|
2021
|
|
|
Esan bezala, Foleyk azpimarratu
|
zuen
bertsolaritzaren dimentsio sozial eta mediatiko singularra dela ikerketaren abiapuntua. Irudipena da bertsolaritzaren bilakaera singularraren emaitza dela singulartasun hori, eta bertsolaritzaren bilakaera singularra euskal kulturaren bilakaera singularrak ekarri duela.
|
|
|
Urte askoan aldizkari honetan bertsolaritzaren inguruko informazioaren arduradun. " Gari alea" bloga ere sortu
|
zuen
bertsolaritzari buruzko blogen artean ibilbide sendoena izan zuena. Rikardo Arregi kazetaritza saria irabazitakoa.
|
|
|
Eta kontuan ditu textu azterketa, antropologia eta psikologia, batez ere ‘Eusko Folklore’ taldearen barruan eta Marcel Jousse n metodologiatik hurbil. Eta Ariztimuñok ‘Bertsolari Eguna’ antolatzearekin bideratu
|
zuen
bertsolaritza moldeetara, bertso saioei jaialdi eite beteagoa emanez. (J.M. Lekuona, 1985:
|
|
|
479). Eta bere artikuluetan askotan jorratu
|
zuen
bertsolaritzaren alorra, baita txapelketak abiarazteko erabakia hartu aurretik ere: " El Bertsolari/ Su significación histórica y social" (Euzkadi, 1930/IV/05), bertsolaritzak herritarrengan zuen arrakastari buruzkoa;" Concursos de Bertsolaris/ Renovando costumbres de antaño" (Euzkadi, 1931/I/10), Santomas egunez egindako lehen probaren inguruan idatzitakoa; Otañori eskainitako" Pampero y poeta vasco", (Euzkadi, 1931/I/17); santa eskeaz idatzitako" Una tradición sugestiva", eta" Tradición y renovación", (Euzkadi, 1931/II/5, eta 1931/II/20);" La Poesía Popular y el alma de la raza" (Euzkadi, 1932/VIII/24), bertso bilketarako Finlandia eredutzat hartuz, besteak beste.
|
|
|
XIX. mende bukaeran jende jantziaren begirunea jaso
|
zuen
bertsolaritzak. Unamunok ere, hainbatetan euskal kulturarekin hain gordina izandakoak berak, eskaini zion keinua:
|
|
|
Aurretik, eragile gutxi batzuen eskutik eman zen proiektuaren garapenaren diseinua. Aurreko aldian, esaterako, Basarrik kasik proiektu pertsonal gisa defendatzen
|
zuen
bertsolaritzaren modernizazioa, eta bera nahiz Zavala bakoitza bere aldetik ibili ziren hedabideratze lanetan. Ziklo honetan, lehen pausoak Amurizak markatu arren, eta gerora bertsogintzaren buru Egaña nabarmenduko den arren, Elkartearen sorreratik belaunaldi oso batek hartuko du proiektuaren gidaritza:
|
|
|
Xede horri, berebat, bertsolaritza hedabideratzeko apustua lotzen zaio. Aurreko zikloetan ere apustu hori barneratzen
|
zuen
bertsolaritzaren inguruko proiektuak, baina ziklo honetan askoz ere modu kontzienteagoan jorratuko da. Egindako ahaleginaren zenbaterainokoa erakusten du Egañak bere belaunaldia definitzeko elementu gisa baliatu izanak:
|
|
|
Ordura arte, Basarriren salbuespen bakarrarekin, bertsolaritzan adituak zirenak ez ziren bertsolariak. Amurizaren jarrera bertso eskolen zabalkundean tematu zen mugimendu zabalago baten isla zen, eta bertsogintzan murgildutako jendeak bere esku hartu nahi izan
|
zuen
bertsolaritzaren proiektuaren lema. 1986koa da, bertsolaritzaren eragiletzak ehun urtetik gora beteta zituelarik, bertsolariek eurek antolatu zuten lehen txapelketa.
