|
2002
|
|
|
Hiru dira eratxikituraren ideia biribiltzen
|
duten
aditzak: ordezkatu, sortu eta asmatu.
|
|
|
Aadi: a bukaera duten, baina a: e aldaketarik egiten ez
|
duten
aditz trinkoak: darama:
|
|
2005
|
|
|
Alonso-k iberieraz dauden testuen hitzen banaketa euskarazko hitzen arabera egiten du, euskara jakin gabe eta ohartu gabe euskarak beste hizkuntzen moduan, ez dituela soilik euskal hitz jatorrak, maileguak ere badituela, latinetik eta erromantzetik batez ere (ikus Mitxelenaren lanak adibidez). Hala 1998ko liburuan dagoen hiztegiaren orrialde bakoitzean, iberiarren garaian existitzen ez ziren hainbat euskal hitz daude, adib. abade, abere, bake, basea, bataioa, bortitz, boza, deitu, done, diru, garesti85.. baita latinaren eraginez, tu bukaera
|
duten
aditzak ere: gogatu, bizitu, otoitu, dolutu, bihurtu,...
|
|
|
omen da (hots, grezierazko amé és, gancho, barreño? [sic]) gehi, tu bukaera (nahiz eta holako bukaera
|
duten
aditz formak beranduagokoak diren).
|
|
2006
|
|
|
Aditz horien kasuan erabiltzaileak erabakiko luke, aldian aldian eta tokian tokian, aditza nola moldatu, eta, adibidez, marka morfologikoak errepikatzeko aukera emanen litzaioke (keteketeketedun adi  tzak). Maiztasun handiena lortzen
|
duten
aditz arrakastatsuak, agian, aditz taula finkoen atalera pasa litezke.
|
|
2008
|
|
|
Beraz, alde batetik, erreziprokotasuna ez dirudi ere guztiz erregularra denik, eta bestalde, ez dator erreflexibotasuna erakusten
|
duten
aditzekin bat.
|
|
2009
|
|
|
Batetik, euskara aditz hizkuntza dela onartzen badugu, litekeena da euskarazko itzulpenean ingelesezko bertsioan baino mugimenduzko aditz gutxiago topatzea, aditz hizkuntzetan mugimenduari buruzko deskribapenak satelite hizkuntzetan baino estatikoagoak izaten baitira. Bestalde, ingelesezko bertsioko mugimenduzko aditzen artean gehienak Moduzko aditzak izango dira, satelite hizkuntzetan aditzak biltzen baitu gehienetan Moduari buruzko informazioa; eta euskarazko bertsioan, berriz, Bidea adierazten
|
duten
aditzak izango dira nagusi, aditz hizkuntzetan Bidea izaten baita aditz nagusian biltzen den informazioa. Ziur asko, beraz, euskal itzulpenean Moduari buruzko informazioa galdu egingo da, eta Bideari buruzkoa, berriz, mantendu.
|
|
|
Ingelesaren kasuan, aditz gehienak Moduzko aditzak dira (39). Euskaraz, aldiz, Bidea adierazten
|
duten
aditzak dira ugarienak (29), alde handiaz gainera.
|
|
|
Euskaraz Bidea adierazten
|
duten
aditzak hainbeste izatearen arrazoia, Ibarretxe Antuñanok (Prentsan: 12) iradokitzen duenez, euskarak aditzak sortzeko dituen modu ugarietan datza.
|
|
|
Modua adierazten
|
duten
aditzak nabarmen gutxiago dira (18).
|
|
2010
|
|
|
esatariak label edo berme bat ezartzen dio diskurtsoari, esataria presente egiten da diskurtsoan eta garrantzia ematen bere buruari. Beharbada horregatik NIren presentzia ondoen erakusten
|
duten
aditzak esatezkoak (verba> dira nagusiki:
|
|
|
Rekzioa
|
duten
aditzak (aitortu, eracutsi, aldarricatu...) oso bakanetan agertzen dira sermoietan posizio parentetikoan, eta ia inoiz, beharbada inoiz ere ez, bukaerako posizioan.
|
|
2012
|
|
|
134 Ikusi besterik ez dago A tipoaren barnean ere aposizioen araberako aditzik gabeko enuntziatuak direla parentesien artean gutxien agertzen direnak, eta hori, gure ustez, enuntziatu mota horretan marka morfologiko bera agertzeak bi enuntziatuen (E1 eta E2) arteko lotura sendoagotu egiten dutelako gertatzen da. Aitzitik, enuntziatu parentetikoa, inolako lotura morfologikorik ez
|
duten
aditzik gabeko sintagmek osatzen dutenean, parentesien artean edo marren artean demarkatzeko joera izango du. Bada, beraz, parentesia E1 eta E2 enuntziatuen arteko haustura graduaren adierazle.
