|
2008
|
|
|
Ba zekien idazkari eta idazkariorde gure terminologia erabilita ez zuela ongi ulertuko hiriko alkate frantsesak. Errepublikako agintariekin ez zuen lortu bere amets nagusia, hots, Euskaltzaindia instituzio akademiko ofizial gisa aitortzea, egia
|
ezan
oso nekeza hizkuntza bakarra aitortzen duen estatu batean. Hala eta guztiz ere kudeatu zuen, utilité publique?
|
|
2011
|
|
|
9.1.8 Aditznagusimailegatuenpartizipiokoaldaeretaneraberriaksortu diraZuberoan: 22 akabizioa (Elixagarai, 81), esprabi, frogatu?, esteki nizie (118), niaerremarki, ohartuninduan? (185), desaloki, dislokatu? (185). AmikuzekoBithiriñanespa (a) kiik, eskapaturik, bildudugu, Olhaibineskapi etaSarrikotapeanenplegi.Berebat, singularrarenanalogiaz,*
|
ezan
enpluraleko adizkietane dagohalasubjuntiboannolaagintezkoformetan; esaterako, ur diñarbetarbatengandik??????, etzakgaztañakentzundugu.23 Gainerakoan, aditzenjokotrinkobatzukgalduondokoegoeraberriadagoekialdean: horrazira, zatoz?, jitenniz, nator?, joaitenzelarik, zihoalarik, erakoadizkipuntukari bainaperifrastikoakbaliatzendiraZuberoan.24
|
|
|
izanikere, pluralhurbilanabarmenagoageriduhego nafarrerakbaino: be reon, oraikoaldeon, goizion.Aezkoakoeuskararekin etahego nafarreraguztia rekinbateraduentasunbereziadaZaraitzunerebaliatudenmetatesibat: arratio, arratoia?, arrazio, arrazoia?, matio, matoia, sario, saroia?;*
|
ezan
en adizkietanpluralgilea it izatetik zki izaterairaganizaneanere, Zaraitzuko euskara, Aezkoakoaetagainerakohego nafarrerabateradoaz, bainahonetan NafarroaBeherekoetaLapurdikomintzobatzukbidelagundituzte.
|
|
2015
|
|
|
Baina, bestalde, antologia baten taxutze zintzo, parekatu eta orekatuak albait objektibotasunik garbiena du helburu, alegia, ahalik eta alderdikeriarik
|
ezan
, koherentzia eta arrazoizkotasunik handienean oinarritutako hautapena, objektibotasuna zertan datzan eta zeintzuk diren bere oinarri enpiriko zehatzak garbi jakin, osoki lortu eta lortu den maila bermatzerik ezin bada ere.
|
|
2016
|
|
|
Itzalean lo egiteko dudala preso lekutik ihes egin? Jakin
|
ezan
nere besoak ez direla nereak, baina preso diren nere lagun, bai eta gure Nafarroaren zerbitzariak.396
|
|
2021
|
|
|
Gai hau § 23.2.2 atalean aztertzen bada ere, labur labur gogoratuko dugu gramatika honetan ez ditugula kontzeptu horiek euskal gramatika ohikoetan bezala definitzen, baizik aspalditik munduko hizkuntzetako gramatikek definitzen dituzten gisan. Euskal gramatikek nor/ zaio erako aditzak (izan/* edin hartzen dutenak) eta du/ dio aditzak(* edun/*
|
ezan
hartzen dutenak) bereizi dituzte: lehenbizikoak intrantsitiboak lirateke, eta bigarrenak trantsitiboak.
