|
2003
|
|
|
Berezitasun ugari izan zituen 1981eko UEUk: Bertsolaritza ikastaroa (lehen aldiz jasotzen
|
zuen
bertsolaritzak horrelako trataera, bertso eskola eta azterketa unibertsitarioa uztartuz); Zuzenbidearen itzulera UEUra; euskarazko irakaskuntza finkatzeko kezka diziplina desberdinetan (Filosofia, Matematika eta Historia); euskara bera hobetzeko ahalegina (B titulua, Glotodidaktika, Alfabetatzea); ikastaroen izaera praktikoa indartzea (irteerak eta laborategiko lana) eta diziplinartekortasuna bul... Hurbildutakoen artean zenbait kritika egin ziren gehiegizko espezializazioaren aurka, UEUk unibertsitate klasikoaren eredua estuegi jarraitzen zuelako.
|
|
2006
|
|
|
Gero SIADECO rekin egin genuen azterlanak ere pista asko eman zizkigun. Horrek eraiki
|
zuen
bertsolaritzari buruzko gure pentsaera, izen aldaketa ere hortik etorri zen, ideologiarekin bat datorrena: Bertsolari elkarte izatetik Bertsozale elkarte izatera pasatu zen.
|
|
2008
|
|
|
beste hiru anaiak ez baitziren hain bertsozaleak, jakin ez bertsoak gustatzen ez zitzaizkielako edo hutsaren hurrengo sentitzen zirelako, Beñardok bertsoa gangar zuèn munduan hiru oilasko gangargabe baitziren hirurak ere, azken batean. Beñardok, hortaz, behar zuèn guztia
|
zuen
bertsolaritza lantzeko: bakardadea zuen ofizioan trebatzeko, eta entzuleak ere bazituen, baldintzarik gabekoak batzuk, osaba izebak?, eta badaezpadakoak besteak:
|
|
|
Mendian ez ezik, baina, etxean ere kantatzen zituen noiz edo noiz, izeba Ursulak –" Orain bai, bota ezak bertsoa, eginbeharrak eginda gero" esaten zion ilobari– edo osaba Bixentek eskatuta... beste hiru anaiak ez baitziren hain bertsozaleak, jakin ez bertsoak gustatzen ez zitzaizkielako edo hutsaren hurrengo sentitzen zirelako, Beñardok bertsoa gangar zuèn munduan hiru oilasko gangargabe baitziren hirurak ere, azken batean. Beñardok, hortaz, behar zuèn guztia
|
zuen
bertsolaritza lantzeko: bakardadea zuen ofizioan trebatzeko, eta entzuleak ere bazituen, baldintzarik gabekoak batzuk –osaba izebak–, eta badaezpadakoak besteak:
|
|
2009
|
|
|
1976an formatoa aldatu zuen Zeruko Argiak eta azken aurreko orria hartu
|
zuen
bertsolaritzak, bi astez behin, albistez eta bertso jarriz osatuta. Urte hartan astekariak bertsoak egiteko gaia jarri zuen:
|
|
|
Herri bertsolari xehe izatetik abertzaletasunideien zabaltzaile bihurtu zen, mitin hitzaldietan bertsoekinaldien bidez giroa berotzen zuela. Horrela jadetsi
|
zuen
bertsolaritzak beste duintasun bat: taberna zulotik irten eta plaza zabaleko euskal arte herrikoi bihurturik.
|
|
|
Mattin eta Xalbador izan dira Ipar Euskal Herriko XX. mendeko bertsolaririk garrantzitsuenak. Xalbadorrekin osatu
|
zuen
bertsolaritzaren historian izan den bikote historikorik sonatuenetakoa. Mattinen bertsokera umoretsua zen, zirtolaria eta piperduna, entzuleak barrez aise jartzen zituena.
|
|
|
Irakurle zorrotzak sumatuko
|
zuen
bertsolaritza behin ere ez dudala aipatu artikuluan. Izan ere, bertsoaren ekosistema ekonomikoaren parte bat baino ez dira plazak, hau da, bertsogintza:
|
|
2010
|
|
|
Era tradicional el que cada domingo, al salir de misa mayor, se congregasen los koplakaris, jóvenes y viejos, en los ostatu (posadas) del pueblo? 34 Lukaskoinek ere azpimarratu egiten du Matxinen garaiko bertso-zaletasuna, baita euskararen errotze sakona ere: . Egungo egunetan [1939 urtearen bueltan] baino maiteago baitzen orduan eusko mintzaira eta koplaren pullita? 35 Matxinek, alde egitean, berarekin eraman
|
zuen
bertsolaritza zaharraren lekukoa; hala ere, bertso iturria ez zen agortu Senperen. Hona hemen, zubi lana egin zuten bertsolari batzuen izenak:
|
|
2011
|
|
|
Hurrengo urtean Viktoria Eugenia antzokian jokatu zen txapelketa, eta Txirrita izan zen garailea. Baina 36ko gerrak errotik ebaki
|
zuen
bertsolaritza arloan hasitako bidea, beste arlo guztietakoa ebaki zuen modu bortitz berean.Faxisten altxamendua hasi zenean, Belokeko beneditarren komentuan bilatu zuen babesa Aitzolek, beste hainbat errefuxiatu politikorekin batera. Guda Francoren aldekoek irabazi zutela etsita, bake akordioa iristeko ahaleginak egin zituen, baina ez zuen ezer lortu.
