|
2002
|
|
|
Aditz mota: aditz nagusiek hartzen
|
dute
aditz mota, ADM kategorian: aditzoina, aditz izena eta partizipioa.
|
|
2005
|
|
|
Zenbaitzuek, hala ere, aurreratu egiten
|
dute
aditza eta atzera kargarik gabe
|
|
2007
|
|
|
Bazter utzita lehenengo perpausak (galdegaia
|
dute
aditz atzean), lehenengo testuan bigarren perpausak aditz aurrean dauka galdegaia. Hurrengo perpausean, hirugarrenean, aditzaren ondoren dago galdegaia, perpaus konpletiboa.
|
|
2009
|
|
|
Hala ere, espero ez genuen beste datu bat ere topatu dugu: M2 estrategia gutxitan erabiltzen
|
dute
aditz hizkuntzek, eta guk aztertutako itzulpenean M1 estrategia bezainbeste erabili dela ikusi dugu: moduari buruzko informazioa oso osorik mantendu da kasu askotan.
|
|
|
1 Satelite hizkuntzek Moduari buruzko informazio askoz ere gehiago adierazten
|
dute
aditz hizkuntzek baino. Izan ere, satelite hizkuntzek aditzean bertan dute Moduari buruzko informazioa; aditz hizkuntzek, ordea, aparteko elementu bat gehitu behar izaten diote askotan aditzari Modua adierazteko, eta maiz ez denez beharrezkotzat jotzen Modua zehaztea, informazio hori ez da adierazten.
|
|
|
Pil pileaneko bazkideek doan jaso
|
dute
aditz taulen gidaliburua, baita euskara irakasle eta ikasleek ere. Erosi nahi duenak Udaletxean, Pil pileaneko egoitzan eta Iratxo goxodendan egin du 2 euroko prezioan.
|
|
2013
|
|
|
«Saihestu» hitza izan zen, ordura arte, gomendiorik onena erabatekoa horrelako dokumentu batean emana. Gaur egun, ordea, erakunde askok erabiltzen
|
dute
aditz hori. Minbizia Ikertzeko Mundu Funtsa, adibidez, argi dago haren gomendioan «saihestu edari azukretsuak», ikus daitekeen bezala.
|
|
2019
|
|
|
da, dira, du, dut, duk, dun eta dute adizkietatik. Azken adizki hauek konfirmatzen
|
dute
aditz jokoetan singularra eta plurala, alde batetik, eta aditz pertsonak, bertzetik, indarrean zituztela, bai; baina, izen sintagmen formei buruz suposatu baino ez dugu egiten ahal.
|
|
|
COME: " (a) ablative (locative," (b) near past"," (c) benefactive)"," (d) change of state" [adjektiboak]," (e) future" lekukotzen
|
dute
aditz horren gramatikalizazio gisa munduko hainbat eta hainbat tokitako hizkuntzetan. * Edin aditz bera dugu ABL egiteko hainbatetan eta, nabarmenki, euskaraz* di alomorfo zaharretik ti berria atera eta orokortu da.
|
|
2021
|
|
|
Nekez har daitezke aditz elkartutzat ‘partizipioa+ nahi, behar’ egiturak, ez eta predikatu konplexutzat ere. Izan ere, modalitatea adierazten
|
dute
aditz partizipioaren ondoren ezartzen ditugun behar, gura, nahi osagaiek. Jatorriz izenak dira, baina ahal eta ezin izenekin batera partizipioen ondotik modalitatea adieraztea beste eginkizunik ez dute.
|
|
|
Bigarren atal zabal bat osatzen
|
dute
aditz esapide deitzen zaienak eta hor sailkatzen dira honako egiturak dituzten aditzak: [izena+ egin/ eman/ hartu] lan egin, min eman, kontu hartu; [aditzoina+ arazi] etorrarazi, ikusarazi, sendarazi; [aditza+ behar/ nahi/ gogo/ uste (izan)] etorri behar (du), esan nahi (du), esan gogo (dute), ikusi uste (dut).