|
|
|
34.5.2.1b(+ burutua) ezaugarria ez duten alegialdiko baldintzak, berriz, era desberdinetakoak izan daitezke: sintetikoak (baletor), edo adizki analitikoak( [aditzoina+* edin/*
|
ezan
] (etor baledi); [t (z) en+ izan/* edun] (etortzen balitz); [tuko+ izan/* edun] (etorriko balitz)). Solas unean hastekoak diren egoerak eta gertakariak adieraz daitezke haien bidez:
|
|
|
Biharko egunak berri hobeak ekarriko balitu/ ekartzen balitu/ ekar balitza/ balekartza. Eta euskalkietan agertzen diren mugak bazterrean uzten badira (argi da, adibidez, euskalki batzuetan ekarri aditzaren jokabide sintetikoa ez dela erabiltzen, alegialdian bereziki, edo, beste euskalki batzuetan,*
|
ezan
laguntzailea ezin jokaraz daitekeela baldintzazko perpausetan), ez dirudi lau aukera horietako bihi batez aurreko adibidean gaizki erabilia dela esan daitekeela. Beraz, alegialdiko baldintza burutuen ezaugarria modu bakarrean bil daiteke(+ burutua) direla esanez, eta burutuak ez diren alegialdiko baldintzetan aniztasuna aurkituko dugu, euskalkiek adizki desberdinak garatu baitituzte:
|
|
|
Beraz, alegialdiko baldintza burutuen ezaugarria modu bakarrean bil daiteke(+ burutua) direla esanez, eta burutuak ez diren alegialdiko baldintzetan aniztasuna aurkituko dugu, euskalkiek adizki desberdinak garatu baitituzte: [t (z) en+ izan/* edun (etortzen balitz)] ekialde zabalean, [tuko+ izan/* edun (etorriko balitz)] erdialde eta mendebaldean, garai zaharrenetan denek erabiltzen zuten [aditzoina+* edin/*
|
ezan
(etor baledi)] adizkia emeki emeki ordezkatuz.
|
|
|
Euskaltzaindiak (42 araua) euskara batuan erabiltzeko onartu du [tuko+ izan/* edun+ ke] adizki analitikoa (ohartuko zinatekeen), baina [tu+ izan/* edun+ ke] adizkia (eskertu niokeen) ez da euskara baturako onartu arauetan sartzen. Bigarren aukera edo moldea, berriz, ondore perpausetan [aditzoina+* edin/*
|
ezan
] adizkia erabiltzea da, aldi iraganeko laguntzailea duena eta ke atzizkiduna: Indiarrek sor zezaketen gaurko fisika, bide horretatik abiatu izan balira.
|
|
|
adizki sintetikoa erabiltzea (ederra balitz, bihar baletor, dirua banu, arabiera baneki...); adizki analitiko bat erabiltzea: [t (z) en+ izan/* edun] (etortzen balitz, ekartzen balu), [tuko+ izan/* edun] (etorriko balitz, ekarriko balu) edo [aditzoina+* edin/*
|
ezan
] (etor baledi, ekar baleza), euskalkien arabera.
|
|
|
34.5.2.3b Baldintzazko perpausean alegiazko aldiko adizki sintetikoak (balego, baleki) ditugunean, solas unean dagoeneko sortuak diren egoerak (Guztiak zu bezain arduratsuak balira, gauzak hobeto joango lirateke), edo hasiak nahiz hasi gabeak diren prozesuak (Bihar amonari iloba bisitan balihoakio, poz ederra hartuko luke) adierazi ohi dira. Ondore perpauseko adizkiak ke atzizkiaz gain alegiazko morfologia izan ohi du, aldi komunztadurak hala eskatuta, era sintetikoan (Lankide guztiak laguntzera baletozkio, ez legoke kexatzeko moduan), edo era analitikoan [tuko+ izan/* edun] adizkiarekin (Infernurik ez balitz, pozik egingo nuke bekatu hau), nahiz [aditzoina+* edin/*
|
ezan
] adizkiarekin (Legeak dioena okerra balitz, kalte egin liteke legea betearaziz).
|
|
|
34.5.2.3e Ekialdeko euskalkietan, ordea, baldintzazko perpausetan alegiazko aldiko adizkia [tzen+ izan/* edun] moldearekin (etortzen balitz, ikusten balu) erabili ohi da burutuak ez diren edo hasi gabeak diren prozesuak edo egoerak deskribatzeko. Ondore perpausean adizki sintetikoak edo [aditzoina+* edin/*
|
ezan
] aspektu markarik gabeko adizki analitikoak sarri azaltzen dira: Okaztagarri litake, bihotza zaurtzen balu (J.
|
|
|
34.5.2.3f Baldintzazko perpausean [aditzoina+* edin/*
|
ezan
] adizki analitikoa (etor baledi, ikus baleza) dugunean, ondore perpauseko adizkia analitikoa denean, ekialdeko euskalkietan adizki analitiko hori bera izaten da: Lehendakaria mintza baledi, guztiok harri gintezke.
|
|
|
* Pobreek dirua izan balezate vs Pobreek dirua (izango) balute. Modu berean, tradizio nagusiaren arabera behintzat,* edin eta*
|
ezan
ez dira adizki sintetiko gisa erabiltzen ahal testuinguru horietan: * Pobreek dirua balezate.
