|
2001
|
|
|
1912ko abuztuaren 12an euskal kostaldea gogor astindu eta Bermeon 116 arrantzale ito zituen galernari buruzko eleberria da Paul Henri Capdeviellerena. Baina ekaitz izugarri hark eragin zituen hondamenak agertzeaz gain, sasoi
|
hartan
euskal kostaldeko herri batean ematen zen eguneroko bizimodua bere nobelan azaltzen ere saiatu zen egilea, hau da, amodia, klaseen arteko ezberdintasunak eta itsasoari lotuta bizi den jendearen pentsamolde berezia agertzen. «Bermeo la sauvage»z gain, «Fils de la Terre» (1908), «François eta Guadalupe.
|
|
|
Batetik, 1986 urtean euskal ikerkuntza BPGren %0, 06 zen bitartean, gaur egun %1, 2 da, hogei bider gehiago alegia. Bestetik, urte
|
hartan
Euskal Autonomia Erkidegoaren errenta Europar Batasunarena ren %86 zen eta egun, aldiz, %100etik gora.
|
|
2002
|
|
|
Funtsezkoa zen hurrengo galdera ere, antza denez, herri xehea euskara galduz omen zihoan-eta, nahiz eta azkenaldi
|
hartan
euskal literaturak gorakada handia egin izan. Eta ea zergatik literaturaren loraldiak euskara bizia indartzeko ondore hoberik ez zekarren jakin nahi zuen Bengoetxek.
|
|
|
Arian arian, garai hartan ere pagamenduen etenaldia egon zen, eta orduko huraxe da lehen krisi ardurakoa. Jaitsaldiari aurre egiteko, garai
|
hartan
Euskal Herriko enpresa garrantzitsuenetakoa zena aitzineratzeko, noraezekoa izan zen Espainiako Estatuaren esku hartzea.
|
|
|
Horregatik ziren, beharbada, Arantxa eta Sara lagun minak, gurasoen eta aitona amonen historia haiek sekretuak zirelako eta isilpean eraman beharrekoak, horma, harresi eta murraila ezin ilunagoek inguratua zirudièn Francoren diktadura zurrunean ez baitzegoen argitara jo zezakeen zirriturik. Halakoa baitzen garai
|
hartan
euskal mundua: ilunpekoa.
|
|
2003
|
|
|
Itaunduko du beharbada irakurleak, baldin Madrideko ohiturak ezagutzen ezpaditu. Denbora
|
hartan
Euskal Herrian ere hunelako errespetoa erakusten zioten gazteek zaharrei...
|
|
|
Azken ikuspuntu hori da, ordea, niri interesatzen zaidana. Nire abiapuntua, hortaz, garai
|
hartan
Euskal Herrian idatzitako euskarazko eta gaztelerazko testu gehienak irakurtzea izan da, eskuizkribu ugari tartean?, eta bereziki Zarauzko Ikastetxeko misiolarien sermoiak eta dotrinak, eta baita klero sekularreko beste kide ugarirenak ere.
|
|
2004
|
|
|
Garai
|
hartan
euskal liburuen beharr a
|
|
2005
|
|
|
Bestelako generoetan gertatzen zenaren kontra, ipuingintza mota hau sasoiko hizkuntzaren joera garbizaleenetatik urrunago ibili zen. Aurreko batean esaten genuen bezala, sasoi
|
hartan
euskal ipuingintza garaiko joera modernoetatik urrun zebilen. Gerra zibila baino lehen, modu batean edo bestean, ipuingintza edo narrazio laburra jorratu zuten Bizkaiko idazleen artean aipa genitzake, 1 Bere iloba Bizenta Mogel azkoitiarrak ipuin hauetarik asko jaso zituen Ipuin onac (1804) liburua atontzeko. besteak beste:
|
|
2006
|
|
|
Asko, euskal gobernuak igorriak; beste batzuk, ez dakigu nork igorri dituen. Eta ikusten dugu interesatuak direla hango arboletan euskaldunek egindako markak aztertzen, arbola horietako letrei begiratzen, zer erran nahi duten ikerketak egiten eta horrela, eta nik erran nahi nioke gobernuari garai
|
hartan
euskal gobernurik ez bazegoen ere, nola egon ziren artzainak Amerikan abandonatuta. Kontrata batekin joaten ziren, egoten ahal ziren hiru urtez, eta buelta etxera.
|
|
2007
|
|
|
ikasturtean AlfabetatzeEuskalduntze Koordinakundeak (AEK) jasotako ikasle fitxak Siadecok aztertu zituen (1978). Txosten
|
hartan
Euskal Herri osoan euskara ikasten ziharduten 30.000 helduren berri eman zen. Ikasleria oso zen gaztea.
|
|
|
hiri kultura, pentsamendulaikoa eta kultur jarduera politizatzea76 Orduko abertzaleek abertzaletasunaberritu nahi izan zuten arraza eta arraza bezalako kontzeptu objektibo baina itxiakbertan behera utziz. Euskal herritar eta euskaldun izatea norberaren izanasmo etaegitasmotzat jo zuten (gogoan izan garai horretan hasi zirela gau eskoletan askoeta asko euskara ikasten edo trebatzen, eta garai
|
hartan
Euskal Herriaz zerbaitjakin nahi zuenak bere baitan hartu behar zuela erabaki hori). Norberaren hautuaeta jarduna hasi ziren erabiltzen euskal herritartasuna definitzeko:
|
|
|
1950eko hamarkada
|
hartan
Euskal Erbesteak bezala Barrualdeak lagundu zuten, euskarari bere kultur betekizun modernoak bilatzen (artean, Letra eta Humanitateetan ari zela). Baina Erbestea eta Barrualdea, artean, aldendurik ageri ziren, geografiaz urrun zeudenak belaunaldiz ere tartea eginez joango ziren, 1955 etena gertatu zen arte.