|
|
|
Orduan bertsolaritzak nigan eragina gaztetatik izan du eta gero, kantatzen hasi nintzelarik eta hasi ginelarik, momentu bat izan zen Antton Valverdek eta nik elkarri esan geniona, 72 urte inguruan edo 73an, Ez Dok Amairu desegina zen eta topatzen ginen Antton eta biok bederazkako kantaldietan eta berak kantatzen zituen, aitaren eraginez (Antonio Valverde euskaldun berria zen, baina euskaldun berri kulturaduna eta gainera oso oso euskarari emana, hainbeste ze bertsolari txapelketetan eta, mahai burukoa izaten zen eta euskaraz ere idatzi zuen eta abar. Eta orduan, hark asko maite
|
zuen
bertsolaritza. Antton Valverdek kontatzen du, bere aitak euskara ikasten omen zuela Lizardiren poemak irakurriz eta fondo bezala Brahms-en musika.
|
|
2012
|
|
|
Manuel Lekuona zena omentzeko bertso saioa ere antolatu da. Izan ere, Manuel zenak asko maite
|
zuen
bertsolaritza ere. Batik bat, Manuel izan zenaren figura gazteengana hurbiltzeko antolatu da saioa.
|
|
2013
|
|
|
Bertso munduko Asegarce moduko batek ere izan zezakeen bere zentzua eta aukera. Telebistak ere bere modura erabiliko
|
zuen
bertsolaritza, logikoa den moduan. Hala izan lukeela esango dute batzuek beharbada.
|
|
2015
|
|
|
Bertsozale sutsua, txikitan apenas ez zuen bertsolaririk ezagutu. Hain zuzen ere, Lafitteren bidez izan
|
zuen
bertsolaritzaren berri.
|
|
2016
|
|
|
Tamalez, Gerra Zibilean, Bilbo erori zenean, frankistek erre zuten kopia bakarra.1936ko Gerraren ondoren, Bidasoaz bestaldera joan zen bizitzera. Iparraldean ere kulturgintzan jarraitu zuen eta lan handia egin
|
zuen
bertsolaritzaren sustapenean. Bera izan zen, besteak beste, Martin Treku Mattin eta Ferdinand Aire Xalbador bertsolariak plazara atera zituena.
|
|
2017
|
|
|
Lazkanok gogoratu duenez, Manuel Lekuonak 1925ean Oñatin egin zen batzar batean esan omen
|
zuen
bertsolaritza ez zela mozkorren kontu bat, bertsolariak herriaren ahotsa zirela eta orduko elizgizon buruak kontra atera zitzaizkion.
|
|
|
bertsolariek beti izan behar zuten hain konprometituak kausa sozial eta politikoekin, eta bereziki euskal gatazkarekin, edo bazitekeen Euskal Herriko zenbait sektorek exijitzen zuten ekidistantzia edo neutraltasun artistikoa nagusitzea? John Foley Ahozkotasunaren maisuak, 2009ko txapelketan Anne Igartiburuk ETB2rako egindako elkarrizketan, azaldu
|
zuen
bertsolaritzaren arrakastaren gakoa euskal identitatearen adierazpide izateko funtzioan zetzala, besteak beste, baina posizionamendu politikoek bertsolariak beste edozein artisten pare jartzea zailtzen zuten zenbait kasutan.Tesiak esaldi hau zekarren azken orrialdean: zer litzateke bertsolaritza eztabaidarik gabe?
|
|
|
Sarrionandiak Lapur banden etika ala politika saiakeran argi adierazten du nola bera haurra zen garaian ia anakronismoa zen bertsolaritza. Nola ez
|
zuen
bertsolaritzaren alde apustu egingo, handik berrogeita hamar urtera bizirik egongo ote zen galdetu izan baliote. da apustu hura batek baino gehiagok galduko zukeela.