|
|
|
Halere, seinalatzekoa da du erako aditza duten lokuzio zenbaitetan erabili izan dutela zenbait idazlek baldintza modu hau. Beren euskalkian erabide hau berezkoa ez zuten zenbait autorek baliatu izan dute bide hau (nahi izan lokuzioarekin bereziki), seguruenaz ere*
|
ezan
laguntzailea (dezan)* edun laguntzailearen (du) aditzaren ordezko hustzat harturik: Zure emazteak nahi baleza, nik amore emango nuke.
|
|
|
balu. Doi bat desberdina da ahal ekin, gutxitan bada ere,*
|
ezan
aditzaz egiten den erabilpena, baldintzazko perpausean aipatu ahalmena ondore perpausean zehaztua delarik: Ahal baneza pozik ordainduko nizuke.
|
|
|
34.5.2.3g Baldintzazko perpausetan alegialdiko ahalezko adizkerak ere erabil daitezke (ikus balezake, ikus ahal baleza, ikusten ahal balu, ikusi ahal izango balu). Gorago erakutsi bezala (§ 26.6.3.1b), [aditzoina+* edin/*
|
ezan
] ahalezko adizkeraren ezaugarrietako bat ke morfema eramatea da, eta horrelako adibide batzuk agertzen dira tradizioan: Jainkoa egiazki maita balezake, gainerakoak axolarik ez.
|
|
|
Baina erabilerarik zabalduenekoak eta erro zaharrenak dituenak oin aditzaren eta adizki laguntzailearen artean ahal daramatenak dira. Aurkituko ditugu ahal* edin eta*
|
ezan
laguntzaileekin daramatenak: Hori egin ahal bazeneza, herriaren gogoan zinateke betiko.
|
|
|
34.5.3f [aditzoina+* edin/*
|
ezan
] oraineko baldintzazko perpausak (etor badadi, ekar badezat) XVI. eta XVII. mendeetan aurkitzen ziren (Iauna, zelurat igan banadi, zu han zira, infernurat ieusten baniz han present zira, zu orotan zira, Tartas), baina egun zaharkiturik gelditu da molde hau (aldi iraganeko adibideak arras bakanak dira iritsi zaizkigun testu zaharretan ere).
|
|
|
31.4.3.10b Gaur egun euskalki gehienetan adizkera sintetikoen ondoan izan edo* edun aditz laguntzaileak aurkitzen ditugu perpaus erlatiboetan, bai eta* edin eta*
|
ezan
aditz laguntzaileak ere ahalezkoak edo baldintzazko ondoriozkoak direlarik. Halere, mendebaleko euskalkietan (eta bestetan ere lehenago) perpaus erlatiboko adizkera jokatua* edin edo* ezan izan daiteke ahalezkoa edo baldintzazkoa izan gabe:
|
|
|
31.4.3.10b Gaur egun euskalki gehienetan adizkera sintetikoen ondoan izan edo* edun aditz laguntzaileak aurkitzen ditugu perpaus erlatiboetan, bai eta* edin eta* ezan aditz laguntzaileak ere ahalezkoak edo baldintzazko ondoriozkoak direlarik. Halere, mendebaleko euskalkietan (eta bestetan ere lehenago) perpaus erlatiboko adizkera jokatua* edin edo*
|
ezan
izan daiteke ahalezkoa edo baldintzazkoa izan gabe: Eztio bat ere [gertha dakion] egitekok kalterik eginen batere bekhaturik ez duenari (Axular); [Emakume hari pozgarri ekiozan] berbak esaten (Erkiaga); [Entzun dagian] ari dantzan eragiteko txilibitua (Azkue).