|
|
|
Deklinabide atzizki bera daramatenak ugariak badira ere, ugariagoak dira corpusean morfologiazko lotura hori ere ez
|
duten
aditzik gabeko enuntziatu parentetikoak.
|
|
|
4.2.4.2.2 Morfologiazko loturarik ez
|
duten
aditzik gabeko enuntziatuak
|
|
|
4.2.4.2.2 Morfologiazko loturarik ez
|
duten
aditzik gabeko enuntziatuak
|
|
|
Gure corpusean energia magnitudearekin lotuta aurkitu ditugun postposizioak ipini ditugu 3 taulan, lagun
|
duten
aditzarekin batera:
|
|
|
Bukatzeko, magnitude izenekin aurkitu ditugun kolokazio lexikoez esango ditugu bi hitz: mota desberdinetako bost magnitude zer aditzekin elkartzen diren aztertu dugu, eta, ikusi dugu, hartzen
|
duten
aditzen kopuruaren aldetik, antzeko kopurua onartzen dutela lau magnitudek, baina bosgarrena (energia) askoz aditz gehiagorekin agertzen dela, ziur askorenik, berezituak ez diren hainbat ekintzaren argumentu izan daitekeelako. Beste alde batetik, badirela magnitude guztiekin agertzen diren zenbait aditz, eta, hain zuzen ere, izaera berezitukoak direla aditz horiek, magnitudeekin egin daitezkeen eragiketak adierazten baitituzte.
|
|
|
Lehen begi kolpe batez ikus daitekeenez, aditz horiek espezialitateko hizkerari dagozkionak direla esan daiteke, magnitudeekin egin daitezkeen eragiketak adierazten dituztenak gehienak, oso orokor eta zehaztugabeak diren eduki eta izan aditzak izan ezik; azken hauek euskarri modura jokatzen
|
duten
aditz arinak dira.
|
|
2013
|
|
|
se oculta, se encierra, se sepulta. Gainera, aditzok orainaldian daude eta mugimendu espaziala adierazten
|
duten
aditzak dira (ezkutatu, lurperatu, irten, korrika egin, etab.). Bereziki nabarmentzen da pasarte honetako azken lerroa, hiru aditzen jarraipena izanik(, sale, corre, se aleja?), abiadura iradokitzeko nahia ongi erakusten baitu.
|
|
2014
|
|
|
Gure ustez, «kokapen aldaketa» adierazten
|
duten
aditz iragangaitzekosubjektua aldi berean da ekintza burutzen duen entitatea eta ekintza hori jasotzenduena (Vazquez et al., 2000). Beraz, aditz horien subjektuak Arg0 balentziarekinetiketatu ditugu.
|
|
|
Landutako aditz horien artean 140 dira 30agerpen edo gehiagokoak. Gure helburua 30 agerpen edo gehiago
|
duten
aditz guztiaketiketatzea da, beraz, 27 aditz geratzen zaizkigu etiketatzeko eta horretan ari gara.
|
|
|
Dependentziekin etiketatutako corpus horretan 1.457 aditz eta 31.639 agerpendaude guztira. Gure lan honetan 30 agerpenetik gora
|
duten
aditzak landu ditugu (167).
|
|
2015
|
|
|
Nabarmendu dezadan, era berean, partizipioan tu
|
duten
aditzak direla: konbatitu, osatu, ahaztu.
|
|
2016
|
|
|
2 Euskaraz erregimen berezia
|
duten
aditzak dituzu tartean, hau da, deklinabide kasu berezia
|
|
|
– pertsona jokatzen
|
duten
aditzak
|
|
|
Pertsona jokatzen
|
duten
aditzak iñgoitut (egingo ditut)
|
|
|
Pertsona jokatzen
|
duten
aditzak aterako ginela, badeu (badugu),
|
|
|
Pertsona izenordainak ni, hiri Pertsona jokatzen
|
duten
aditzak iñgoitut (egingo ditut) zea (zara), iñ ber dezula (egin behar duzula), ezin dun egin
|
|
|
Pertsona jokatzen
|
duten
aditzak aterako ginela, badeu (badugu) Hurbiltasuna adierazten duen pluraleko artikulua
|
|
|
2 Euskaraz erregimen berezia
|
duten
aditzak dituzu tartean, hau da, deklinabide kasu berezia daraman izen sintagma bat eskatzen dutenak.