|
|
|
Ordura arte paisaiaren parte zen praktika, garai hartan igo zen oholtzara; frontoitik antzokira sartu. Gaur egun ezagutzen dugun bertsolaritzaren antza orduantxe hartu omen
|
zuen
bertsolaritzak. 1850etik 1935era doan tartean Anton Abbadiak sorturiko Lore Jokoetako bertso sariketen bidez, arian arian, bat bateko bertsolaritza antzemana eta izendatua izan zen, ikuskizun bilakatua, ebaluagarri egina.
|
|
|
Bazen giristino eredugarri bat emaztekia eta lau seme alabenganako maitasuna ororen gainetik ezartzen zuena, eta munta handia ematen ziena ere adiskidegozko harremanei urri bezain estuei, bere herriari are ere Herriari, fedeari bere gisara bizi zuenarieta bere hizkuntza artatu eta zabaldu beharrekoari, euskarari naski ohorezko euskaltzain ez zuten, ez, debalde izendatu. Eta munta gaitzekoa ere, aipaldiotatik kanpo nola utzi, Urepeleko artzaina Euskal Herri osoan ospetsu egin
|
zuen
bertsolaritzari.
|
|
|
Programaren eraginez, bertsolariak pertsonaia ospetsu bihurtu ziren gauetik egunera. Telebistak ahalbidetu
|
zuen
bertsolaritza bertso zalego klasikotik at zabaltzea, eta ordura arte ez bezala, askotariko kultur erreferentziekin hezitako belaunaldi berrietara iristea, gazte rockzaleak horien artean. Molde zaharrak hautsi zituen bertsolari belaunaldi berriak berebiziko eragina izan zuen telebista saioak izandako arrakastan.131
|
|
|
Otañoren bertso idatziak eredu izan ziren Basarriren bertsolaritza proiektuan. Basarrik Otañoren ipar-orratzari jarraitu zion bertsoa edukiz eta formaz jasotzeko ahaleginean; distira ateratze lan horri ekin gabe, gutxirako balioko
|
zuen
bertsolaritza taberna eta sagardotegietako" simaur eta lokatzetatik" antzokien zelai garbietara ateratzeko ahaleginak. Hogeita hamar urte atzera begira jarrita, Basarrik bertsolaritzak izandako bilakaeraren kronika egiten dio Leteri, berak pertsonalki gidatutako proiektuaren zergatiak azaltzen dizkio, aurrerapen errota haren beharra nabarmenduz.
|
|
|
Zer esango zion Duhalderi, honek jakinarazi balio, ez bertsolari klasikoenak baizik eta Daniel Landart izeneko gazte baten bertso idatziak rock airetara moldatzen zebilela. Basatza zaharretatik atera ondoren, berrietan sartzeko arriskutan ikusiko
|
zuen
bertsolaritza. Aurrerapen errotak eta irintzeak berriro ere?
|
|
|
Gerraosteko lehen hamarkada luzea katakonbetan gordeta eman ondoren, bertsolaritza plazara atera zen berriro 40ko hamarkada erdialdera. Irudika litekeen girorik makurrenean aurrera egin
|
zuen
bertsolaritzak; ez alferrik, bertso jarduna izan zen erregimen frankistak euskaraz onartzen zuen jarduera bakarretakoa.
|
|
|
Horrela, nolabaiteko dibortzio bat eman zen, bertsolariek zailtasunak zituzten gizarteak mahai gainean jartzen zituen hainbat gai soziali erantzuteko. Eta horrek gizarte prozesutik kanpo utzi
|
zuen
bertsolaritza, belaunaldi berririk ez zegoen testigua hartzeko, eta abar".
|
|
2018
|
|
|
Baina gutxitan gertatzen da, eta, beraz, gutxiagotutako kultur sorkuntzak hobe du bere espazioak eraikitzen saiatzea. Horixe egin
|
zuen
bertsolaritzak. Bere proiektu soziokulturalaren helburu nagusia bertsolaritza geroratzeko aukerak sortzea zen, eta horretarako sortu zituen bertso eskolak, elkarteak, txapelketak, aisialdiko jarduerak, hezkuntza arautuko eskolak, hedabideak, borondatezko lanerako ekimenak… eta bertsolarien jarduna testuinguru horretan txertatu zen.
|
|
|
Agente bihurtzen da eta bere egoera eraldatzeko gai da. Horrek guztiak errazten du bertsolaritzaren gizarte mugimenduaz hitz egitea, eta horrela azal dezakegu nork jarri zuen martxan bertsolaritzaren proiektu soziokulturala eta nork eraman
|
zuen
bertsolaritza berriro osasuntsu sentitzera.
