|
2014
|
|
|
Aipatu dugun bigarren testua, reki aldaeraduena, gainbegiraturik badirudi bat datorrela hegoaldeko goi nafarreraz esperokogenukeenarekin. Hau da, besteak beste, izan aditzaren 3 pertsona singularrekoaldaera zen da eta 2 pertsonakoa zara,*
|
edun
aditzaren u dun adizkiak agertzendira (duzu...), geroaldian n z amaitzen diren aditzetan en morfema agertzen daeta bizidunen inesiboan baitan berrikuntza agertzen da. Beraz, ezaugarri hauenkonbinazioak, eta beste batzuen faltak (hasperena ez egotea, kasu) Nafarroara begirajartzen gaitu; are gehiago, iraganeko n galtzeak eta datiboan gi egoteak Nafarroarenhegoaldera garamatzate.
|
|
|
Lehenengoak, mendebaldekoa ez gainerako euskalkietan gertatzen denaerakusten du: adizkian aurrealokutiboa (i) txertatzeak*
|
edun
aditz laguntzailearen u erroa ikusezin bihurtzen du, fonologikoki ez burutzea dakar. Bigarrenean, ostera, azken adizkiaren hasierako j di multzoak jasandako bilakaeraren (sabaikaritzea: [d+ i] [ji]) ondorio dela ontzat ematen bada, eta amaierako n morfema alokutiboaribadagokio, tarteko o bokala prozesu honen ondoren* edun laguntzailearen erroarenaztarna gisa identifika daiteke.
|
|
|
*
|
edun
aditzaren iraganeko sailean, Bortzerrietan maiz aski aditzen diren zunun, zenuen, eta gunun, genuen?
|
|
2021
|
|
|
Horrelako analisi batean genuke azaldu Miren argumentuak absolutibo kasua edukitzea goiko adibidean. Ildo berean, perifrasi horietan*
|
edun
aditz nagusia balitz, babaieztapen aurrizkia onartuko litzateke(* Mirenek badu hori ondo dagoela uste) 7,* edun kopula denean onartzen baitu: Aitorrek badu diru nahiko; Mirenek badu hori ondo dagoelako ustea.
|
|
|
Aitorrek badu diru nahiko; Mirenek badu hori ondo dagoelako ustea. Aurreko* Mirenek badu hori ondo dagoela uste adibidean, uste da predikatu nagusia eta*
|
edun
aditz laguntzailea. Ondorioz,* edun ek ezin du baieztapen interpretazioa izan baaurrizkiarekin agertzen denean.
|
|
|
Nahien, beharren eta maiteen superlatiboak*
|
edun
aditzaren objektu izan daitezke: Kendu da maiteen duguna ere (Mitxelena); Horixe dut nahien (Azkue); Zer da nik egin beharren nukeena?
|
|
|
31.4.3.10b Gaur egun euskalki gehienetan adizkera sintetikoen ondoan izan edo*
|
edun
aditz laguntzaileak aurkitzen ditugu perpaus erlatiboetan, bai eta* edin eta* ezan aditz laguntzaileak ere ahalezkoak edo baldintzazko ondoriozkoak direlarik. Halere, mendebaleko euskalkietan (eta bestetan ere lehenago) perpaus erlatiboko adizkera jokatua* edin edo* ezan izan daiteke ahalezkoa edo baldintzazkoa izan gabe:
|
|
|
Subjektu gramatikal gisa azaltzen diren zu eta gu horiek alokutiboari dagozkio, ez dira benetan aditzak eskatutako argumentuak: lehenengo adibidean, ez da esan nahi ‘guk zerbait dugula’, ezta bigarrenean ‘guk Aitor dugula’ ere; adibide hauetako*
|
edun
aditza ez da bere ohiko esanahiarekin azaltzen, baizik eta lotura aditz gisa, absolutiboan doan ‘objektua’ eta dagokion predikatua lotuz. Eta alokutiboarekin lotura duten guztietan bezala, elkarrizketetan erabiltzen dira gehiena horrelakoak, eta ‘subjektua’ ezin da 3 pertsonakoa izan.
|
|
|
Igo egin laster, eze eurk dakusken erietan (Lazarraga); Demanak bizian berea besteri doke negarra beti (RS). Gaur egun, zuberera da erabilera horren arrastoak dituen bakarra; alabaina, izan eta*
|
edun
aditzei mugatua da: Han laster nizate, jauntsirik erregez, Lür hau düket pausagari, Asper egoxtiak, bestetan eginez (Rekalt); Gudarien familien sufrimena hor dateke beti (Borda).