|
|
|
pertsona jokatzen
|
duten
aditzak
|
|
2017
|
|
|
Hauexek dira (e) na erabiltzeko baimena ematen
|
duten
aditzik ohikoenak: aditu/ ulertu, agerian egon, argi egon, asmatu, bistan egon/ bistakoa izan, dudarik ez eduki, egia izan, entzun, esan, ezagun izan, gezurra izan, gogoan eduki/ gogoratu, akorduan eduki/ akordatu, igarri, ikusi, jakin/ jakinekoa izan, konbentzituta egon, kontuan eduki/ konturatu, seinale izan, sinistu, ukatu, uste izan, ziurra izan/ ziur egon?
|
|
|
Bermeon, Mundakan eta Morgan ere bada, tzien itxurapean. Gutxi dira morfema hori hartzen
|
duten
aditzak. Ondorengo hamarrak, esate baterako, Zamudion:
|
|
2018
|
|
|
Aztertu nahi izan da ea zenbateko joera ageri den inkestatuen artean atzerakarga handiagoko hitz ordenak hobesteko. Horretarako, hiru lagin hautatu dira (adituak, unibertsitateko ikasleak, batxilergoko irakasleak), eta haiei aurkeztu zaie 61 itemeko erranaldi sorta bat eta haien erantzunetan ikusi da ea onartzen duten atzerakarga txikiko ordena edo nahiago
|
duten
aditza atzerago eraman, eta, beraz, atzerakarga handitu. Emaitzek erakutsi dute adituek aisa ere errazago onartu dituztela atzerakarga txikiko hitz ordenak bertze bi taldeetako kideek baino; bertzalde, aski emaitza desberdinak jaso dira inkestatuen artean.
|
|
2019
|
|
|
Eta barrenean, pertsona markarik eramaten ez
|
duten
aditzak izanen ditugu. Partizipioaren eta aditzoinen bitartez osatzen direnak.
|
|
|
Adibide horietan ikusten den bezala, puntukaritasuna lortzeko ari izan lokuzioa aditz guztiekin erabiltzen ahal da. Konjugazio trinkoa
|
duten
aditzak hain dira gutxi (hirurogei bat bertzerik ez) ze aditz trinkoaren bidez lortutako puntukaritasuna arras mugatua baita: adibide horietan ikusten ahal den bezala, gehienetan, bi bide dauzkagu:
|
|
|
• Lehenengo eta behin jakin behar dugu zeintzuk diren konjugazio trinkoa
|
duten
aditzak.
|
|
|
Konjugazio trinkoa
|
duten
aditz zerrenda hauxe da: atxiki, eduki, egin, egon, ekarri, ekin, eman, entzun, erabili, erakutsi, eraman, erauntsi, eroan, erosi, erran, esan, etorri, etzan, eutsi, ezagutu, hirotu, ibili, igorri, ihardetsi, iharduki, ikusi, irakatsi, irakin, iraun, iritzi, iruditu, jakin, jardun, jario, jarraiki/ jarraitu, joan, utzi/ laga
|
|
|
Konjugazio trinkoa
|
duten
aditzei begira
|
|
|
Gure ikuskatze lanetan ibili gara konjugazio trinkoa
|
duten
aditzekin elkarrizketak asmatzen: etor, ekar... baita dakit> eta adizkiekin ere; ibili gara galdetzailekin:
|
|
|
Konjugazio trinkoa
|
duten
aditzak oso gutxi dira: zahar batzuk eta moderno batzuk aldi berean zaku horretan sarturik. etorri, ekarri. erosi, eraman, irakatsi, iritzi.
|
|
|
Eta hizkera ezaugarria bainoago, ildo nahasi berekoa dirudi partizipioan n
|
duten
aditzekin lesakarrak erakusten duen erabilerak, idazlana euskalki guztien arrago bilakatzea lortzen baitu oharkabean:
|
|
2020
|
|
|
Ekintza adierazten
|
duten
aditzak
|
|
|
Egoera adierazten
|
duten
aditzak
|
|
2021
|
|
|
Horrelako adiera
|
duten
aditzak ezagunak dira munduko hizkuntzetan eta hizkuntzalaritzan aztertu izan dira. Ingelesez, adibidez, etxeratu edo mahaigaineratu ren antzekoa den shelve ‘apaleratu’ aditza dago, eta ureztatu ren parekoa den saddle ‘zelatu’ Hale eta Keyser ek (1993a) lehenengo aditz sailari kokapen aditzak (ingelesez location verbs) deitu zioten, eta bigarrenari kokagai aditzak (locatum verbs).
|
|
|
12.3.10f Hortaz, esan dezakegu aski gutxi direla konfigurazio inakusatibo bakarra
|
duten
aditzak: izerditu, gosetu, egarritu bezalako batzuk sar daitezke multzo horretan.