|
|
|
Pello egunero joaten da amarengana (joan ekintza, ez izan); Mirenek kafea edan du (edan ekintza, ez* edun). Adizki analitiko gramatikalizatuenen kasuan, laguntzaile zenbait ez dira gehiago aditz beregain gisa erabiltzen(* edun mendebaldean,* edin eta*
|
ezan
euskalki guztietan, iroekialdean) eta, ondorioz, batzuetan zaila da erroen jatorrizko eduki lexikala zein zen erratea(* ezan eta iroaditzena, adibidez). Erabilera beregain oro galtzearekin batean, beren forma jokatugabeak ere galdu dituzte; hortaz, haien aipamenezko forma berreraikia baita, izartxoaz markatzen dugu:
|
|
|
Pello egunero joaten da amarengana (joan ekintza, ez izan); Mirenek kafea edan du (edan ekintza, ez* edun). Adizki analitiko gramatikalizatuenen kasuan, laguntzaile zenbait ez dira gehiago aditz beregain gisa erabiltzen(* edun mendebaldean,* edin eta* ezan euskalki guztietan, iroekialdean) eta, ondorioz, batzuetan zaila da erroen jatorrizko eduki lexikala zein zen erratea(*
|
ezan
eta iroaditzena, adibidez). Erabilera beregain oro galtzearekin batean, beren forma jokatugabeak ere galdu dituzte; hortaz, haien aipamenezko forma berreraikia baita, izartxoaz markatzen dugu:
|
|
|
Erabilera beregain oro galtzearekin batean, beren forma jokatugabeak ere galdu dituzte; hortaz, haien aipamenezko forma berreraikia baita, izartxoaz markatzen dugu: * edun,* edin,*
|
ezan
eta iro.
|
|
|
Europa mendebaldeko hizkuntza askok ez bezala, euskarak ez du indikatibo/ subjuntibo bereizketa morfologikorik bere adizki jokatuan; haatik, subjuntibozkotzat daukagun adizki analitiko bat badu, [aditzoina+* edin/*
|
ezan
] egitura hain zuzen —mendebaldean [tu+ egin] da adizki analitiko trantsitiboa, ez [aditzoina+* ezan] — Delako forma adizki analitikoei dagokien atalean deskribatuko dugu (§ 26.3.5.1b) eta haren erabilerak § 26.6.2.1 atalean aztertuko ditugu.
|
|
|
Europa mendebaldeko hizkuntza askok ez bezala, euskarak ez du indikatibo/ subjuntibo bereizketa morfologikorik bere adizki jokatuan; haatik, subjuntibozkotzat daukagun adizki analitiko bat badu, [aditzoina+* edin/* ezan] egitura hain zuzen —mendebaldean [tu+ egin] da adizki analitiko trantsitiboa, ez [aditzoina+*
|
ezan
] — Delako forma adizki analitikoei dagokien atalean deskribatuko dugu (§ 26.3.5.1b) eta haren erabilerak § 26.6.2.1 atalean aztertuko ditugu.
|
|
|
Gorago erakutsi dugu baldintzazko protasitik kanpo alegiazko formek ke atzizkia nahitaezkoa dutela (nintzateke; luke; letorke; lioke...); bestela erranik, ke atzizkia alegiaren markatzailea da. Gisa berean, ahalerazko adizki sintetikoek eta [aditzoina+* edin,*
|
ezan
] adizki analitikoa oinarri dutenek ke beharrezkoa dute: datorke; etor daiteke; egin dezaket; joan zintezkeen; sal zenezakeen.
|
|
|
26.1.5.4b Euskaraz, aginterazko adizkiak jokatuak edo jokatugabeak izan daitezke. Agintera jokatua adizki sintetikoen edo [aditzoina+* edin/*
|
ezan
] adizki analitikoaren bidez eratzen da euskalki gehienetan eta euskara batuan —mendebaldeko hizkerek [tu+ egin] adizki analitikoa dute [aditzoina+* ezan] adizkiaren ordez: esan egizu ‘esan ezazu’— Morfologikoki bereziak dira bietan erabiltzen diren adizki jokatu zenbait.
|
|
|
26.1.5.4b Euskaraz, aginterazko adizkiak jokatuak edo jokatugabeak izan daitezke. Agintera jokatua adizki sintetikoen edo [aditzoina+* edin/* ezan] adizki analitikoaren bidez eratzen da euskalki gehienetan eta euskara batuan —mendebaldeko hizkerek [tu+ egin] adizki analitikoa dute [aditzoina+*
|
ezan
] adizkiaren ordez: esan egizu ‘esan ezazu’— Morfologikoki bereziak dira bietan erabiltzen diren adizki jokatu zenbait.
|
|
|
26.1.5.4e Jusibozko adizkiak desberdinak dira subjektua lehen edo hirugarren pertsonakoa izan. Lehen pertsonako jusiboa adizki sintetikoen edo [aditzoina+* edin/*
|
ezan
] adizki analitikoaren bidez adieraz daiteke. Bietan adizki jokatua orainekoa da eta n atzizkia darama:
|
|
|
dugun kanta!; dugun ikas! Ezezkako jusiboan [aditzoina+* edin/*
|
ezan
] adizki analitikoa baizik ez daiteke erabil; adizki jokatuak n atzizkia beretzen du normalean: ez gaitezen joan!; ez gaitezen mintza!; ez dezagun ezer egin!