|
|
2008
|
|
|
Hiru> gizon> bakarka, nahiz eta ez liburu bezala kontzebitua egon, kondizioek berek batasun batekin sorrerazi dute: kondizio horiek, Oteitzarekiko harreman hori eta momentu
|
hartan
Euskal Herria bizitzen ari zen bizitza eztanda espresatu nahia da, besteak beste":
|
|
|
–Hiru> > bakarka, nahiz eta ez> liburu> bezala> kontzebitua> egon, kondizioek berek batasun batekin sorrerazi dute: kondizio horiek, Oteitzarekiko harreman hori eta momentu
|
hartan
Euskal Herria bizitzen ari zen bizitza eztanda espresatu nahia da, besteak beste" 15.
|
|
|
Une
|
hartan
euskal operismoa hastapenetan zegoen. Lehen pausuak Donostian garatu ziren, oraindik italiar tradizioaren baitan.
|
|
|
Egile beraren beste artikulu bat ere agertu zen 1897ko erdialde
|
hartan
Euskal Akademiaren alde58 Eta testuinguru horretan Azkue, lehendik ere Euskal Akademiaren zale zena, proposamen artikulatu bat idaztera animatu zen, Donibane Lohizuneko Abadiaren lore jokoetan aurkeztu zuena 1897ko abuztuan59 Testua Euskalduna aldizkarian agertu zen osorik zenbait hilabete geroago, sinadura gabe, baina Donibane Lohizunen aurkeztu zela zehaztuz. Beraz ez da dudarik Azkuerena dela60 Bases, para, la, creación, de, una. Academia, de, la, lengua?
|
|
|
Nahasketa hauek garaikoek ez ezik geroko historialariek ere pairatu dituzte, aldika baita Zalbidek ere. Eta bi proiektuen arteko interferentziak aski ez, eta hirugarren bat gehitu zen, garai
|
hartan
Euskal Akademia sortzeko asmoa ere agertu baitzen. Dena dela hurrengo lerroetan ez ditut batzorde arteko nahasketa haiek argituko, ez baitira funtsezkoak gertaera nagusiak ulertzeko.
|
|
2009
|
|
|
(HGB, 182). Ez dakit hori Teilhardek eragina ote den, ala garai
|
hartan
euskal kulturan zegoen moderno izan beharraren zapa edo presioak, ala zerk. Guretzat berdintsu da.
|
|
|
Hurrengo hirurogei urteak (1875etik eta 1936ra bitarteko epea) sasoi berezia dira; ez alferrik, euskarak garai
|
hartan
Euskal Herri guztian izaniko susperraldia gogoan, Pizkunde deritzo aro horri. Susperraldiak liburu ekoizpenean ere izan zuen isla zuzenik:
|
|
|
batetik, 1929ko Euzkerea kultur hilabetekari elebidun bilbotarra (bi hilero kaleratuko zen gerora), 1919an sortutako Euskaltzaindiaren Euskera aldizkariari aurre egin gura ziona, ez baitzetorren haren hizkuntza irizpideekin bat (Euzkerea sabindarra zen, goitik behera; Euskaltzaindiaren agerkarian, aldiz, Azkueren irizpideak ziren nagusi). Bilbotar kazeta horretan garai
|
hartan
euskal kulturan nor ziren gehienek idatzi zuten, hala nola Kirikiñok, Kepa Enbeitak, Sebero Altubek, Lizardik, Lauaxetak?
|
|
|
Garai
|
hartan
Euskal Herria ezagutu nuen, euskal gazteria ere bai... Hamarkada horretan egin ginen, gehienbat, gizon.
|
|
2010
|
|
|
Koldo Izagirrek idatzitako eta Euskaldunon Egunkaria k argitaratutako Merry Christmas, Panama esan zuen heriotzak kronika liburuak garai
|
hartan
euskal deportatuek bizi izandako testigantza argigarria dakar.
|
|
|
Koldo Izagirre, Ramon Saizarbitoria, Ramon Etxezarreta, Joxe Azurmendi, Joan Mari Torrealdai... Euskara eta euskal literatura asko maite zutelako, garai
|
hartan
euskal idazlerik ia ia ez zegoelako, eta beharbada beren hasierako ahalegina gogorarazten genielako, laguntza handia eman ziguten. Esperantza bat ginen haientzat, jarraipen bat ziurtatzen genuen.
|
|
|
Bidaia ofizialaren bigarren egunean, aipatu zentroak berretsi egin du Eusko Jaurlaritzarekin duen hitzarmena herrialde
|
hartan
euskal kultura eta errealitatea sustatzeko.
|
|
|
Ideia hori 70eko azken urteetan agertu zen lehen aldiz, Gipuzkoako Ikastolen Elkarteak Loiolako santutegian egindako batzar batean. Ikastolek Euskal Eskola Publikoa izan nahi zutela aldarrikatu zuten orduan, trantsizioaren testuinguru
|
hartan
Euskal Herriak botere politikoa eta, beraz, berezko eskola izateko aukera aurreikusten baitzen. Eta Espainiako Hezkuntza Ministerioarekin Arautegia negoziatu eta sinatu zenean ere behin eta berriro agertu zen ideia hori.
|
|
|
Baina, egoera ekonomikoaren kezkaz gain, ikastolek kezka handiz bizi zituzten 1986ko udazken
|
hartan
euskal politikan emandako aldaketak ere. Hasteko, EAJ alderdia hautsi egin zelako 1986an, barne tentsio luzeek eraginda; banaketa haren ondorioz Eusko Alkartasuna (EA) alderdia sortu zen.