|
|
|
Urte haietan hasi zen euskara marrazki bizidunen munduan sartzen, eta alor horretan ere lehen minututik izan
|
zuen
bertsolaritzak presentzia. Juanba Berasategi() pasaitarrak, euskal animazioaren aitzindari eta sortzaile garrantzitsuena izan zenak (Roldan, 2001), Ekialdeko izarra film laburrarekin ireki zuen bidea 1977an, eta bigarren pauso gisa Fernando Amezketarrari buruzko lana ekarri zuen.
|
|
|
Euzko Deyan ez ezik Argian, Yakintzan eta El Pueblo Vascon ere argitaratu
|
zuen
bertsolaritzaz. Azaldu den gisan aitzindari izan zen, Luzearrekin batera, bertsolariei irratiko atea irekitzen, eta txapelketetan ere eragile garrantzitsua izan zen.
|
|
|
Hurrengo zortzi urteetan gisa horretako hamazazpi saio antolatu zituen zizurkildarrak. Eta Lore Jokoetan nahiz Euzko Pizkundean garatutako bideari jarraikiz ahalegin berezia egin
|
zuen
bertsolaritza prestigiatzeko. Horrela, apaiz, politikari, auzapez, idazle, mediku eta gisakoak eseri ohi zituen epaimahaian:
|
|
|
Aurreko horiek bezainbeste testu argitaratu ez arren, Nafarroako bi medio hauetan bertsolaritzaren inguruan lan garrantzitsua egin zuen beste izen bat Aingeru Irigarai Apat Etxebarne da. Jada aurreko zikloan gaiaren inguruan argi274 Hurrengo zikloan ere nekaezin jarraitu
|
zuen
bertsolaritzaren berri ematen: Deia, Navarra Hoy, Euskaldunon Egunkaria, Xorroxin eta Irulegi irratiak eta abar.
|
|
|
Amorotoarrak() fraide karmeldarra izanik ordenaren babespean bi urte lehenago abiarazi zuen Karmel aldizkariaren gehigarri gisa sortu eta zuzendu zuen aldizkaria, olerkien ondoan bertsoari ere bere tokia eginez. Euzko Gogoa, Boletín de la Real Sociedad Vascongadas de Amigos del País, Zeruko Argia, Príncipe de Viana eta Karmel aldizkarietan ere argitaratu
|
zuen
bertsolaritzari buruz, eta Milla euskal olerki eder (1954), Jose Antonio Agirre saria merezi izan zuen Gure bertsolariak (1964), Enbeita oleskaria (1966), eta Enbeita’tar Kepa, gure urretxindorra (1971) liburuak ere argitaratu zituen alor hau jorratuaz. Bizkaiko lehen txapelketetan epaimahaiko ere ibili zen.276
|
|
|
Juan San Martinek() bestelako profil bat izan zuen. Gerora Eusko Jaurlaritzan postu garrantzitsuak betetakoa, euskaltzaina, 1962ko nahiz 1965eko Euskal Herriko txapelketetan epaimahaiko nahiz antolatzaile eta aurrekoak baino jasoagoa, Olerti, Hoja del Lunes de San Sebastián, Egan, Zeruko Argia, Guerediagan argitaratu
|
zuen
bertsolaritzaz, garaiko polemiketan parte hartuaz eta bertsolari zenbaiten (Bilintx, Iparragirre, Xalbador eta abar) figuran sakonduz.