|
|
2019
|
|
|
Manuel Lekuonak artzain garaiarekin lotu
|
zuen
bertsolaritza, eta data bat ere jarrizion: 10.000 urtetik honako kontua omen (Bertsozale Elkartea d.g.; Lekuona 1978:
|
|
|
Juan Mari Lekuonak azterketa ugari egin zituen bere bizitzan zehar.Jakina denez, bere lanak esparru nagusi bat izan zuen: ahozko euskal literatura, eta horrela deitu zuen bere lan ezagunena, Ahozko euskal literatura, eta arlo nagusi horren barrenean landu
|
zuen
bertsolaritza. Honela deskribatu zuen lana Ana Toledok:
|
|
2020
|
|
|
Gaur askok telebistako pilota emanaldietatik ezagutzen badute ere, Xabier Perez Euzkitzek ibilbide distiratsua egin
|
zuen
bertsolaritzan. 1966ko ekainaren 9an Azpeitian jaio zen, baina harreman estua izan du amaren herriarekin, Azkoitiarekin, eta bere goitizena ere, Euzkitze, amaren jatorriko baserritik hartu zuen.
|
|
|
Beste askotan bere komentarioak entzun zitezkeen bertsoaren gainetik: “Eskua atzera eraman du”, “txapelari heldu dio”… Berak pentsatzen
|
zuen
bertsolaritza galdu egingo zela, eta berak fenomenoa altxor gisa jaso nahi zuen, bere komentarioekin dokumentu etnografikoa osotuz. Ez zen konturatzen zer desastre zen hori emititzeko garaian.
|
|
|
Aldaik, aurretik, Donostiko Herri Irratian egin zuen lana, eta han ere jorratu
|
zuen
bertsolaritza. Euskadi Irratian hasi zen gero, eta hemen ere egin zituen gauza batzuk programa horri ekin aurretik.
|
|
|
1980 hasieran oraindik ere publiko homogeneo bat
|
zuen
bertsolaritzak. Horien kultura kontsumoa kasik bertsotara mugatzen zen, eta konpartitzen zituzten balio batzuk aipatzearekin, kasik nahikoa zuen bertsolariak arrakasta izateko.
|
|
|
ETBko Hitzetik Hortzera bertso programaren sortzailea, lehen aurkezle eta zuzendaria izan zen ondoren. Ikus entzunezkoetan eredu garatu bat lortu
|
zuen
bertsolaritzarentzat. Eragile garrantzitsua Elkartearen sorreran, eta aurkezle, gai jartzaile eta epaile gisa ere aritutakoa.
|
|
|
Bertsolaritza ere pack horretan zihoan. Nola lortu
|
zuen
bertsolaritzak patu horri iskin egitea?
|
|
|
Ordura arte ezagutu ez zen abiadura bat hartu
|
zuen
bertsolaritzak, eta bertigo puntu bat ere sartu zitzaien mugimenduaren buru zebiltzenei. Hitzetik Hortzeraren itzelezko audientziekin kointziditu zuen horrek guztiak.
|
|
|
Esan bezala, ‘euskal gaiak’ arrakasta handia zuen Europa Erromantikoan. Gero, bertako prentsa garatzen joan zen neurrian, hemen ere tokia hartu
|
zuen
bertsolaritzak. Abbadiaren Lore Jokoen berri emango da urtero 1851tik aurrera, eta Manterolaren Euskal Erria aldizkariak sekulako bultzada eman zion bertsolaritzaren presentzia mediatikoari 1878tik aurrera.
|
|
|
Hortxe hasi zitzaion agertzen bertsolaritzaren historia. Boucher de Crevecourrek 1823an bertsolaritza aipatu zuen artikulua, esaterako, Parisko Journal des Voyages bidaia aldizkarian; eta Agosti Xahok 1844n Trilby aldizkarian bertsolaritzari egin zion gorazarrea; eta 1880an Klaudio Otaegik Euskal Erria aldizkarian argitaratu
|
zuen
bertsolaritzari buruzko euskarazko lehen testua; eta beste asko. Milaka.
|
|
2021
|
|
|
Esan bezala, Foleyk azpimarratu
|
zuen
bertsolaritzaren dimentsio sozial eta mediatiko singularra dela ikerketaren abiapuntua. Irudipena da bertsolaritzaren bilakaera singularraren emaitza dela singulartasun hori, eta bertsolaritzaren bilakaera singularra euskal kulturaren bilakaera singularrak ekarri duela.