|
|
|
Ez dira erantzun errazeko itaunak hauek, garai
|
hartan
euskal erakundeek eginzituzten estatistikak ez zirelako zehatzak izan eta gaur egun dugun dokumentazioarekin zaila egiten zaigulako orduan egin ez zuten lana osatzea. Bada beste arazobat eta da bertan momentuan egin ziren zerrenda eta fitxa asko Frantziaren okupazio garaian Espainiako agente frankistek eskuratu egin zituztela eta Espainiara bidali agiriotan ageri ziren errepublikanoen kontrako neurri errepresiboak hartzeko.Horretara, lehen eskuko materialaren faltan gaude.
|
|
|
Garai
|
hartan
euskal letretan nagusi zen jatorrismoak euskara itoko ote zuen kezkatuta zegoen ordurako Intxausti gaztea, eredu harekin ezinezko ikusten baitzuen euskaraz arlo guztiei buruz aritzea, besteak beste zientziari eta teknika modernoei buruz irakurleek ulertzeko moduan idaztea. 1959an Jakinen argitaratutako" Illobira bultzaka" artikulua da Intxaustik arlo horretan izandako aitzindaritzaren lekuko.
|
|
|
Victor Hugoren omenezko ospakizun itzaltsu hartan Parisko euskaldun estudianteak ere izan ziren. Batzuk Iparraldekoak, beste batzuk Hegoaldekoak, Ameriketakoak ere asko, aldez aurretik elkartu eta martxa
|
hartan
Euskal Herriaren izenean parte hartzeko bandera bat asmatu zuten. Lehenengo euskal banderetakoa izan zen, jakina.
|
|
2011
|
|
|
Bolada
|
hartan
Euskal Herrian zinema egiteko borondate eta ilusio handia zegoela du gogoan, hartu emana, optimismoa? –Baina espero genuen ETB zinemari lotuago jaioko zela, eta ikusi da telebistek zinema babestu beharrean azkenean jan egin dutela.
|
|
|
Donostiako kai inguruan errodatua, garai
|
hartan
euskal gazteriaren zati batek heroinaren atzaparretan bizi zuen errealitatea islatzen du 27 ordu filmak. Hain zuzen, 1980an Errenterian elektronika irakasle zela ikusitakotik jaio zen pelikula.
|
|
|
3 Joseba Intxaustik, garaiko protagonista eta garai hau ikertu duenak honakoa dio: «1950eko hamarkada
|
hartan
Euskal Erbesteak bezala Barrualdeak lagundu zuten, euskarari bere kultur betekizun modernoak bilatzen (artean, Letra eta Humanitateetan ari zela). Baina Erbestea eta Barrualdea, artean, aldendurik ageri ziren, geografiaz urrun zeudenak belaunaldiz ere tartea eginez joango ziren, 19551960.etan etena gertatu zen arte.
|
|
|
Euskal teatroaz 3 hizlari aritu ziren, gerraurrean Euskaltzaleak taldeko kide izandako Antonio Maria Labaien batetik eta, Augustin Zubikarai eta Gabriel Aresti poeta bilbotarra bestetik. Sasoi
|
hartan
euskal teatroa euskara zabaltzeko bidetzat hartzen zen. Hiru interbentzioek euskal teatroa normalizatzeko proposamenak (adb. lehiaketak, batzordeak sortzea, molde berrietara egokitzea...) jaso zituzten.
|
|
|
Baina, nonbait, Akademiaren egoitzak lasaitasunik ez eta hiztegigileek lan-lekua aldatu zuten CINSAk Bilboko Zazpi Kaleetan utzitako bulego batera. Hiztegiaren prestatzaileek bi une desberdinetan CINSAren bulegoa utzi eta fraideen babesa bilatu zuten, garai
|
hartan
euskal kutsuko denda eta bulegoak metrailatzen zituztelako368 Hala, batean frantziskotarrenean babestu zuten hiztegia, eta bestean, klaretiarrenean.
|
|
2012
|
|
|
inpernuko hauspoa, inpernuko burruntzia, inpreiñuko artaziak, inpreiñuko karramarroa eta Kepa Enbeita bertsolariak jarritakoa; Txerren hauspoa. Lomaxen grabazioetan ere, bildutakoa beste mintzo da bildu gabe utzitakoa, Beltranen hitzetan. «1952an etorri zen, eta garai
|
hartan
Euskal Herrian oso indartsu zebilen eskusoinua. Oiartzunen jaiero bost bilera izaten ziren, eta bostetan soinua jotzen zen.
|
|
|
XIX. mendean eraiki zuten Beti Jai frontoia. Garai
|
hartan
euskal pilota kirol arrakastatsua zen Madrilen. Horren erakusle dira hiriburuan zeuden hogei pilotalekuak.
|
|
|
Politikagintzara hurbiltzeko hamaika arrazoi izan nituen, baina nire lehentasunen artean ez zegoen euskal hiztunen eskubideak defendatzeko beharrizana. Garai
|
hartan
Euskal Herri independente, sozialista eta euskalduna amesten nuen; eleaniztuna behar zuen Euskal Herri euskalduna, alegia. Politikaren jardunean aritu naizen urte hauetan euskara izan da nire hizkuntza aldarrikapenak plazaratzeko, bai zinegotzi moduan eta baita legebiltzarkide moduan ere.