|
|
|
Bi adarretan gauzatu zuen ibilbide luze bezain oparoa. Prentsan, La Voz de Españaz gain Aránzazu, Vida Vasca, Mundo hispánico, El Diario Vasco, Zeruko Argia, Principe de Viana, Goiz Argi eta Hoja de Lunes de San Sebastiánen argitaratu
|
zuen
bertsolaritzaz hurrengo hiru hamarkadetan: " Aren egunkarietako saillak ainbat irakurle biltzen zituan idazkirik ez da bearbada gure artean izan" (Zavala, 2006a:
|
|
|
Ziklo honetarako metodoa aldatu egin da, eta argitaratutako guztiak jaso beharrean, horrek maneiatu ezinezko bolumen bat emango zuenez, finalei buruz egunkariek argitaratutakoari erreparatu zaio. Neurketa horiek adierazten dutenez, 1980ko hamarraldian, Eginek hartu
|
zuen
bertsolaritzaren estalduraren lidergoa:
|
|
|
Ibargutxiren lana estimatzen du, eta bere meritua azpimarratu: " Ibargutxik gurearen antzeko ikuspegia
|
zuen
bertsolaritzaz, baina muga handiak zituen bere lanean[...] egunkari hori Gipuzkoara mugatzen zelako eta txapelketa nagusi baten jarraipena egiteko eta areago beste lurraldeetako txapelketena egiteko inolako intereserik ez zegoelako zuzendaritza aldetik[...]" (J. Agirre, elkarrizketa pertsonala, 2017/IX/27).
|
|
|
Zubimendi Donostiako Union Radioko euskal irratsaioan (1932). Euskarazko lehen irratsaioan bertan protagonismo garrantzitsua izan
|
zuen
bertsolaritzak.
|
|
|
Inazio Eizmendi Basarrik bertsolaritzari egindako ekarpenez gain, irrati esatari eta prentsako zutabegile gisa egindako lanagatik fi gura erreferentziala izan zen azken hamarkadatan. Frankismoaren lehen urteetan, berak berrabiarazi
|
zuen
bertsolaritza Hegoaldean.
|
|
|
Bertsolariek pixkanaka lortuko duten ahalduntzearen eta Bigarren Euskal Pizkundearekin sintonizatu
|
zuen
bertsolaritza sozialaren izpirituaren adierazgarri bikaina.
|
|
|
Aramburuk Deian ere argitaratuko du bertsolaritzaz, beti gaztelaniaz arituko da, eta bere kazetari ibilbidean Donostiako zinemaldiko edo Eusko Jaurlaritzako hainbat sailetako komunikazio arduradun izatera iritsiko da. Aizarnak, Aramburuk bezala literatur lan sorta bat argitaratu eta sariren bat irabazitakoak, Hoja de Lunes de San Sebastian, La Voz de España eta Unidaden ere argitaratu
|
zuen
bertsolaritzaz, azken urteetan euskaraz.
|
|
|
Neurri handi batean Zavalaren Auspoaren ekarriari esker gertatu zen hori, baina Auspoatik kanpo ere hazkundea izan zen. Horrek eragina izan
|
zuen
bertsolaritzaren hedapenean, baina baita bere presentzia mediatikoaren hazkundean ere: liburuen iruzkin ugari argitaratu zen prentsan, irakurketa horiek hizpidea eman zuten bertan jorraturiko bertsolariei edo bertsoei buruz medioetan aritzeko eta abar.
|
|
|
" Garai bateko espazioak, lanbideak eta bizimoduak desagertu egin ziren. Baldintza haietara moldatuta zegoen bertsolaritza, eta joko eremua higatzearekin, berez, inertziak hutsaren hurrengo izatera bultzatzen
|
zuen
bertsolaritza, akaso baita desagertzera" (Zubiri, 2016: 22).