|
|
|
Urte askoan aldizkari honetan bertsolaritzaren inguruko informazioaren arduradun. " Gari alea" bloga ere sortu
|
zuen
bertsolaritzari buruzko blogen artean ibilbide sendoena izan zuena. Rikardo Arregi kazetaritza saria irabazitakoa.
|
|
|
Eta kontuan ditu textu azterketa, antropologia eta psikologia, batez ere ‘Eusko Folklore’ taldearen barruan eta Marcel Jousse n metodologiatik hurbil. Eta Ariztimuñok ‘Bertsolari Eguna’ antolatzearekin bideratu
|
zuen
bertsolaritza moldeetara, bertso saioei jaialdi eite beteagoa emanez. (J.M. Lekuona, 1985:
|
|
|
479). Eta bere artikuluetan askotan jorratu
|
zuen
bertsolaritzaren alorra, baita txapelketak abiarazteko erabakia hartu aurretik ere: " El Bertsolari/ Su significación histórica y social" (Euzkadi, 1930/IV/05), bertsolaritzak herritarrengan zuen arrakastari buruzkoa;" Concursos de Bertsolaris/ Renovando costumbres de antaño" (Euzkadi, 1931/I/10), Santomas egunez egindako lehen probaren inguruan idatzitakoa; Otañori eskainitako" Pampero y poeta vasco", (Euzkadi, 1931/I/17); santa eskeaz idatzitako" Una tradición sugestiva", eta" Tradición y renovación", (Euzkadi, 1931/II/5, eta 1931/II/20);" La Poesía Popular y el alma de la raza" (Euzkadi, 1932/VIII/24), bertso bilketarako Finlandia eredutzat hartuz, besteak beste.
|
|
|
XIX. mende bukaeran jende jantziaren begirunea jaso
|
zuen
bertsolaritzak. Unamunok ere, hainbatetan euskal kulturarekin hain gordina izandakoak berak, eskaini zion keinua:
|
|
|
Aurretik, eragile gutxi batzuen eskutik eman zen proiektuaren garapenaren diseinua. Aurreko aldian, esaterako, Basarrik kasik proiektu pertsonal gisa defendatzen
|
zuen
bertsolaritzaren modernizazioa, eta bera nahiz Zavala bakoitza bere aldetik ibili ziren hedabideratze lanetan. Ziklo honetan, lehen pausoak Amurizak markatu arren, eta gerora bertsogintzaren buru Egaña nabarmenduko den arren, Elkartearen sorreratik belaunaldi oso batek hartuko du proiektuaren gidaritza:
|
|
|
Xede horri, berebat, bertsolaritza hedabideratzeko apustua lotzen zaio. Aurreko zikloetan ere apustu hori barneratzen
|
zuen
bertsolaritzaren inguruko proiektuak, baina ziklo honetan askoz ere modu kontzienteagoan jorratuko da. Egindako ahaleginaren zenbaterainokoa erakusten du Egañak bere belaunaldia definitzeko elementu gisa baliatu izanak:
|
|
|
Ordura arte, Basarriren salbuespen bakarrarekin, bertsolaritzan adituak zirenak ez ziren bertsolariak. Amurizaren jarrera bertso eskolen zabalkundean tematu zen mugimendu zabalago baten isla zen, eta bertsogintzan murgildutako jendeak bere esku hartu nahi izan
|
zuen
bertsolaritzaren proiektuaren lema. 1986koa da, bertsolaritzaren eragiletzak ehun urtetik gora beteta zituelarik, bertsolariek eurek antolatu zuten lehen txapelketa.
|
|
|
Urte haietan hasi zen euskara marrazki bizidunen munduan sartzen, eta alor horretan ere lehen minututik izan
|
zuen
bertsolaritzak presentzia. Juanba Berasategi() pasaitarrak, euskal animazioaren aitzindari eta sortzaile garrantzitsuena izan zenak (Roldan, 2001), Ekialdeko izarra film laburrarekin ireki zuen bidea 1977an, eta bigarren pauso gisa Fernando Amezketarrari buruzko lana ekarri zuen.
|
|
|
Euzko Deyan ez ezik Argian, Yakintzan eta El Pueblo Vascon ere argitaratu
|
zuen
bertsolaritzaz. Azaldu den gisan aitzindari izan zen, Luzearrekin batera, bertsolariei irratiko atea irekitzen, eta txapelketetan ere eragile garrantzitsua izan zen.