|
|
|
Azpiatal berezi batean bildu zituen Euskaltzaindiak Hitz Elkarketa/ 3 lanean (1991) aurre, azpi, gain, motako izena lehen osagai
|
duten
aditzak edo gora adberbioa mugatzaile dutenak. Azken batean, mendekotasunezko izen elkartuetan ikusi ditugun mugatzaile bereziak ditugu hemen ere, han esan bezala pre, sub, supra... erdal aurrizkien ordainak emateko baliatu ditugunak (§ 7.2.2.4a):
|
|
|
Labur azalduko ditugu hemen egitura mota bakoitzaren ezaugarriak, baina, ezaugarri horiek erakutsiko digute sintagma egiturakoak diren heinean ezin direla egiazko aditz elkartutzat hartu. Sintagma egiturakotzat hartuko ditugu guk etsi bigarren osagai
|
duten
aditzak, aurreraxeago ikusiko ditugun ezaugarriak kontuan hartuta (§ 9.3.3.2). Aditzari eskainitako kapituluan aztertuko ditugu gainerakoak:
|
|
|
Aditz inkoatibo esaten zaie berotu da motakoei, eta kausatibo (edo arazle) berotu du motakoei (§ 23.2.2.1). Horrelakoak dira garri, gailu edo ki1 hartzen
|
duten
aditz gehienak: bigundu, edertu, gorde, gogortu, indartu, luzatu, ondu, sendatu, edo tapatu.
|
|
|
Horixe da, hain zuzen, Artiagoitiak (2003) garri aktiboaren oinarri diren du motako aditzez dioena: subjektu instrumentala
|
duten
aditzak direla.
|
|
|
Hualdek (2003b) urrats bat gehiago egiten du esatean aditzak aski libreki erator daitezkeela izen eta adjektiboetatik. Eta aditz hauek guztiak tu motako partizipio burutua
|
duten
aditzen sailekoak izaten direla. Honek esan nahi du ez dela tu aditzak sortzeko baliabidea, Ø baino.
|
|
|
Bestetik, ordea, eskiatzaile ere sortu dugu, oinarrian eskiatu duena, du motako aditza izan arren, egiaz trantsitibotzat hartu ezin duguna, argumentu bakarra baitu; baina argumentu hori bai, bada ‘agentea’ Aditz intrantsitibo ergatibodun esaten diegu halakoei (§ 23.2.2.4). Hortaz, orain arteko adibideen arabera, esan daiteke du motako laguntzailea hartzen
|
duten
aditz agentiboei, ‘agente’ paper tematikoa dutenei, eransten zaiela le edo tzaile, direla aditz trantsitiboak, direla intrantsitibo ergatibodunak.
|
|
|
4.2.4d Badira, baina, bestelako adibideak ere —ikusle, jasaile, sinesle, sufritzaile... —; hauek ere du motako aditzak dira guztiak, baina horien argumentu egituran ez dugu ‘agente’rik, ‘esperimentatzailea’ baizik, ‘esperimentatzailea’ eta ‘gaia’ edo ‘tema’ baitira aditz horien argumentuek hartzen dituzten paper tematikoak. Ondorio gisa, le edo tzaile hartzen
|
duten
aditz motak ikusita, laburbilduz esan dezakegu du motako aditzak direla, edo bi argumentu dituztenak, edo argumentu bakarra izanik aditz agentibo direnak; hau da, argumentu bakar horrek ‘agente’ paper tematikoa hartuko du.
|
|
|
38.6c Perpaus kausalak eratzen dituzten beste formak bezala, hau ere maiz erabiltzen da giza jarrera adierazten
|
duten
aditzekin, hala nola, eskerrak eman, kexu izan, ahalketu, urrikaldu eta damutu gisakoekin. Perpausa zenbaitetan kausal eta osagarri gisa uler daiteke:
|
|
|
Bestalde, perpaus nagusiko aditzei dagokienez ere baldintzak apur bat zorrotzagoak dira objektuari begirako bigarren mailako predikazioan: subjektuari begirakoan bezala, egoera aditzekin ez da era horretakorik egiten, baina ezta lorpena adierazten
|
duten
aditzekin ere. Objektuari begirako bigarren mailako predikazioa egon dadin egoera aldaketa edo toki aldaketa dakarten aditzak behar dira (Sagarrak garbitu gabe jan zituen; Oilaskoa limoi urez igurtzita sartu nuen labean), edo iritzi eta hautemate aditzak (Nahiago dut kafesnea ondo berotuta; Sehaskatik irtenda aurkitu dut haurra; Poltsan auzokoaren tomateak zeramatzala harrapatu genuen Iker; Fraideen modura hitz eginez irudikatzen ditut Euskaltzaindikoak; Ahoan irribarrea zuela gogoratuko dut beti Mireia).