|
|
|
Gudaroste liberalaren erasoak karlistak ezustean harrapaturik, Andoainera irailaren 8an iritsi zen, baina bere bidean aurrera egin ahala, Urnietako Lategi eta Goiburu auzotan eta Andoaingo Buruntza eta Leizotz aldean baserri ugari lapurtu, erre eta suntsitu zuten –denetara 140 bat– eta bertako herritarrek ihesari eman zioten karlisten lerroen atzean babesa hartuz Andoainen Oria ibaiaz bestaldera. Liberalak Andoainera iritsi eta herri osoan barrena zabaldu ziren, kanpaleku nagusia Goikoplazan kokatuz.Karlistek une
|
hartan
Euskal Herrian zuten kapitain gorena Uranga jenerala zen, eta liberalak Oria eta Leitzaran ibaietaraino iritsi zirela jakin orduko, Nafarro inguruan une hartan har zitzakeen bi batailoi hartu –gudaroste karlista nagusia Espainia aldera joana baitzen borroka egitera Karlos erregea bera buru– eta Andoain aldera etorri zen, Gipuzkoan zeuden indar karlistekin –lau bat batailoi– ba... Andoain eta inguruak ikuskatu ondoren, karlistek lehenik eta behin jakin ahal izan zuten bere indarrak halako bi zirela Andoainen zeuden liberalak, artilleriaz ongi hornituak, eta herriaren goi aldean baitzeuden oso zaila izango zela Oria eta Leitzaran gurutzatu eta haiei gaina hartzea.
|
|
2013
|
|
|
Han dago beharbada inoiz egin den euskal idazletzari buruzko argazki osatuena eta hura izan daiteke, beraz, orduko errealitatea zein zen hobekien isla dezakeen bilduma. Torrealdaik garai
|
hartan
euskal literaturaren inguruan ari ziren lagunak elkarrizketatu zituen lan horretarako. Idazle bizia eta aktiboa izatea izan zen lehen baldintza.
|
|
|
–Maider edo Gontzal izan zitezkeen? ez dago eskubiderik, esan zuen Karolek, baina egun
|
hartan
Euskal Herriko errepideetan (eta batez ere Hendaiatik gertu) hain ohikoak ziren kontrol polizialak ez zion hondatuko apartamentu berriaren ilusioa. Ez ziren ez Maider ez Gontzal han geldituta zeuzkatenak.
|
|
2014
|
|
|
Txantrean hainbat ekitaldi ospatu zituzten egun handiaren bezperan, baina Takonera parkeko egitarau osoa bertan behera utzi behar izan zuten Sortzen eko kideek. 2012an ere, eguraldi txarrak zapuztu egin zituen, neurri handi batean, urte
|
hartan
euskal eskola publikoaren bestarako prestatutako ekitaldiak. Sortzen eko eta Uharteko Virgen Blanca ikastetxeko arduradunek agerraldia egin zuten atzo, maiatzaren 18ko besta aurkezteko.
|
|
|
–Baliteke, bai, esan nuen, Rafak bere erbesteratze
|
hartan
euskal mezarik ez entzun izanaz pozik.
|
|
|
Imajinario kolektiboaren ikuspegi orokortuaren arabera, XX. mendearenhasieran erromeriak espazio sozial garrantzitsuak ziren, eta erromeriak batez eredantzarako gune ziren, taldean zein binaka aritzeko gune. Ez dirudi kasualitatea, beraz, XX. mendearen hasiera
|
hartan
euskal dantza tradizionala hain arauturikegotea, bai genero ikuspegiari dagokionez, bai gorputz adierazpenari dagokionez.Nolabait, espazio publikoan genero praktikak zeintzuk izan behar ziren arautzekomodua ere bazen. Dantza herrikoi edo tradizionalean, jakina denez, musikak etadantzak bat egiten dute, partitura zehatz bat errito dantza konkretu bati baitagokio.Enrique Ayerbek dioen moduan, «la danza folclorica es una poetica gestual de lamemoria de la cultura» (Ayerbe, 2001:
|
|
|
16). Giro
|
hartan
euskal musikan emakume bakarlarien ekarpena handiaizan zen: Estitxu, Maite Idirin, Lourdes Iriondo...
|
|
|
Fauxtinek kabalkadak osorik utzi baldin baditu, dantzak kanbiatze gaitzak behar ditu jasan gerlaren ondotik parrokia taldeen sortzearekin. Helburu ezberdin baina osagarriekin errekuperatuko dute Elizak, burges komertsantek norabiderik gabe zihoan dantza eta garai
|
hartan
Euskal Herrian heldu zen turista uholdean atzemanen diote funtzio berria. Garaztarrak taldea adibide argienetarik dugu.
|
|
2015
|
|
|
Emakumeen Mundu Martxak 1995ean Quebec-en egindako emakumeen martxan du jatorria eta mundu osora 2000 urtean zabaldu zen; orduko
|
hartan
Euskal Herriko mugimendu feministak ere parte hartu zuen. Egunotan, IV. Nazioarteko Ekintza egiten ari dira Gure gorputzak, gure lurraldeak lelopean.
|
|
|
Egiatan, kontua testuinguruan ipinita, ezin esan kasu horiek euskal literaturaren egoera orokorrarekiko oso ezberdinak zirenik, baina egia da halaber alderdi horri dagokionez ez zuela aldaketarik ekarri Bainaren belaunaldiak. Garai
|
hartan
euskal literatura osoan liburuak idazten ari ziren emakumezko idazle ia bakarrak Arantxa Urretabizkaia eta Amaia Lasa ziren100 Itxaro Borda edo Laura Mintegi, esaterako, libururik atera gabeak ziren artean.
|
|
|
Liburua erreferentzia, aipamen eta keinu kultural, literario eta historiko zehatz ugariz josia dago, erreferentzia horiek euskal kulturatik zein kanpokotik hartuak izan direlarik. Hori dela-eta, nobela metaliterarioa edota postmodernoa da hau, kritiko batzuen ustez, garai
|
hartan
euskal literaturgintzan horrelakorik aurkitzea nekeza zenean argitaratua.