|
|
|
Hirugarren pertsonako jusiboak ere adizki sintetikoa edo [aditzoina+* edin/*
|
ezan
] adizki analitikoa izan ditzake oinarrian. Bizkitartean, bi modu daude adizki jokatuaren jokatzeko.
|
|
|
Ororen buru, ñabardurak ñabardura, aginterazko eta jusibozko forma jokatuak adizki sintetikoen edo [aditzoina+* edin/*
|
ezan
] adizki analitikoaren bidez osatzen dira.
|
|
|
Indikatiboaz bestelako moduak subjuntiboa, agintera eta hipotetikoa dira. Hauetan orotan, [aditzoina+* edin/*
|
ezan
] adizkia da nagusi —mendebaldean, [tu+ egin] da adizki trantsitiboa—, nahiz eta adizki sintetikoa ere erabiltzen den.
|
|
|
Gorago erran dugun gisan (§ 26.3.2.5.1b), [aditzoina+* edin/*
|
ezan
] adizki analitikoaren erabilera nahitaezkoa da mendeko perpaus jokatu zenbaitetan, eta hortik, subjuntibozko adizkitzat daukagu. Gainerako adizkiek duten denbora komunztadura berbera du, erran nahi baita aldi oraineko adizkiak orainaldiko subjuntiboa osatzen duela (etor dadin, egin dezan), aldi iraganekoak iraganaldiko subjuntiboa (etor zedin, egin zezan) eta alegiazko aldikoak alegiazko subjuntiboa (etor ledin, egin lezan) (ikus § 30.2d).
|
|
|
26.6.2.1b Zalantzarik gabe, helburuzko perpausetan (ikus 37 kapitulua) da gehien erabiltzen, hobeki erranik, ez daiteke [aditzoina+* edin/*
|
ezan
] perifrasiaz bestelako adizki jokaturik erabil testuinguru horretan: Aldaketa hori negurako egin da, hodietako ura izoztu ez dadin (J.
|
|
|
Gerta litekeena adierazteko, hau da, alegiaren esparruko hipotesi baten egiteko, baldintza irrealeko apodosian erabili ohi diren adizkiak erabiltzen ditu euskarak (ikus § 34.5.2.3i): adizki sintetikoak, [tuko+ izan/* edun] erdialdeko hizkeretan, eta [aditzoina+* edin,*
|
ezan
] mendebaldean eta ekialdean —zehatzago, egitura trantsitiboetan zuberotarrek [aditzoina+ iro] dute eta mendebaldeko hiztunek [tu+ egin] — Sintetikoa izan ala analitikoa, adizkiak alegiazko morfologia du eta te/ ke atzizkia darama: Gogotik joan ninteke/ joanen nintzateke konzertu baten entzutera; Bizia emanen nuke zu zoriontsu izan zintezen!
|
|
|
26.6.3.1b Ahalerazko adizki analitikoen artean, [aditzoina+* edin/*
|
ezan
] da zaharrena eta zabalduena — [aditzoina+* ezan] adizkiaren ordez, [tu+ egin] dute mendebaldean, eta [aditzoina+ iro] zubereraz— Orainaldiko, geroaldiko, iraganaldiko eta hipotetikozko ahalerak osa ditzake, horretarako, bakoitzari dagokion aldia erabiliz. Orainaldiko eta geroaldiko ahalerak aldi oraineko laguntzailearekin osatzen dira; homonimoak dira:
|
|
|
26.6.3.1b Ahalerazko adizki analitikoen artean, [aditzoina+* edin/* ezan] da zaharrena eta zabalduena — [aditzoina+*
|
ezan
] adizkiaren ordez, [tu+ egin] dute mendebaldean, eta [aditzoina+ iro] zubereraz— Orainaldiko, geroaldiko, iraganaldiko eta hipotetikozko ahalerak osa ditzake, horretarako, bakoitzari dagokion aldia erabiliz. Orainaldiko eta geroaldiko ahalerak aldi oraineko laguntzailearekin osatzen dira; homonimoak dira:
|
|
|
Hauek jartzen dituzte oinarri teknikoak, gero eraikitzen den etxe zibernetiko horretan milioika lagun sartu ahal izan dadin (Salaburu); Zehazki, 1990eko Espainiako Kirolaren Legea aldatzeko saioa da, autonomi erkidegoetako federazioak nazioarteko federazioetan sartu ahal izan daitezen (Berria); Otsailerako bere ordezkoa aukeratzeko eskatu du Sean O’Keefek, berak kargua utzi ahal izan dezan (Berria); Ruche jaunak botoia sakatu zuen, neskak entzun ahal izan zezan (Jon Muñoz). Usadio klasikoaren arabera, protasian gertatzen delarik ere ke atzizkirik gabe agertzen da [aditzoina+* edin/*
|
ezan
] ahalerazko adizki analitikoa; kasu horretan ere ahal eta ezin partikulak behar beharrezkoak ditu (§ 34.5.2.3g): Baldin are libre eguin ahal bahadi, harzaz lehen usat ezak (Leizarraga); Hilzen denean ahoz ezin erran badeza bihotzez hiruretan Iesus erraiten duela (J.