|
|
|
Osagarri predikatibo hauek aditzak eskatzen ditu, eta predikatuaren zentzua osatzen dute; aditzarekin batera zehazten dute harekin erlazionatutako argumentu (ar) en paper semantikoa, eta batzuetan esan daiteke predikatu konplexu bat osatzen dutela. Era honetako egiturei bide ematen dietenen artean izaten dira hautemate aditzak (Haserretuta ikusi nuen udaltzaina; Nekatuta sumatu nuen zuzendaria) edo nahia/ desioa/ beharra adierazten
|
duten
aditzak (Ontziak ondo garbituta nahi ditut; Lan hau amaituta behar dut biharko) 6 Horrelako adibideetako moduzko perpausak nahitaezko bigarren mailako predikatuak dira.
|
|
|
21.6.1h Hizketa arruntean bederen, eta bereziki Hegoaldeko euskaldunen artean, gaiaz mintzatzerakoan, instrumentalaren ordez, bestelako esamoldeez baliatzeko aukera eskaintzen
|
duten
aditzak badira. Batzuetan, instrumentalaren ordez, [PS...
|
|
|
3 Ekintza baten hasiera (loratu, eguna argitu) edo egoera aldaketa adierazten
|
duten
aditzei esaten zaie inkoatibo. Askotan aditz batek berak har ditzake bi adierak:
|
|
|
4 Hautatzen duten mendeko osagarriaren edukia ziurtzat, egiazkotzat ematen
|
duten
aditzei esaten zaie faktibo; ziurtasun horri ez diote eragiten ez ukazioak, ez galderak, ez baldintzak eta horien pareko beste operadoreek ere. Adibidez, Jabetu zen bere laguna depresio latzak jota zegoela perpausean, egiazkotzat hartzen da" bere laguna depresio latzak jota zegoen".
|
|
|
Haurrek aulkia bota dute. Badira subjektutzat kasu ergatiboko sintagma hartu arren, objektu zuzenik ez
|
duten
aditzak: Jonek oso ondo eskiatzen du.
|
|
|
23.2.2.1f Azkenik, aipa dezagun, goraxeago esan bezala, badirela bestelako izen tekniko batzuk datiboko sintagma hartzen
|
duten
aditzentzat ere: da (intrantsitiboa), du (trantsitiboa), zaio (intrantsitibo datiboduna), dio (ditrantsitiboa).
|
|
|
Egoerak adierazten dituzte aditz hauek, baina ondoan
|
duten
aditz eratorriek (gaixotu, haserretu, ahalketu, beldurtu, damutu, gosetu, lotsatu) egoera aldaketa adierazten dute (ikus § 23.2.2.2e).
|
|
|
23.2.2.2c Kokapena eta noranzko mugimendua adierazten
|
duten
aditzak: ailegatu, egon, erori, etorri, gelditu, gerturatu, hurbildu, hurreratu, ibili, igaro, igo, iritsi, irten, jaiki, jaitsi, joan, kokatu, partitu, sartu, urrundu.
|
|
|
23.2.2.2d Gertatzea eta agertzea adierazten
|
duten
aditzak: agertu, aurkeztu, azaldu, desagertu, egokitu, gertatu, heldu (Ipar.), jazo, pasatu, suertatu, tokatu.
|
|
|
23.2.2.2g Aditz psikologikoak. Gogo egoeraren aldaketa (edo aldaketaren hasiera) adierazten
|
duten
aditz psikologikoek ere da/ du bikoteak osatzen dituzte, inkoatibo/ kausatibo alternantzia erakusten dute. Inkoatibo baliokoak intrantsitiboak dira:
|
|
|
23.2.2.4h Badira du/ dio alternantzia erakusten
|
duten
aditzak, baina dio aldaeran ageriko objekturik hartzen ez dutenak: deitu du/ dio, lagundu du/ dio, tiratu du/ dio.
|
|
|
23.2.2.5a Subjektua eta objektu zuzena (sintagma ergatiboa eta sintagma absolutiboa) hautatzen
|
duten
aditzei esaten zaie trantsitibo. Mota bateko baino gehiagoko aditzak bereiz daitezke trantsitiboen artean.
|
|
|
argaldu, garbitu, ilundu, loditu, zikindu. Ohiko jokabidea da adjektiboetatik eratorririko aditzekin; baina ez horiekin bakarrik, baita noranzko jakineko mugimendua adierazten
|
duten
aditzekin ere (horien artean ratu amaieradunak): atera da/ atera du, oheratu da/ oheratu du, sartu da/ sartu du, urrutiratu da/ urrutiratu du.