|
|
|
Hurrengo zortzi urteetan gisa horretako hamazazpi saio antolatu zituen zizurkildarrak. Eta Lore Jokoetan nahiz Euzko Pizkundean garatutako bideari jarraikiz ahalegin berezia egin
|
zuen
bertsolaritza prestigiatzeko. Horrela, apaiz, politikari, auzapez, idazle, mediku eta gisakoak eseri ohi zituen epaimahaian:
|
|
|
Aurreko horiek bezainbeste testu argitaratu ez arren, Nafarroako bi medio hauetan bertsolaritzaren inguruan lan garrantzitsua egin zuen beste izen bat Aingeru Irigarai Apat Etxebarne da. Jada aurreko zikloan gaiaren inguruan argi274 Hurrengo zikloan ere nekaezin jarraitu
|
zuen
bertsolaritzaren berri ematen: Deia, Navarra Hoy, Euskaldunon Egunkaria, Xorroxin eta Irulegi irratiak eta abar.
|
|
|
Amorotoarrak() fraide karmeldarra izanik ordenaren babespean bi urte lehenago abiarazi zuen Karmel aldizkariaren gehigarri gisa sortu eta zuzendu zuen aldizkaria, olerkien ondoan bertsoari ere bere tokia eginez. Euzko Gogoa, Boletín de la Real Sociedad Vascongadas de Amigos del País, Zeruko Argia, Príncipe de Viana eta Karmel aldizkarietan ere argitaratu
|
zuen
bertsolaritzari buruz, eta Milla euskal olerki eder (1954), Jose Antonio Agirre saria merezi izan zuen Gure bertsolariak (1964), Enbeita oleskaria (1966), eta Enbeita’tar Kepa, gure urretxindorra (1971) liburuak ere argitaratu zituen alor hau jorratuaz. Bizkaiko lehen txapelketetan epaimahaiko ere ibili zen.276
|
|
|
Juan San Martinek() bestelako profil bat izan zuen. Gerora Eusko Jaurlaritzan postu garrantzitsuak betetakoa, euskaltzaina, 1962ko nahiz 1965eko Euskal Herriko txapelketetan epaimahaiko nahiz antolatzaile eta aurrekoak baino jasoagoa, Olerti, Hoja del Lunes de San Sebastián, Egan, Zeruko Argia, Guerediagan argitaratu
|
zuen
bertsolaritzaz, garaiko polemiketan parte hartuaz eta bertsolari zenbaiten (Bilintx, Iparragirre, Xalbador eta abar) figuran sakonduz.
|
|
|
Bi adarretan gauzatu zuen ibilbide luze bezain oparoa. Prentsan, La Voz de Españaz gain Aránzazu, Vida Vasca, Mundo hispánico, El Diario Vasco, Zeruko Argia, Principe de Viana, Goiz Argi eta Hoja de Lunes de San Sebastiánen argitaratu
|
zuen
bertsolaritzaz hurrengo hiru hamarkadetan: " Aren egunkarietako saillak ainbat irakurle biltzen zituan idazkirik ez da bearbada gure artean izan" (Zavala, 2006a:
|
|
|
Ziklo honetarako metodoa aldatu egin da, eta argitaratutako guztiak jaso beharrean, horrek maneiatu ezinezko bolumen bat emango zuenez, finalei buruz egunkariek argitaratutakoari erreparatu zaio. Neurketa horiek adierazten dutenez, 1980ko hamarraldian, Eginek hartu
|
zuen
bertsolaritzaren estalduraren lidergoa:
|
|
|
Ibargutxiren lana estimatzen du, eta bere meritua azpimarratu: " Ibargutxik gurearen antzeko ikuspegia
|
zuen
bertsolaritzaz, baina muga handiak zituen bere lanean[...] egunkari hori Gipuzkoara mugatzen zelako eta txapelketa nagusi baten jarraipena egiteko eta areago beste lurraldeetako txapelketena egiteko inolako intereserik ez zegoelako zuzendaritza aldetik[...]" (J. Agirre, elkarrizketa pertsonala, 2017/IX/27).
|
|
|
Zubimendi Donostiako Union Radioko euskal irratsaioan (1932). Euskarazko lehen irratsaioan bertan protagonismo garrantzitsua izan
|
zuen
bertsolaritzak.
|
|
|
Inazio Eizmendi Basarrik bertsolaritzari egindako ekarpenez gain, irrati esatari eta prentsako zutabegile gisa egindako lanagatik fi gura erreferentziala izan zen azken hamarkadatan. Frankismoaren lehen urteetan, berak berrabiarazi
|
zuen
bertsolaritza Hegoaldean.
|
|
|
Bertsolariek pixkanaka lortuko duten ahalduntzearen eta Bigarren Euskal Pizkundearekin sintonizatu
|
zuen
bertsolaritza sozialaren izpirituaren adierazgarri bikaina.