|
|
|
26.6.3.1c Erdialdeko eta mendebaldeko hizkerek [aditzoina+* edin/*
|
ezan
] adizkiari tinko eusten dioten arren — [tu+ egin] mendebaldean—, [tu+ ahal+ izan/* edun] eta [tu+ ezin+ izan/* edun] ahalerazko perifrasiak ere badituzte. Bien artean, [tu+ ezin+ izan/* edun] perifrasia tradizio luzeagokoa da —Lazarragaren eskuizkribukoak dira haren lehen lekukotasunak—:
|
|
|
Ekialdeko hizkerek [aditzoina+* edin/*
|
ezan
] adizkia baztertuxea dute ahaleran —baldintza hipotetikoen apodosian, aldiz, indartsu dirau (§ 34.5.2.3f) — Haren ordez, [t (z) en+ ahal+ izan/* edun] perifrasia erabiltzen dute maizago. Aipatu berri dugun perifrasiak bezala, orainaldiko, geroaldiko, iraganaldiko eta alegiazko ahalera adierazteko balio lezake.
|
|
|
Ikus dezagun, argibide gisan, kantu ezagun hau: logale nauk eta jinen niza oherat. Irun
|
ezan
eta, gero, gero, gero, Irun ezan eta, gero, gero bai...
|
|
|
Ikus dezagun, argibide gisan, kantu ezagun hau: logale nauk eta jinen niza oherat. Irun ezan eta, gero, gero, gero, Irun
|
ezan
eta, gero, gero bai...
|
|
|
gizonezkoa da bat, andrea bestea. Hitanoa erabiltzen dute, eta toka (nauk) eta noka(
|
ezan
) ageri dira. Baina holako elkarrizketak nekez entzunen ditugu egun eta, entzutekotan ere, toki batzuetara mugaturik daude.
|
|
|
25.2.7c Mendebaldeko hizkerek [aditzoina+*
|
ezan
] adizkia XVII. mendean berean baztertu zuten, [partizipioa+ egin] adizkiaren onetan. Orduz geroztik, beraz, azken molde analitiko hori erabiltzen da indikatiboaz bestelako moduetan, hau da, subjuntiboan (nahi dut egin dagien), aginteran (hartu egizu!; topa dagigun!) eta ahaleran (esan daikezu).
|
|
|
25.1.5a Aditzoina oinarri duten adizki analitikoak urriak dira. Euskararen lehen testuetatik,* edin,*
|
ezan
, eta irolaguntzaileekiko adizkiak baizik ez dugu aurkitzen, eta gainera, azken mendeetan, hauen erabilera eremuak murriztuz joan dira. Hamaseigarren mendean, euskalki guztiek [aditzoina+* edin] eta [aditzoina+* ezan] —mendebaldean [partizipioa+ egin] — adizkiak erabiltzen zituzten iraganaldi burutua adierazteko (askotan aoristo gisa izendatu dira forma horien iraganeko erabilerak):
|
|
|
Euskararen lehen testuetatik,* edin,* ezan, eta irolaguntzaileekiko adizkiak baizik ez dugu aurkitzen, eta gainera, azken mendeetan, hauen erabilera eremuak murriztuz joan dira. Hamaseigarren mendean, euskalki guztiek [aditzoina+* edin] eta [aditzoina+*
|
ezan
] —mendebaldean [partizipioa+ egin] — adizkiak erabiltzen zituzten iraganaldi burutua adierazteko (askotan aoristo gisa izendatu dira forma horien iraganeko erabilerak): Unaiok arri zitean, gaztaeok agir zitean ‘haserretu ziren, agertu ziren’ (RS); Iaigi zidin nagia, erra zizan uria ‘jeiki zen, erre zuen’ (RS); Zerutika iautsi zedin harzaz amoraturik ‘jautsi zen’ (Etxepare); Bere desobedientziaren kausaz hiragun zekion, eta abominazionetan eta begitan har zezan ‘hiragundu zitzaion, hartu zuen’ (Leizarraga).