|
|
|
Ramirez de la Piscinak ere garrantzitsu deritzo euskal aldizkarien eredu aldaketari, baina sasoi
|
hartan
euskal prentsan eragin zuen beste elementu garrantzitsu bat ere aipatzen du berak: prentsa elebidun abertzalearen iritsiera, alegia (1998:
|
|
|
Har Hitza! koek argi zeukaten zer zen euskal prentsa eta zer ez. Kazetaren 28 zenbakiaren (XII) azalean, berbarako, Euskal prentsa bizirik leloa paratu zuten, eta, barruko testuak zioenez, Argia, Euskaldunon Egunkaria eta Herria ziren garai
|
hartan
euskal prentsaren bandera ontzi nagusiak. Hau da, eurentzat ere, euskal prentsa euskara hutsez eginikoa zela.
|
|
|
Har Hitza! koek argi zeukaten zer zen euskal prentsa eta zer ez. Kazetaren 28 zenbakiaren (1992XII) azalean, berbarako, Euskal prentsa bizirik leloa paratu zuten, eta, barruko testuak zioenez, Argia, Euskaldunon Egunkaria eta Herria ziren garai
|
hartan
euskal prentsaren bandera ontzi nagusiak. Hau da, eurentzat ere, euskal prentsa euskara hutsez eginikoa zela.
|
|
|
Arreta egunkari euskal aldizkarietara lekualdatuta, zera azpimarra dezakegu: kultur edukiek zentralitatea galdu zuten garai
|
hartan
euskal aldizkarietan, nabarmen gainera. Aldizkariak oso politizaturik zeuden, eta bakoitzak bere hautua egina zuen ordurako:
|
|
|
1994ko abuztuaren 24 hartatik 20 urte pasatxo igaro dira. Egun
|
hartan
Euskal Herriak bere historiako elkartasun erakustaldirik handienetakoa jaso zuen. Uruguayar herriak Montevideoko Filtro erietxean espaniar tortura eta espetxera estraditatu ez zitzaten gose greban zeuden 3 euskal militanteri masiboki lagundu zion kaletik.
|
|
|
Mitinean oso hari mutur diferenteei heldu zieten ELAko eta LABeko arduradun nagusiek. Rafa Diezek garrantzia handiko ataka politiko
|
hartan
euskal sindikalismoari zegokion ardura nabarmendu zuen: unean uneko kolaborazio partzialak gainditu eta bere kapital sozial eta politikoa lanean jarri behar zuen" gatazkaren konponbide demokratikoaren, burujabetza eta bakearen, eta Lan Harremanen euskal esparruaren alde".
|
|
|
Parte hartu nahi baduzu, idatzi pamayaz@gmail. com helbidera. Chino Kalifornian, heldu den igandean omenaldia eginen die Chinoko Euskal Etxeak inguru
|
hartan
euskal dantzari izan gazte eta zaharreri. Parte hartzeko, idatzi Mariana Etcheverriari hunat:
|
|
2016
|
|
|
1947: Urte
|
hartan
euskal politikarako jaio zen. Lehen ekintza politikoa:
|
|
|
–Joder, tranpa egiten didazuela hasiko naiz pentsatzen?, esan zuen Josebak ahapeka, azken bolada
|
hartan
euskal txirrindulariak ez zitzaizkiola sekula tokatzen gogoratuta. Ez zitzaion hika hitz egitea gustatzen.
|
|
|
Oso garai polita izan zen. Oso gauza inportantea izan zen garai
|
hartan
Euskal Telebista. Ikastolatik kanpora ere euskara bazela erakutsi zuen.
|
|
|
Heriotza zigorra, errege denetan nagusiaren salaketa, ez al dira antzerki klasikoan lantzen ziren gaiak? Hau zen garai
|
hartan
euskal antzerkiak erakusten eta lantzen zuena. Irria lantzen zuten, besterik ere, prentsaren bidez harrera aztertuz frogatu dugun bezala.
|
|
|
irrati libreak, arte erakusketak... Era berean, garai
|
hartan
euskal musikak eta komikiek zuten harremana ere erakusten da. Adierazpen horiek gauzatu ziren garaian ez ziren kulturaltzat jo, nahiz eta egoera sozial, politiko eta kultural zehatz batean gizarte talde batek zituen kezkak, jakintza eta asmoak horien bitartez azaldu.
|
|
|
Nobela hori 1957koa da, Arrasateko mugimendu kooperatibistaren hasierarekin baterakoa. Aztergai aberasgarria izan liteke, horrela irakurrita, pertsonaren zerizanari buruz garai
|
hartan
Euskal Herrian, eta konkretuki Arizmendiarrietaren gogoetan, zegoen kezkaz ideia konkretuagoa egiteko.
|
|
|
Orduko josulagungaiek ohi zuten bidea kurriturik, Camposko Villagarcian, Iruñean eta Valladoliden ikasi zuen. Behin apeztuz gero Bilbon, Iruñean, Azkoitian, Oñatin eta Loiolan jardun zuen irakasle, gogokoen zuen lana misiogintzarena bazen ere, zeregin
|
hartan
Euskal Herri gehienean arizan zela, bere biografoek zioten bezala: " Erriz erri predicatze asi zanetik, jendetza talde andiac jarraitzen zioten eta elizetan cabitu eciñic, zelai edo plaza zabaletan bere itzaldiac eguin bear izaten zituan".