|
|
|
5 [izena+ egin] motako lokuzioekin eta objektu zuzena ezabatua
|
duten
aditzekin (edan, jan), datibo kasua hartuko du subjektuak: umeak negar egin du> umeari negar eragin dio arreba zaharrenak.
|
|
|
23.2.2.5d Aditz psikologiko kausatiboak. Aditz intrantsitiboen artean ikusi ditugu gogo egoeraren aldaketa adierazten
|
duten
aditz psikologikoak, inkoatibo baliokoak (§ 23.2.2.2g). Trantsitiboak dira du laguntzailea harturik balio kausatiboa dutenak:
|
|
|
23.4.1b Ahal, behar, ezin eta nahi/ gura izan dira orokorrenak, ekintza, egoera, jarduera, prozesua... adierazten
|
duten
aditzekin ager daitezkeenak.
|
|
|
– Nahia edo desira adierako predikatuak+ (e) n/ ((e) la). Nahia, gura edo desira adierazten
|
duten
aditz eta predikatuen osagarriek ere (e) n menderagailua daramate normalean, baina (e) la ere har dezakete, batez ere mendebaldean: nahi (ago) izan, gura (go) izan, opa izan...
|
|
|
Formaz konparaziozkoak izan arren, gertakaria denboran kokatzea dute zeregin perpaus hauek. Ikusten den moduan, gertakaria adierazten
|
duten
aditzak dira ‘konparatzen’ edo ‘parekatzen’ diren termino biak; mendeko perpausekoa adizki laguntzailearekin nahiz hura isilduta eman daiteke (hasi (zen) bezain laster). Laster adberbioaz gainera, bestalde, sarri, fite, agudo, aurki, azkar eta beste batzuk ere erabil daitezke forma hau eratzeko (bezain sarri, bezain fite, bezain agudo) (§ 36.5.1, § 36.5.2).
|
|
|
Mintzagai izateko joera dutelarik, errazki erabil daitezke mintzagaien bereizkuntza bideratzen
|
duten
aditzekin: Pello laguntzera joaten bazaizu, badakit lanak ondo egingo dituzuela.
|
|
|
35.1a Denbora adierazten
|
duten
aditzaz besteko baliabideak aztertuko dira kapitulu honetan. Aditza oinarrizkoa da, jakina, denboraren adierazpenean.
|
|
|
35.2.2d Uneko osagarria gauzatzea edo jarduera adierazten
|
duten
aditzekin doanean, bat etortzea inkoatiboa edo ingresiboa da. Prozesuaren hasierako unea seinalatzen du horrelakoetan osagarriak:
|
|
|
35.2.2e Epeko osagarriek, berriz, prozesu osoa ematen dute aditzera gauzatzea edo jarduera adierazten
|
duten
aditz hauekin (Joan den astean etxea margotu nuen; Atzo mendian ibili nintzen); osagarriak epea osorik seinalatzen duenez (‘joan den aste osoa’ eta ‘atzoko egun osoa’, adibideetan), haren barruan gauzatu den gertakaria ere osorik, bururaturik, hautematen da. Ondoko perpaus biak alderatuz ikus daiteke osagarri mota bien arteko aldea:
|
|
|
Gauzatzea adierazten
|
duten
aditzekin prozesuak zenbat denbora iraun duen ematen dute aditzera osagarri horiek: Lau orduan konpondu du autoa; gauzatzea burutu ez delarik ere erabiltzen da inoiz osagarria, baina orduan aditzak jarduerako esanahia hartzen du:
|
|
|
Oraindik eskolara joaten da perpausean, berriz, gertakariaren errepikatzeak ematen dio aditzari, ohi bezala, iraupen adiera. Gerora aldaketa gertakizun dela ere iradokitzen du adberbioak, esan den bezala, eta, hortaz, ez da egoera iraunkorra adierazten
|
duten
aditzekin erabiltzen (larru zuriko pertsona bati buruz ez du zentzurik oraindik zuria da esatea). Aldaketaren gertakizunak eragiten du, hain zuzen ere, gorago aipatu dugun parafrasia guztizkoa ez izatea:
|
|
|
Etxekoak lo zeuden bitartean, mendirantz abiatu da Ane. Partizipioarekin eraturiko tu bitartean forma gauzatzea eta jarduera adierazten
|
duten
aditzekin erabiltzen da batez ere, iraupenaren adiera honetan (garbitu bitartean; ibili bitartean). Aldaerak:
|
|
|
31.5.4g Azpimarratzekoa da, haatik, galderazko izenordaina duten erlatibo jokatugabeak ez direla izen sintagma absolutiboa eskatzen
|
duten
aditz guztiekin erabiltzen. Existentzia edo posesioa adierazten duten aditzekin erabiltzen dira (izan, egon, falta izan, ukan, eduki), baina baita beste aditz batzuekin ere (gelditu, aurkitu, bilatu, eman, utzi...):
|
|
|
31.5.4g Azpimarratzekoa da, haatik, galderazko izenordaina duten erlatibo jokatugabeak ez direla izen sintagma absolutiboa eskatzen duten aditz guztiekin erabiltzen. Existentzia edo posesioa adierazten
|
duten
aditzekin erabiltzen dira (izan, egon, falta izan, ukan, eduki), baina baita beste aditz batzuekin ere (gelditu, aurkitu, bilatu, eman, utzi...): Zarrak beti dauka [zer erantzun], gazteak [zer ikasi] (Agirre); Imini dabee euren uste guztia zeruko ondasunetan ta itxi deutseez ondorengo ezkondu guztiai [zer ikasi] ta [nori jarraitu] (Frai Bartolome); Nahi badu argitu eta orotan trebatu, badu laborariak [zeri ohar] eta [non zer ikas] (Gaxitegi eta Agerre); Unamunoren pasarteak [zer pentsatua] eman zidan (Berria, Uribe); Ez dago [zer eskerturik] (Goenkale); Beti dago [zer egina], beti dago [zeri bultza] (Argia, M. Amuriza).