|
|
|
25.1.5b Lehen pertsonako jusiboan, hau da, lehen pertsona pluralari agindu bat zuzentzen zaionean, [aditzoina+* edin] eta [aditzoina+*
|
ezan
] —mendebaldean [partizipioa+ egin] — adizki analitikoak erabili ohi dira: Mintza gaitezen; Ikus dezagun.
|
|
|
26.2.3a Sintetikoetan ez dago indikatiboaren eta subjuntiboaren arteko bereizketa morfologikorik. Euskarak duen subjuntibozko forma bakarra [aditzoina+* edin/*
|
ezan
] adizki analitikoa da (ikus § 26.6.2.1) eta, beraz, testuinguru sintaktiko zenbaitetan (bereziki mendeko perpaus helburuzkoetan eta osagarri zenbaitetan), adizki sintetikoa utzi eta adizki analitikoa erabiltzen da euskara modernoan: oraintxe dator vs nahi dut oraintxe etor dadin; etxera darama vs esan diot etxera eraman dezan/ dezala.
|
|
|
Hauetan, laguntzailearen arrastoa argia da: imorfema egin laguntzailearen aztarna da emaidazu ‘eman egidazu’ eta esaiok ‘esan egiok’ adizkietan; za, aldiz,*
|
ezan
laguntzailearena jakizak ‘jakin ezak’, garbizazu ‘garbi ezazu’ adizkietan. Aginterazko forma sintetikoek bi murriztapen dituzte.
|
|
|
partizipio burutua (tu), partizipio burutugabea (t (z) en), partizipio prospektiboa (tuko) eta aditzoina. Adizki nagusi horiek* izan,* edun,* edin edo*
|
ezan
—gehi egin mendebaldean eta iroekialdean— laguntzaileekin elkartzen dira denbora aspektu modu ñabardura gehienen adierazteko. Atal honetan, adizki nagusiak (§ 26.3.2) eta laguntzaileak (§ 26.3.3) deskribatu ondoan, alde batetik aldia eta aspektua (§ 26.3.4), eta bestetik modua (§ 26.3.5) izanen ditugu aipagai.
|
|
|
26.3.3a Euskararen denbora aspektu modu sistemako adizki analitiko nagusiak honako sei aditz laguntzaile hauekin osatuak dira: izan,* edun,* edin,*
|
ezan
, egin eta iro. Euskara batuan lehenbiziko laurak baizik ez dira erabiltzen —egin mendebaldeko hizkerei mugatua da eta iroekialdekoei— Egitura intrantsitiboetan, izan eta* edin ditugu; trantsitiboetan, aldiz,* edun eta* ezan.
|
|
|
izan,* edun,* edin,* ezan, egin eta iro. Euskara batuan lehenbiziko laurak baizik ez dira erabiltzen —egin mendebaldeko hizkerei mugatua da eta iroekialdekoei— Egitura intrantsitiboetan, izan eta* edin ditugu; trantsitiboetan, aldiz,* edun eta*
|
ezan
. Gorago erran dugun bezala,* edin,* ezan —eta iro — aditzek erabilera beregain oro galdua dute:
|
|
|
Euskara batuan lehenbiziko laurak baizik ez dira erabiltzen —egin mendebaldeko hizkerei mugatua da eta iroekialdekoei— Egitura intrantsitiboetan, izan eta* edin ditugu; trantsitiboetan, aldiz,* edun eta* ezan. Gorago erran dugun bezala,* edin,*
|
ezan
—eta iro — aditzek erabilera beregain oro galdua dute: ez dira ez adizki sintetiko gisa erabiltzen, ez adizki jokatugabe gisa.
|
|
|
26.3.3b Izan eta* edun laguntzaileek [tu], [t (z) en] eta [tuko] adizki jokatugabeekin elkartuz osatzen dituzte adizki analitikoak. Haatik,* edin,*
|
ezan
—eta iro — aditzoinarekin elkartzen dira ekialdean eta euskara batuan (mendebaldean eta erdialdean, berriz, partizipioarekin, ikus § 25.1.1a, § 25.1.1b): etortzen naiz, etorri naiz, etorriko naiz vs etor gaitezen; ekartzen dugu, ekarri dugu, ekarriko dugu vs ekar dezakegu.