|
|
|
Gaur partikulazki Anai Arteak gogora ekarrazi nahi du 1977ko Txibertako entsegua. Trantsizio garai
|
hartan
Euskal Herrian loratu ziren alderdi, sindikatu eta beste taldeak mahain baten inguruan jarraraztera ailegatu zen Telesforo. Helburua zen Madrili proposamen bateratuak egitea.
|
|
2018
|
|
|
" Zientzietan", nik. Urte
|
hartan
euskal filologia adarra zabaltzekoak ziren Bilboko irakasle eskolan, eta ikasle ehizan zebilen. " Matrikula zaitez euskal filologian, jendea behar dugu.
|
|
|
Galdera horiei eta gehiagori erantzuteko asmoz idatzi du liburua Arriolak. Polizia nazionalaren eta guardia zibilen jarrera, narkotrafikoa, ETAren hilketak, hildako gazteen kopurua, heroinaren munduan ibilitako testigantza pertsonalak… Helduleku asko ditu A los pies del caballo Txalapartak argitaratutako liburuak.Idazleak onartzen du garai
|
hartan
euskal gazteriaren zati batek errealitatetik ihes egiteko heroina kontsumitu zuela. Baina halaber, iruditzen zaio beharrezkoa izan zela polizia indarren konplizitatea droga hori Euskal Herriko kaleetan barra barra eta gupidarik gabe mugi zedin.Egileak tesi hori datuekin eta testigantzekin plazaratzeko ahalegina egiten du.
|
|
|
13 ETB sortu zenean, 1982an, errekurrentea zen indiarrak edo koloreko pertsonak euskaraz entzutera ohituta ez geundela esatea, horrek audientziak lortzeko zailtasuna esplikatuko zuelakoan. Kontua da urte
|
hartan
euskal herritarrek 20 urte zeramatzatela estigmatizatutako pertsona haiek gaztelaniaz zein frantsesez entzuten (telebista sortu zenetik, alegia). Aurten ETBk 35 urte beteko ditu, eta irudi luke denbora hori ez dela nahikoa izan ikusleak euskaraz entzutera ohitzeko.
|
|
|
Iparraldera joaten ginen Zeruko Argia rekin hilero hilero eta hango idazleekin elkartzen ginen. Eta esan behar da garai
|
hartan
euskal ikasle eta gazteen joera Parisera joatea zela. Eta euskaldun ikasle pila zegoen han.
|
|
|
Napoleonek Espainia inbaditu zuen 1808an. Badirudi haren hastapeneko intentzioa zela Ebrotik iparralderako eremua kentzea Espainiari, gisa
|
hartan
Euskal Herri penintsularra eta kontinentala batzeko euskal federazio batean. Hori bide zen Garat diputatuaren xedea.218
|
|
|
Jimeno Juriok, 297 aukera galdutzat dauka 1931ko estatutuaren huts egitea. Garai
|
hartan
Euskal Herri penintsular osoarentzako autonomia lortzea baikorra baizik ez zitekeen izan Nafarroa Garaiarentzat. 1841ean galdutako askatasuna eta autogobernua berreskuratzeaz gain, industriaren garapena eta aberastasunaren sortzea bermatuko ziren eta 40ko hamarkadako emigrazio masiboa saihestu.
|
|
|
Horrekin lotuta, Arantzazuren alderdi sinbolikoa ere bazegoen, lanak hasi orduko Arantzazuko proiektua berreskuratze nazional moduan ulertu zelako Euskal Herrian; batez ere, Oteizaren praktika eta diskurtsotik. Arantzazuko proiektuaren garai
|
hartan
euskal artistak elkartzea eta etorkizuneko euskal abangoardiaren eskola bultzatzea Oteizaren buruan bazeuden ere, artistek elkar ezagutzeko eta komunikazioa izateko lehenbiziko ahalegina izan zen hura. Alde horretatik, Arantzazuko santutegiak Euskal Herriko kultura berreskurapenaren sinbolo bihurtzeko arriskua zeukan, horrek izan zezakeen irakurketa politikoarekin, eta, beraz, ez da harritzekoa goi agintari batzuengan sortutako beldurra.
|
|
|
Ez zen Intxixu garaiko antzeztalde bakarra izan. Belaunaldi berri
|
hartan
euskal teatro amateurraren erreferente izan ziren antzerki taldeak ernaldu ziren. Goaz sortu zen Deban, Antxeta Azpeitian, Taupada Elgoibarren...
|
|
|
Gerra Zibilak gizartean utzitako hondamendiak kulturari zuzenean eragin zion eta Francoren alderdia zentsuraren inguruan lehen aldiz orduan mintzatu bazen ere, sasoi
|
hartan
euskal hiztun gehienek indarrak biziraupenean jarriak zituzten; zentsura dokumentuetan baino, bizilegean; goseteari aurre eginez, erregimen autarkikoan. Hala, euskal antzerkigintzak gerraurrean ezagututako hazkundea eta zaletasuna errotik moztu ziren, eta galera bai soziala, bai artistikoa, gertatu ziren teatroan.
|
|
2019
|
|
|
Motxilak hartu eta Santiagora bidean bidaiaz gozatzea bazegokigun. Baina, latzak ziren udak sasoi
|
hartan
Euskal Herrian, haraino heldu zitzaigun albiste baten oihartzuna. Pasa ziguten abisua egiaztatzearren eta, bide batez, kafe bana hartzeko asmotan, Kanadako kontsulatuko tabernan sartu ginen.
|
|
|
Bizitza erdigunean jarri eta zaintza lanen ardura kolektibizatzeko beharra nabarmentzeko aferari berebiziko garrantzia eman zitzaion azken martxoaren 8ko greba feministan, eta orduko
|
hartan
Euskal Herriko Mugimendu Feministak esandakoa gogora ekartzea ez dago sobera: eraldaketa feminista eman dadin gatazka beharrezkoa dela," bereziki gatazka politikotik at geratu diren eremuetan".