|
|
|
Jadanik irekita daude dendak esaten da, lehen itxita zeudelako eta hemendik aurrera irekita egongo direla suposatzen delako. Hauek egoera edo jarduera adierazten
|
duten
aditzekin ez ezik unekoekin ere erabil daitezke, baina ez dute unekoen ezezkorik onartzen: Jadanik iritsi da/* Jadanik ez da iritsi.
|
|
|
37.4.4g Erdiespena adierazten
|
duten
aditzekin, haren gauzatzearen berehalakotasuna seinalatzen du zenbaitetan tzeko perpausak, aditz nagusia aspektu burutugabekoa denean: Aurreko eguneko maiseolaria horma gain batetik jauzi egiteko zegoelarik, atzetik isilka ondoratuta, bultzada batez buruz behera bota zuen horma gainetik (Barrensoro); Eta mahaitik altxatzeko zeudela:
|
|
|
Dantza eta masaje tailerra egiteko asmoa dugu, eta barre terapia egitekotan ere bagara (Berria). Mugimendua adierazten
|
duten
aditzen konplementu ere izan daiteke forma honekin eginiko perpausa: Goizean joan zen mendira, bazkaltzera itzultzekotan, baina ez zen bueltatu (Berria); Hurrengoan itzultzekotan joan da, pozik (Goienkaria).
|
|
|
37.4.4j Balio inkoatiboa du beste zenbaitetan, tzeko perpausak bezala, erdiespena edo gauzatzea adierazten
|
duten
aditzekin, aditz nagusia aspektu burutugabekoa denean: Euskaltegitik atera berri den ikasle bat alboko tabernara sartzekotan da (Berria); Autoa errepide nagusira ateratzekotan zela, bide horretan zihoan kamioi batek jo zuen atzetik (Berria).
|
|
|
24.3.5.4a Iraupena adierazten
|
duten
aditzen artean ditugu iraun, jarraitu eta segi. Egoera mailakotzat hartzen diren predikatuekin erabiltzen dira, eta alde horretatik parekotasun handia dute egon aditzarekin, baina hemen egoera hori lehendik datorrela eta horrela dirauela iradokitzen da.
|
|
|
24.3.5.4b Aldaketa adierazten
|
duten
aditzen artean bi multzo bereiziko ditugu: egoera mailako predikatuak hartzen dituztenak eta izaera mailako predikatuekin agertzen direnak.
|
|
|
Bestela erranik, ez dute forma propiorik eta aditzoinaren homonimoak dira. Mota horretako partizipioa
|
duten
aditzen artean, n bukaeradunak ditugu: eman, izan, ukan, joan, esan/ erran, iraun...
|
|
|
goazen; mintza gaitezen; hau egin dezadan; sar nadin etxean; indar bat egin dezagun; demagun egia dela. Forma hauez gain ekialdeko euskalkiek [dugun+ aditzoina] egitura dute lehen pertsona pluraleko subjektua
|
duten
aditz trantsitiboekin: dugun kanta!; dugun ikas!
|
|
|
25.3.2d Aditz izena datiboan agertzen da, datiboa manatzen
|
duten
aditzen osagarria delarik: Modu horretan hitz egiteari barregarri deritzot; Etxeko lanak egiteari ekin zitzaion; Gurasoek ere hitz egiteari utzi diote (Lertxundi); Nola dabilan jakiteari behatu gogo naiz (J.
