Ezkerrekoa zela hura, eskuinekoa bestea? Ez dakit, ez zuen inporta, herriaren alde
|
ari ginelako
. Hori genuen helburua.
|
|
|
Iparraldean, egitura horren ardiesteko eskubidea badugu eta honen ibilarazteko ahalak behar ditugu. Dena mugitzen
|
ari den
mundu huntan, euskal populuak bere leku osoa aurki dezan, egiazko autonomia bat federazio moduan antolatua den Europa batean ikus ginezake, kudeaketa klasikoaren gain lege egiteko ahalmena dituenak. Burujabetasuna berreskuratzeko bidean, hurrengo urratsa, autonomiarena izan behar luke.
|
|
|
Elizarat sartü ginen mezan zirelarik. Laster jin zeigün Allande eta azken herrokan kantari
|
ari zirenetan
, Pastoraletako süjetak eta kantari handiak zirela erran zeigün (Erik Alzazebe, Jean-Louis Aranburu, Mixel Arotze, Jean-Pierra Barneix, Johañe Bordaxar, Niko Etxart, Jean-Pierra Ttutu Luro, Jean-Noël Pinque eta Dominika Urruti). Ez zakiala kantatzen erraiten züan Allandek.
|
|
|
Sü Azia elkarteko ekintzaile nagusia genuen. Ber denboran Euskararen Erakunde Publikoan itzultzaile lanetan
|
ari zen
, eta horren idazki ugariak ere kontutan edukiz, Euskaltzaindiak urgazle hautatu zuen 2018ko uztailean. Kargu hori oso funski hartu zuen, lan akademikoetan parte hartuz gartsuki, bereziki lau batzordetan.
|
|
|
Kargu hori oso funski hartu zuen, lan akademikoetan parte hartuz gartsuki, bereziki lau batzordetan. Jadanik
|
ari zen
Euskalkien lan taldean (2013tik), eta Euskara Batuaren Eskuliburuan (2017tik). Izendapenaren ondotik sartu zen gainera Euskara Eskuz Esku egitasmoan (2018) eta Onomastika batzordean (2019).
|
|
|
Bizitza osoa euskarari eta Euskal Herriari eman die. " Ororen gainetik, bere borroka eremüa euskara zen, ohartüa zelakoz Xiberoan, eta nolaz ez beste probintzietan, euskara galtzen
|
ari dela
, hilbide honen nolabait trabatzea zen bere egingeietan eta hau izan da bere bizi parte handienean bere borroka nausia: Eus kal Herri euskalduna", erraten digu Beñatek," Allandeki erdi biderik ez zelakoz, bere borroka bidea ez züan egiaztatzen ahal, denaren emaiteko prest ez balinbazen".
|
|
|
Hark ere Allan deren dohainak eta bizitzan jarrera azpimarratzen ditu: " Laudoriotan
|
ari
tzea ez zuen Allandek maite; ekintzetan, ordea, hor-han-hemenka ekimenak antolatzen eta ekitaldiak moldatzen, maisu eta eragile gorena zen Socarros(...) Zuberoako lurrak ematen dituen giza seme-alaba aparteko horietarik euskararen mundura etorria". Andresek erraten du orain guri zaigula Allandek ireki dituen lan ildoak jarraikitzea eta, Lehen hola, orain hala, gero ez jakin nola Bela zaldun zuberotarraren atsotitzaren azken zatia ezeztatuz, badakigula, partez bederen, Allanderi esker zer egin etorkizunean.
|
|
|
" Langileriaren aldeko sindikalismoan zuen aurkitu bere bihotz handiaren beteko bidea". Erretiroan, proposatu zuen Herria laguntzea," jakinik kazeta guziak mehetik
|
ari direla
diruz". Eta zenbait urte laburrez artoski jo zuen kazetaren itxura hobetzeari, kazetaren ezagutarazteari.
|
|
|
80.900 lagun, 55.400 Lapurdin, 15.600 Nafarroa Beherean eta 9.900 Zuberoan. Eta erdaraz soilik
|
ari zirenak
: 125.100 lagun, 113.400 Lapurdin, 8.700 Nafarroa Beherean eta 3.000 Zuberoan.
|
|
|
Antzu gelditu zen Paxkalin Aincyk eta nihaurk egin genuen entsegua. Lehen urtetan, Paxkalin senpertarra eta nihaur denbora erdiz
|
ari ginen
lanean Herriarentzat. Eta gure nahia zen har pidedunen sarea, ez bakarrik mantentzea, baina ahalaz emendatzea ere.
|
|
|
Züberoako eüskararen süstatzeko eta hazteko eginahaletan
|
ari den
Sü Azia alkarteak bi libürü berri argialatü dütü, biak ützülpen lanak.
|
|
|
Kasetalarien aitzinean agertze baten bidez, 1980 urteaz gerotik züberotar eüskalkia süstatzeko eta aküilatzeko lanetan
|
ari den
Sü Azia alkarteak XiberoKazt izena eman deion podcast delako bat plantan ezarri düala jakinarazi dü. Bena zentako ote podcast bat?
|
|
|
Bena zentako ote podcast bat? Alkarteko joanarazleek esplikatü düen bezala, Xi beroKazten plantan ezartea gogoan hartü düe züberotar eüskalkia ahültzen
|
ari dela
üdüri beitzaie, bereziki ahozkatzean. Ahültze horren seinaleetarik bat da R hizkiaren behar den bezala ahozkatzearen galtzeko arrisküa.
|
|
|
Adin batetara heltürik diren züberotar eüskaldün hanitxek bezala, R hori eüskarazko gisan ahozkatzen ikasi düe. Aldiz, eüskara ikasi düen edo ikasten
|
ari diren
gazte hanitxek bakant zonbaitek salbü frantsesezko R baten gisan ahozkatzen düe orai.
|
|
|
Ezagütürik den zerbait da" xuriak" zirela mintzajearen süstazale zorrotzak eta" gorriak"-horietarik hanitx pürüfrantses hizkuntzaren nausigoaren alde kartsüki
|
ari zirenak
. Hala, eüskararen galarazteko eginik izan diren ürrats eta jokamoldeen aipatzean, üdüri lüke Ziberoko Egünariaren artikülü elibatetako zati zonbait orai düala güti izkiribatüak direla...!
|