|
|
|
Donostiako bestaz dugun lehen aipamena XIX. mendekoa da. Garai
|
hartan
Euskal Herriko biztanle gehienak baserritarrak edo laborariak ziren, eta gehien gehienak maizter edo bordari, eta urtero errenta edo saria ordaindu behar izaten zioten nagusi edo lurren jabeari. Badirudi horretarako erabiltzen zuten eguna azaroaren 11 zela, hau da, San Martin eguna, baina laborari ainitzek ordaina egiteko arazoak izaten zituztenez gero, abenduaren 21a arte, hau da, Santo Tomas egunera arte luzatzen zen epea.
|
|
|
Hala ere, eleberrigintzan hutsunehandi bat ondorioztatu daiteke oraindik. Hala bada, Simmelek aipatutako eta kapital sinbolikoa biltzenduen hiriburu literario bat edukitzetik urrun dago garai
|
hartan
euskal eleberrigintza, oraindik ereMendebaldeko literaturetako adibideak arrotz baitzaizkio. Argi ikus daiteke, beraz, urbanotasunarenirudikapena eta erreferentzia metropolitarren berantiarra dela Europako literatura nagusiekin alderatuzgero.
|
|
|
Gogoan du sasoi
|
hartan
Euskal Herrian zehar sakabanatuta dauden mendietara txangoak egiten eta gailurrean postontziak jartzen hasi zirela: " Postontzi horiek Argitxo bat zuten osagarri moduan.
|
|
|
Eta dantza egiteko era horri egozten zion genero marka. Momentu
|
hartan
euskal dantza modura estereotipatuta zegoen dantzatzeko era izan daiteke Durangaldeko Dantzari Dantzakoa: mugimendu biziak, ostikoak, hanka goraino altxatzea, saltoak, oso mugimendu bertikalak.
|
|
2020
|
|
|
XX. mendeko hogeita hamarreko hamarkadan automobila aberatsen kontua zenean, motor ttiki bat edukitzeak nolabaiteko estatusa ematen zion bere jabeari. Bizikleta, autobusa eta trena ziren garai
|
hartan
Euskal herrian gehien erabiltzen ziren garraioak eta jende xeheak ordu asko ematen zituen oinez alde batetik bestera. Gazteek txirringa maite zuten, ibilgailu jorrek herri batetik bestera mugitzea, inolako garraio publikorik gabe, ahalbidetzen zielako.
|
|
|
ETB n izan zen, eta 1983 urtea izango zen seguruenez, emititzen hasi berria zen eta Euskal Telebista. Gogoratzen dut deigarriena egin zitzaidana izan zela mutiko beltz bat, filmeko protagonista, euskaraz entzutea, sasoi
|
hartan
Euskal Herrian arraza beltzeko oso jende gutxi bizi zelako. Baina gogoan daukat ere orduan lehen aldiz sentitu nuela euskarak etxeko txokotik, edota eskolatik haratago, entretenitzeko ere balio zuela, eta telebista bezalako medio batean erabiltzeko estatus nahikoa zeukala.
|
|
|
Giro artistikoa kontra zuela hasi zuen ibilbidea Ameztoik, Viarren hitzetan. «Begi bistakoa lirudike artista figuratiboa zela esateak, baldin eta ez balitz Ameztoi agertu den momentuan figurazioa egiteak talka egiten zuelako garai
|
hartan
euskal eskulturan eta pinturan nagusi zen abstrakzioarekin». Adituak dioenez, giro abstraktu horrek ez zuen ongi hartu Ameztoik eta bere belaunaldiko kideek proposatutako figurazio berri hori.
|
|
|
2018ko azaroaren 23tik abenduaren 4ra egin zen lehen Euskaraldia. Edizio
|
hartan
Euskal Herriko txoko askotan ahobizi eta belarriprest moduan herritar asko aritu ziren hizkuntza ohituretan eragiteko asmoz. Rol eta hizkuntza portaera horien gainean egindako ikerketek emaitza baliotsuak utzi dituzte epe luzekoa den gizarte aldaketa honi ekiteko.
|
|
|
Kontuan hartu behar da, garai hartan gure kulturak oso momentu kaskarrak bizi zituela, Francoren diktadurak euskal kutsua zuen guztiari ezarritako murrizketa eta errepresio basatiak zirela eta. Hori horrela, entitate intelektual hark egoera
|
hartan
euskal kulturan eragindako susperraldiak balio izugarria du, baina diktadurako zentsuragatik, lantalde bikain hura 1965ean desagertu zen.
|
|
|
" Askotan aipatu dugu 2014ko ekaitzaren adibidea. Zazpi denborale izan genituen urte
|
hartan
euskal kostaldean, sei zazpi metroko olatuekin. Baina eragin larriena izan zuena martxoaren 2koa izan zen.
|
|
|
Ordurako Lujua ez zen niretzat ezta lan aukera ere. Gogoan daukat garai
|
hartan
euskal sukaldari berrien inguruko dokumental modukoa atontzen ari ginela. Telebista baten enkargua zen.
|
|
|
Garai
|
hartan
euskal autonomiak (Nafarroa Garaikoa zein EAEkoa) bazirudien lurraldearen gaineko kontrol eraginkorragoa bermatzen zuela. Egun bizi izan duguna ikusita, inork uste al du hori?