|
|
|
Foleyk, artikulu berean, eragileen lana seinalatzen
|
zuen
bertsolaritzak euskal komunitatean lorturiko zentralitate singularra esplikatuko lukeen ekuazioaren funtsezko aldagai gisa:
|
|
|
Ikerketa honetan ziklo honen haustura aldiaren hasiera data bat jartzerakoan, gehiago erreparatu zaio bertso munduaren baitako belaunaldi aldaketari testuinguruaren aldaketari baino. Aurrerago azalduko denez, 2005eko Txapelketa Nagusiak puntu eta aparte bat ekarri
|
zuen
bertsolaritzaren eragiletzaren historian, bizpahiru urtean Elkartearen lidergoa belaunaldi berri batek hartuko baitu. Bestalde, oholtza gainean ere 2005ekoa izan zen Andoni Egañak, eta berekin bere belaunaldiak, irabazi zuen azken Euskal Herriko Txapelketa.
|
|
|
" eskua atzera eraman du"," txapelari heldu dio"... Berak pentsatzen
|
zuen
bertsolaritza galdu egingo zela eta berak fenomenoa altxor gisa jaso nahi zuen bere komentarioekin dokumentu etnografikoa osatuz. Ez zen konturatzen zer desastre zen hori emititzeko garaian.
|
|
|
Aldizkari hori Missouriko unibertsitateak sortu zuen 1986an, John Miles Foley ikertzailearen zuzendaritzapean, eta ahozko tradizioaren ikerketaren alorrean erreferentzia da mundu mailan. Foleyk berak 2003ko topaketetan parte hartu zuen, 2005eko txapelketa nagusiko finala zuzenean bizi ahal izan zuen ikertzaile gonbidatu gisa, eta, aipatu den gisan, erabat liluratu
|
zuen
bertsolaritzaren bizi indarrak. Sintonia ona sortu zen estatubatuarraren eta Elkartean ikerketa sustatzen ari zirenen artean, eta haiek Oral Traditionen bertsolaritzaz artikulu bat atera ote zezaketen galdetu ziotenean ezustekoarekin egin zuten topo, 22 zenbakia osorik eskaini baitzion aldizkariak bertsolaritzari, haren alde ezberdinak (txapelketak, historia, dimentsio soziala, bertso eskolak, hezkuntza arautuko bidea...) jorratzen zituzten hainbat artikulu eta zenbait bertsolariri eginiko elkarrizketak argitaratuz.356
|
|
|
Ahozkotasunaren inguruko nazioarteko aldizkaririk onenari galdetu genion ea aipamenen bat argitaratuko
|
zuen
bertsolaritzaz. Eta aipamen bat ez, aldizkari osoa emango ziola agindu zigun!
|
|
|
1964an euskaltzain oso ere izendatu zuten, eta bertako Herri Literatura batzordean aritu zen. Euskaltzaindiak antolatutako txapelketa guztietan epaimahaiko izatea ere tokatu zitzaion (1960, 1962, 1965, 1967, 1980 eta 1982), antolaketa lanetan ere murgildu izan zen, eta nagusiki La Voz de España nahiz El Diario Vascon artikulu ugari argitaratu
|
zuen
bertsolaritzaz. Ezerk ez zuen desbideratu, ordea, bere egitasmo nagusitik:
|
|
|
" Eguneroko betebeharretik baja hartuta, euskalgintzarik ez zegoen inguru patxadatsuan, Joseba Zubimendi, agian lehen aldikoz, bere astiaren jabe izan zen. Eta musika bera baino indar haundiagoz maite
|
zuen
bertsolaritzaz idazteari ekin zion" (Izagirre, 2002: 22).
|
|
|
9.4.1 Kanpoko begiradak pisu handia izan
|
zuen
bertsolaritzaren inguruan zabaldu ziren lehen irudikapenetan
|
|
|
Foley (2007) harrituta utzi
|
zuen
bertsolaritzaren garapen singularraren azalpenak euskal kulturaren bilakaera singularrean du abiapuntua. Euskararen komunitateari, bere ertzekotasuna dela eta, inguruko erdarei baino askoz nekezagoa suertatu zaio tradizio idatzi bat garatzea, eta lehen euskal kulturgileek, idatziak ez ziela funtzionatzen ikusita, arreta berezia jarri zioten ahozkoari.
|