|
|
|
Aramburuk Deian ere argitaratuko du bertsolaritzaz, beti gaztelaniaz arituko da, eta bere kazetari ibilbidean Donostiako zinemaldiko edo Eusko Jaurlaritzako hainbat sailetako komunikazio arduradun izatera iritsiko da. Aizarnak, Aramburuk bezala literatur lan sorta bat argitaratu eta sariren bat irabazitakoak, Hoja de Lunes de San Sebastian, La Voz de España eta Unidaden ere argitaratu
|
zuen
bertsolaritzaz, azken urteetan euskaraz.
|
|
|
Neurri handi batean Zavalaren Auspoaren ekarriari esker gertatu zen hori, baina Auspoatik kanpo ere hazkundea izan zen. Horrek eragina izan
|
zuen
bertsolaritzaren hedapenean, baina baita bere presentzia mediatikoaren hazkundean ere: liburuen iruzkin ugari argitaratu zen prentsan, irakurketa horiek hizpidea eman zuten bertan jorraturiko bertsolariei edo bertsoei buruz medioetan aritzeko eta abar.
|
|
|
" Garai bateko espazioak, lanbideak eta bizimoduak desagertu egin ziren. Baldintza haietara moldatuta zegoen bertsolaritza, eta joko eremua higatzearekin, berez, inertziak hutsaren hurrengo izatera bultzatzen
|
zuen
bertsolaritza, akaso baita desagertzera" (Zubiri, 2016: 22).
|
|
|
Foleyk, artikulu berean, eragileen lana seinalatzen
|
zuen
bertsolaritzak euskal komunitatean lorturiko zentralitate singularra esplikatuko lukeen ekuazioaren funtsezko aldagai gisa:
|
|
|
Ikerketa honetan ziklo honen haustura aldiaren hasiera data bat jartzerakoan, gehiago erreparatu zaio bertso munduaren baitako belaunaldi aldaketari testuinguruaren aldaketari baino. Aurrerago azalduko denez, 2005eko Txapelketa Nagusiak puntu eta aparte bat ekarri
|
zuen
bertsolaritzaren eragiletzaren historian, bizpahiru urtean Elkartearen lidergoa belaunaldi berri batek hartuko baitu. Bestalde, oholtza gainean ere 2005ekoa izan zen Andoni Egañak, eta berekin bere belaunaldiak, irabazi zuen azken Euskal Herriko Txapelketa.
|
|
|
" eskua atzera eraman du"," txapelari heldu dio"... Berak pentsatzen
|
zuen
bertsolaritza galdu egingo zela eta berak fenomenoa altxor gisa jaso nahi zuen bere komentarioekin dokumentu etnografikoa osatuz. Ez zen konturatzen zer desastre zen hori emititzeko garaian.
|
|
|
Aldizkari hori Missouriko unibertsitateak sortu zuen 1986an, John Miles Foley ikertzailearen zuzendaritzapean, eta ahozko tradizioaren ikerketaren alorrean erreferentzia da mundu mailan. Foleyk berak 2003ko topaketetan parte hartu zuen, 2005eko txapelketa nagusiko finala zuzenean bizi ahal izan zuen ikertzaile gonbidatu gisa, eta, aipatu den gisan, erabat liluratu
|
zuen
bertsolaritzaren bizi indarrak. Sintonia ona sortu zen estatubatuarraren eta Elkartean ikerketa sustatzen ari zirenen artean, eta haiek Oral Traditionen bertsolaritzaz artikulu bat atera ote zezaketen galdetu ziotenean ezustekoarekin egin zuten topo, 22 zenbakia osorik eskaini baitzion aldizkariak bertsolaritzari, haren alde ezberdinak (txapelketak, historia, dimentsio soziala, bertso eskolak, hezkuntza arautuko bidea...) jorratzen zituzten hainbat artikulu eta zenbait bertsolariri eginiko elkarrizketak argitaratuz.356
|
|
|
Ahozkotasunaren inguruko nazioarteko aldizkaririk onenari galdetu genion ea aipamenen bat argitaratuko
|
zuen
bertsolaritzaz. Eta aipamen bat ez, aldizkari osoa emango ziola agindu zigun!
|
|
|
1964an euskaltzain oso ere izendatu zuten, eta bertako Herri Literatura batzordean aritu zen. Euskaltzaindiak antolatutako txapelketa guztietan epaimahaiko izatea ere tokatu zitzaion (1960, 1962, 1965, 1967, 1980 eta 1982), antolaketa lanetan ere murgildu izan zen, eta nagusiki La Voz de España nahiz El Diario Vascon artikulu ugari argitaratu
|
zuen
bertsolaritzaz. Ezerk ez zuen desbideratu, ordea, bere egitasmo nagusitik:
|
|
|
" Eguneroko betebeharretik baja hartuta, euskalgintzarik ez zegoen inguru patxadatsuan, Joseba Zubimendi, agian lehen aldikoz, bere astiaren jabe izan zen. Eta musika bera baino indar haundiagoz maite
|
zuen
bertsolaritzaz idazteari ekin zion" (Izagirre, 2002: 22).