|
|
|
25.1.1f Iparraldeko euskalkiek aditzoinaren eta partizipioaren arteko bereizketa formala partizipio atzizkirik ez
|
duten
aditz zenbaitetara ere zabaldua dute. Izan ere, ki atzizkiz bukaturiko aditzetan, k aditz erroko morfema gisa eta i partizipio marka gisa berranalizatu dira, eta beraz, k vs ki bereizketa dugu aditzoinaren eta partizipioaren artean:
|
|
|
26.2.3c Sintetikoen erabilera franko nasaia da aginteran; hura da, hain zuzen, adizki sintetiko gehien biltzen duen kategoria. Ez dira guti forma sintetikoa bakarrik aginteran gorde
|
duten
aditzak; halakoak dira jaugin eta etorri ekialdeko hizkeretan (haugi; hator, zatoz, zatozte). Halakoak iduri dute, baita ere, Euskal Aditz Batua (Euskaltzaindia 1979) liburuan agerian eman bezala, erosi, ihardetsi, igorri, irakatsi, utzi aditzak.
|
|
|
Mark harturik erekharrak eurekin (Leizarraga); Berak lenik egiten duela, guri gero eragin nai diguna (Mendiburu). Baina literatura tradizioan ere nekez aurkituko ditugu balio arazlean ramorfema
|
duten
aditz horiek.
|
|
|
hil da/ hil du; atera da/ atera du; zuritu da/ zuritu du (§ 23.2.2.2f, § 23.2.2.5c, § 23.2.2.5d). " Kausatibo lexiko" deitzen diete Ortiz de Urbinak (2003a) eta Oyharçabalek (2003b) horrelakoei1 Absolutiboko argumentua besterik ez
|
duten
aditzak dira forma kausatiboa horrela adieraz dezaketenak; eta horien artean ere, jarduera edo gertatzea adierazten duten aditzek ez dute balentzia aldaketa onartzen (gertatu da/* gertatu du; mintzatu da/* mintzatu du); ezta aditz bihurkariek ere (ikus § 23.2.2.2): jantzi dut edo garbitu dut aditz trantsitibo hutsak dira, ez jantzi naiz eta garbitu naiz bihurkarien aldaera kausatibo edo arazleak.
|
|
|
(e) laperpaus osagarriak predikatu mota batekin baino gehiagorekin ager daitezke, baina ez edozeinekin. Perpaus egiturako osagarria eskatzen
|
duten
aditzak izango dira gobernatzaileak, ez bestelakoak. Zauritu, zatitu eta desegin aditzek, esaterako, ez dute perpaus egiturako osagarririk onartzen; beraz, ez dira gramatikalak* desegin dut ondo bizi zarela,* zauritu dugu Manuel joan dela edo* zatitu dugu film hori ikusi genuela perpausak.
|
|
|
30.1.2.2a Perpaus osagarri guztiak ez dira mota berekoak; barnean
|
duten
aditzaren arabera, ohartzen gara batzuek aditz jokatua dutela, jokatugabea beste batzuek: Liburutegira joango naizela agindu diot; Liburutegira joatea gustatzen zait.
|
|
|
apaindua da; apainduak dira; behartuak dira/ dituzte; ahantziak dira/ ditugu9 Mendebaldean ez da ohikoa, gaur egun behinik behin, ekialdeko azken joskera hori [partizipioa+ a (k)+ izan/ ukan]; horien ordez egon/ eduki aditzetara jotzen da (apaindua dago; apainduak daude; behartuak daude/ dauzkate; ahantziak daude/ dauzkagu), baina hauek ere prosa landuan azaltzen dira bereziki; mendebaldean tuta eta turik erabiltzen dira nagusiki horrelako egituretan (apainduta/ apaindurik daude; ahaztuta/ ahazturik dauzkagu). Beraz, aditz horiekin, eta oro har predikazio atributiboa onartzen
|
duten
aditzekin (ibili, iruditu, aurkitu, ikusi...) euskarak ondorengo aukerak ditu: ekialdean, ahantziak/ ahantzirik zeuden/ zebiltzan; mendebaldean, ahaztuta/ ahazturik zeuden/ zebiltzan.
|
|
|
Instrumentalaren marka duela ere ager dakiguke erabilera honetan, Hegoaldeko nahiz Iparraldeko testuetan (tu beharrez). tu aginean eta tzeko zorian dira molde honen baliokide bi, eta guztiak ere patu txarra adierazten
|
duten
aditzekin erabiltzen dira. Bigarren, beharrezkotasuna ere adieraz dezake [tu beharrean+ egon]:
|