|
|
|
Berdinak bagara, elkarrekin lan egin eta emaitzak ekitatiboki25 banatu behar ditugu. Beraz, koherentzia dago garai
|
hartan
euskal gizarteak partekatutako balio sistemaren, sineste horiek adierazteko erabilitako narrazioen26 eta hainbat arlotan hartutako erabaki estrategikoen artean, hala nola manufaktura aurreratuaren aldeko apustua, gizarte ekonomia, Diru sarrerak Bermatzeko Legea (DBE) abian27 jartzea, euskara berreskuratzea28 edo euskal gastronomiaren29 berrasmatzearen aldeko apustua.
|
|
|
Beraz, esan bezala, egoera
|
hartan
Euskal Herrian gosea jasan zuten herritarrek, baina baserritarrek kaletarrek baino estutasun gutxiago pasatu zuten. Gabezia handiak izan arren, gosea asetzeko beste barazki eta abere bazuten baserrietan.
|
|
|
Hara, urte hauetan guztietan biek izan dute nirekin kontaktuan jartzeko aukera. Telefonoz hitz egin genuen
|
hartan
Euskal Herrira bueltatzeko aukera ere eman nion Chusori. Esan nion liburuarena, esan nion prest nengoela haien emanaldiak antolatzeko... eta abar.
|
|
2021
|
|
|
Filmak garai
|
hartan
Euskal Herriari buruz egin ziren beste hainbaten modura, euskal bizimoduaren irudi bukoliko bat eskaintzen du. Horrela, euskaldun fededun baserritar baten bizitzaren aldien kontaketa da filmaren ardatza:
|
|
|
Lehenik, garai
|
hartan
Euskal Herrian gertatu zena komentatu nahi dut. Gogorra izanagatik, ez da ezer berezia, historian behin eta berriro errepikatzen diren ziklo unibertsalei erantzuten die.
|
|
|
Entrenamendurik egin gabe azaldu zen lasterketara, baina hasieratik mendiarekin kateatuta gelditu zen. Lasterketa hura amaituta, garai
|
hartan
euskal selekzioko hautatzailea zen Eneko Aliendek segituan eman zion elastiko urdinarekin lehiatzeko aukera. Hautua argia zen:
|
|
|
Hemendik doluminak eman nahi dizkiogu familiari, baina testuinguruan jarrita Francisco Franco aipatu behar dugu. Diktadura garaia, eta garai
|
hartan
Euskal Herrian sufrimendu garaia zen. Beldurraren garaia izan zen.
|
|
|
Bitxia badirudi ere, hizkuntza eta kultura arrotzek xarma berezia hartzen dute herritarrak asperturik dabiltzan garaietan. Gainera, une
|
hartan
Euskal Herriarekin zerikusia zuen guztia chic eta erakargarria izaten hasia zen; besteak beste, Basque Culinary Center eta itsasontzi erraldoietako turismoari esker. Ezustean, azkar hedatu zen gizarte osora erdaltzain irreal jakintsuen joera, betiere" Mailegatzen dut eta harro nago" lelopean.
|
|
2022
|
|
|
Orduan Bureba eta Juarroseko nobleak Naiarara joaten ziren negualdian Antso erregearekin arazoak konpontzeko. Enkarterri, Mena eta Losakoak ere gustura elkartzen ziren hiri
|
hartan
euskal izaera zutelako. Hala ere, Trasmiera, Arreba, Ubierna eta Gaztela Zaharra deitutako noble ordezkariak, une hartan lurralde haiek Antsorenak baziren ere, arrotz sentitzen ziren.
|
|
|
Ba, konponbidea, ona ala txarra, ankerra ala ez, animaliatxo txiki haiek gehienak akabatzea zen. Garai
|
hartan
Euskal Herrian ez zegoen animaliak babesteko elkarterik, giza talderik edota erakunderik, eta horrelaxe jokatzen zen; orduan guztiz normala zen eta halaxe jarduten zen. Beste alde batetik ere, ez zen batere erraza katakume haiek inori ematea, ia ia mundu guztiak katuak zituelako bere etxean.
|
|
|
Baina egon da adibide esanguratsu gehiago ere, plano sinbolikotik harago emaitza praktikoak ekarri dituena. Deustuko Unibertsitatean Gotzon Garate josulagunak 1976
|
hartan
Euskal Filologia zabalduko zela egunkarian argitaratzea (horretarako oraindik baimenik edo ikaslerik izan gabe) ere izan zen arrakalagintzaren beste eredu eder bat, Bilboko eta Donostiako campusetan euskarazko (eta euskal gaiekin lotutako) ikasketa lerro gehiago ekarri zituena gerora, gradu eta graduondokoetan euskararen posibilitatea euskararen errealitate bihurtzeraino. Artikulu hau sinatzen dugunok, adibidez, gure doktorego tesiak euskaraz (eta ingelesez kasu batean, nazioarteko tesia baitzen) defendatu genituen Deustuko Unibertsitatean, bi doktorego programa ezberdinetan.
|
|
|
Lehen ikasturte amaierako Idazle Eskolako bekaren irabazle izan zen literatur sailean, Galdu arte izeneko gutun sortaz osatutako narrazio batekin. Narrazio
|
hartan
Euskal Herriko egoera politikoan nahasten zen amodiozko eta desamodiozko historia harilkatzen zen.
|
|
|
Testuinguru horretan ere kokatzen da EGHAMen sorrera 1977 urtean, sexu askapenerako mugimendua (batez ere gay mugimendu izan zena). Hamarkada
|
hartan
Euskal Herrian mugimendu antiarrazista ez zegoen egituraturik, eta beraz, horiekin aliantzarik ere ez zen sortu. Gerora ere aliantza gutxi sortu dira mugimendu antiarrazistarekin, duela gutxira arte behintzat.
|