|
|
|
9.4.1 Kanpoko begiradak pisu handia izan
|
zuen
bertsolaritzaren inguruan zabaldu ziren lehen irudikapenetan
|
|
|
Foley (2007) harrituta utzi
|
zuen
bertsolaritzaren garapen singularraren azalpenak euskal kulturaren bilakaera singularrean du abiapuntua. Euskararen komunitateari, bere ertzekotasuna dela eta, inguruko erdarei baino askoz nekezagoa suertatu zaio tradizio idatzi bat garatzea, eta lehen euskal kulturgileek, idatziak ez ziela funtzionatzen ikusita, arreta berezia jarri zioten ahozkoari.
|
|
|
Ekialdeko pentsamendua intuitiboa da, kontenplatiboa, gauzak dauden bezala uztearen aldekoagoa. Zavalak hori ikusi
|
zuen
bertsolaritzan. Eta berak esaten du hori.
|
|
2022
|
|
|
Bigarren egunean izan zen Andoni Egaña lekuko berezi gisa batzordekideon galderei erantzuten, eta Felix Zubiak galdetu zionean ea zergatik erabaki zuen 68 urte beteak zituela Txapelketa Nagusira itzultzea, bertsolaritzaren norabideari buruzko kezka batek bultzatuta itzuli zela jakinarazi zuen. Lehen hitzetik aitortu
|
zuen
bertsolaritzaren baitan gehiegi garatu den jarrera oker bat sumatzen zuela, desbideratze hitza uste dut erabili zuela, eta jarrera oker hori zuzendu nahian hartu zuela erabakia, txapelketak beti funtzionatu izan duelako erakusleiho erraldoi moduan, eta desbideratze hori neurri handi batean berak bultzatua izanak behartu zuela pausoa ematera.
|
|
|
Hiztegi Errimatua liburuan argitaratu zuen 1981ean Amurizak. Honek ere kirolarekin lotu
|
zuen
bertsolaritza, izenburuan bertan ageri denez. Bi kasu hauek ezagututa, esan daiteke, beraz, xakeari eta bertsolaritzari buruzko lehen argitalpen didaktikoak kartzelan ondu zirela.
|
|
|
Balentin Larreak ez
|
zuen
bertsolaritza ezagutu Ibarrarti esker, lehenagotik zetorkiokeen interesa. Irunen 1902an eratu ziren Lore Jokoetan Seis preludios vascos aurkeztu zituen.
|
|
|
Eta orduan, bertsolaritzan jarri zituen begiak. Herri arimaren osagai garrantzitsu eta barne barnekotzat juzgatu
|
zuen
bertsolaritza, osagaietan lehenengoetakoa.
|
|
|
Testuingurua, bada, kontraesankorra zen: ume askok lantzen
|
zuen
bertsolaritza herrian, baina hori ez zen eskolan islatzen.
|
|
2023
|
|
|
2018an, Nafarroako Gobernuak Kultur Intereseko Ondasun izendatu
|
zuen
bertsularitza, 2022ko azaroan Frantziako Kultura Ministerioak sartu zuen kultura ondare immaterialaren katalogoan.
|
|
|
XIX. mende bukaeran jende jantziaren begirunea jaso
|
zuen
bertsolaritzak. Unamunok ere —hainbatetan euskal kulturarekin hain gordina izandakoa— eskaini zion keinua:
|
|
|
Agirre: «Berak jada idatzia
|
zuen
bertsolaritza eta zientzia fikzioa uztartzen dituen pieza luzea, eta ez zitzaigun zentzuzkoa iruditu testu berri bat eginaraztea. Horregatik du bereak nabarmen orrialde gehiago, gainerakoei eskatu geniena ipuin labur bana izan baitzen».
|
|
|
Zernahi zelarik garaiko intelligentsia ren balorazioa, herritarren onarpen osoa
|
zuen
bertsolaritzak; letragabeko zen gehiengoarentzat, hitza jolas bilakaturik, (ahozko) literatur beharrak betetzen zituzkeen, hizkuntzarekiko berezko lotura —motibazioa— indartuz, alde batetik, eta ludikotasun nahiak asez, bestetik, komunitatea osatuz bidenabar.
|