|
|
|
*
|
ezan
|
|
|
[tu], [t (z) en] eta [tuko]+ izan/* edun aditzoina+* edin/*
|
ezan
|
|
|
26.3.5.1a Aurreko taulak erakusten duenez, [tu] partizipio burutua, [t (z) en] partizipio burutugabea eta [tuko] partizipio prospektiboa oinarri dituzten adizki analitikoak indikatiboaren esparrukoak dira. Indikatiboaz bestelako moduetarako, aditzoinaz eta* edin/*
|
ezan
laguntzaileez osatu adizki analitikoa erabiltzen da.
|
|
|
26.3.5.1c Aditzoinaz eta* edin/*
|
ezan
laguntzaileez osatu adizki analitikoa aginterazko eta jusibozko forma analitiko nagusia ere badela ikusi dugu. Gorago azaldu direnak errepikatu gabe, gogoan har adizki analitiko horrek, sintetikoek ez bezala (§ 26.1.5.4, § 26.2.3c), ez duela erabilera murriztapenik.
|
|
|
Ahalerazko forma nagusiak [aditzoina+* edin/*
|
ezan
] adizki analitikoa du oinarri. Laguntzailea aldi orainekoa edo iraganekoa izan liteke, eta gisa horretan orainaldiko edo lehenaldiko ahalera sortu:
|
|
|
Beste bi aditz laguntzaileak* edin eta*
|
ezan
dira, hauek ere forma eraikiak, ez baitute lekukotasunik testuetan: joan dadin, esan dezan adizkietan ageri zaizkigu, hurrenez hurren, bata eta bestea.
|
|
|
joan dadin, esan dezan adizkietan ageri zaizkigu, hurrenez hurren, bata eta bestea. Aurreraxeago itzuliko gara izan,* edun,* edin eta*
|
ezan
laguntzaileen arteko bereizketara (edo, nahiago bada, benetako formak erabiltzearren da, du, dadin, dezan bereizketara). Adizki jokatuen kapituluan ikusiko ditugu aditz laguntzaile hauek ere (ikus § 26.3.3).
|
|
|
etorri naiz, esan ziguten. Eskariak, erreguak, aginduak... adierazteko subjuntiboa eta agintera baliatzen ditugu eta dagozkien adizki jokatuak* edin eta*
|
ezan
laguntzaileekin eratzen ditugu: ekar dezagun, joan gaitezen, esan iezaguzu.
|
|
|
Indikatiboko, subjuntiboko eta aginterazko formen ondoan, baditugu ahalerazkoak eta alegiazkoak ere. Ahalerazkoek* edin eta*
|
ezan
laguntzaile hartzeaz gain, kemorfema funtzionala dute ezaugarri: etor naiteke, ikus dezakezu.
|
|
|
Eta kontzeptu batzuk ere beste modu batera aurkezten dira: ...n ordez" postposizio sistema" erabiltzen da, gure ustez aise egokiago eta zuzenagoa baita; trantsitibitatea eta intrantsitibitatea ere beste modu batera definitu dira, gainerako hizkuntzetako gramatikek egiten duten gisan, adizki laguntzailearen motan oinarritu gabe; EGLUn aipatzen zen lokailuen kontua ere birdefinitu eta egokitu da; aditzen argumentu sarea; ahal dela izan, ukan,* edin,*
|
ezan
erabili beharrean —nahiz horiek erabiliz euskal aditz sistemaren hezurdura aise garbiago azaltzen den—" da aditza"," du aditza" eta horien gisakoak erabiltzen saiatu gara, irakurketa errazten duelakoan. Baina zenbaitetan ezinezkoa gertatu da.
|
|
|
Azkenik, hautaketa hori are konplexuagoa gertatzen da: izan eta* edun aditz laguntzaile intrantsitibo eta trantsitiboaz gain,* edin eta*
|
ezan
aditz laguntzaileak ere erabiltzen baitira euskaraz, denbora eta modua zein den, geroago (ikus 26 kapitulua) xehetasunez azalduko dugun bezala13.
|
|
2022
|
|
|
Alaba, hiltzen ari nün/ entzün
|
ezan
bi aholkü!
|