|
|
|
/ la bella mal mariada (Lazarraga) ‘esango dizute’; Hogei urtetan eztena, hogei eta hamarretan eztakiena, eta berrogeietan eztuena, da jagoiti eztatena, eztakikena eta eztukeena (Oihenart). Gaur egun zuberera da delako usadioa mantendu duen bakarra; alabaina, gorde dituen sintetikoak ere izugarri urriak izanik, izan eta*
|
edun
aditzen geroaldiko sintetikoak baizik ez dira biltzen ahozko jardueran: etxen niz vs bihar mendian nizate; gaitzeko marranta dut vs hotz niz, bihar gaitzeko marranta duket.
|
|
|
Baina aspektuari dagokionez ere bereziak dira horietariko asko. Zehatzago, izen bat (beldur, nahi, behar, iduri, atseden, balio, uste) edo adjektibo bat (laket, sori, maite, bizi, ageri) eta izan edo*
|
edun
aditza oinarri dituzten predikatu konplexuei aspektua modu berezian ezartzen zaie (beldur izan, nahi izan, behar izan, iduri izan, laket izan, sori izan, maite izan, bizi izan, ageri izan, balio izan, uste izan...).
|
|
|
Besterik gabe zerbaiten berri eman nahi dugunean, indikatibo esaten zaion modua erabiltzen dugu. Izan eta*
|
edun
aditz laguntzaileek osatzen dituzte indikatiboko adizki analitikoak (perifrastikoak): etorri naiz, esan ziguten.
|
|
|
Izan ere, lehen perpausean, subjektu komunztadura zaurrizkiaren bitartez gauzatzen da (zu... egon zara) eta bigarrenean, zu atzizkiaren bidez (zuk... eskiatzen duzu). Horretaz gain, izan eta*
|
edun
aditz laguntzaileen arteko banaketa dago bi perpausen artean, eta bigarren perpausean ageri den laguntzailea da aditz trantsitibo arrunt batekin, ikusi aditzarekin adibidez, hautatzen dugun bera. Beraz, argumentu bakarra (hortaz, intrantsitiboa), baina kasu desberdina (absolutiboa batean, ergatiboa bestean).
|
|
|
datu morfologikoen arabera, berreraikitako forma da. Beraz, izan/*
|
edun
aditz laguntzaileen artean hautatzen du euskarak, aditz nagusia eta perpausa nolakoa den: Txakurra etorri da; Esan duena entzun dugu.
|
|
|
Azkenik, hautaketa hori are konplexuagoa gertatzen da: izan eta*
|
edun
aditz laguntzaile intrantsitibo eta trantsitiboaz gain,* edin eta* ezan aditz laguntzaileak ere erabiltzen baitira euskaraz, denbora eta modua zein den, geroago (ikus 26 kapitulua) xehetasunez azalduko dugun bezala13.
|
|
|
Sortu den datu baseak 136 aldagai5 biltzen ditu, zeinetatik 102 aditz laguntzaileak diren eta 34 aditz trinkoak. Aditz laguntzaileen artean argumentu bakarreko eta bi argumentuko izan aditzari dagozkionak, bi eta hiru argumentuko
|
edun
aditzari, eta* edin eta* ezan aditzei dagozkienak bildu dira. Trinkoetan etorri, joan, ibili, egon, eraman, jakin, ekarri eta eduki aditzei dagozkien adizkiak bildu dira.
|
|
|
C taldea 10 aldagaik osatzen dute, denak*
|
edun
aditz laguntzailearen NNN saileko indikatiboko formak: 82 dizkio, 89 die, 81 dio, 83 diogu, 93 genion, 94 zenion, 92 zizkion, 96 zizkioten, 85 diote eta 95 zioten (ikus 4 irudia).
|
|
|
Aldagai horien artean jakin aditzaren adizki trinkoen bost aldagai aurkitzen dira (baleki, dakit, daki, dakizue eta dakite), N saileko izan aditzaren 10 aldagai: da, dira, ginen, ziren, nintzen, hintzen, bagina, balira, banintz eta balitz;*
|
edun
aditz laguntzailearen NNk saileko 5 aldagai: du, duk, balitu, balu eta balute; eta* edin aditz laguntzailearen aldagai bakarra:
|
|
|
Datu basean dauden jakin aditzaren 8 aldagaietatik, 5 talde honetan daude. Gainera, F taldean ez dago* ezan aditzaren aldagairik, ezta*
|
edun
aditzaren NNN sailekorik (7 irudia).
|
|
2023
|
|
|
Erdialdeko euskararen oinatzari bagagozkio, eta aditzaren morfologiaren arlotik hasiz, e ezartzen da, esate baterako,*
|
edun
aditzaren orainaldian (Noa jun bear den?), ez u (cfr. Etxabe & Garmendia 2003:
|