|
|
|
Errepikatze, iterazio balioa, behin eta berriz gertatzea nabarmendu dute gramatikariek (de Rijk 2008; Etxepare 2003; Hualde 2003b). Iterazio balioa
|
dute
aditza oinarri duten ekainka, jaurtika, joka eta abarrek ere.
|
|
|
Aditzei lotzen zaie ber/ bir, baina ez du edozein aditzek onartzen ber/ biraurrizkia, telikoak izan behar
|
dute
aditzok (Gràcia et al. 2000); hau da, amaiera jakina duen gertaera adierazten dutenek bakarrik har dezakete bir. Horrek esplikatzen du* berregon edo* berribili modukorik sortu ezina.
|
|
|
23.2.1.3.1f Sintaxi egituren pareko askatasuna
|
dute
aditz lokuzio hauetako askok eta askok osagaien ordenari dagokionez: izena lekuz alda daiteke galdegai/ mintzagai jokoaren arabera (§ 41.4.1):
|
|
|
23.2.2.2a Subjektu funtzio sintaktikoa betetzen duen argumentua baino hautatzen ez duen aditzari esaten zaio aditz intrantsitibo; objekturik hartzen ez duenari. Da laguntzailea hartzen
|
dute
aditz intrantsitibo gehienek (intrantsitibo absolutibodunek, alegia); eta perpausean absolutibo kasua hartzen du aditzaren argumentu bakarrak. Aurrerago aztertuko ditugu subjektua eta zeharkako objektua (hau da, absolutiboa eta datiboa) hautatzen duten intrantsitiboak (§ 23.2.2.3) eta argumentu bakarrari, subjektuari, ergatibo kasua ezartzen diotenak (§ 23.2.2.4).
|
|
|
elkar hil, elkar babestu, elkar gorrotatu, elkar iraindu, elkar jo, elkar miretsi, elkar zaindu. Baina intrantsitiboa (da) ere onartzen
|
dute
aditz batzuek: maite gara, ikusiko gara...
|
|
|
Arazi edo eragin kausatiboek aldatu egiten
|
dute
aditzaren balentzia, goraxeago esan bezala, argumentu bat gehitzen diotelako. Euskara estandarrean aldaketa horiek nola adierazi behar diren arautu zuen Euskaltzaindiak (43 araua):
|
|
|
afaldu naiz/ dut, jardun dut/ naiz, dantzatu gara/ dugu, irten naiz/ dut. Hiztegiek jasotzen
|
dute
aditz bakoitzaren erregimena eta gerta daitezkeen alternantziak.
|
|
|
Datibozko sintagma batzuek (subjektu) esperimentatzaile rol semantikoa adierazten
|
dute
aditz predikatu jakin batzuekin (§ 23.2.2.3c), eta inpertsonalaren efektua lortzen da sintagma hori ezabaturik esperimentatzaile generiko bat adieraziz( [jendeari] zaio> da) halako aditz bakan batzuekin (gustatu, iruditu/ iritzi), hizkera batzuetan bederen: Bañan oriyen aziyo asko/ etziran emen gustatu (F.
|
|
|
Argumentu ez direnak, ostera, aukerakoak dira. Beste modu batean esateko, argumentuek lotura zuzenagoa
|
dute
aditzarekin argumentu ez diren osagaiek dutena baino. Azken hauek periferikoak dira.
|
|
|
23.4.1c Izan laguntzailearen komunztadura markek argi uzten
|
dute
aditz hauek modalitatea adierazteko" laguntzaileak" baino ez direla: Liburu horiek erosi behar ditut; Arrosak oparitu nahi dizkizut; Ni ere eraman nauzu.
|
|
|
24.3.5.1a Multzo zabal eta heterogeneo honetan askotariko aditzak eta egiturak biltzen dira. Guztiek ere komunean
|
dute
aditzak bere eduki semantikoa neurri handian galdua duela, edo ohiko esanahitik bestelakoa den adiera batean erabiltzen dela; batzuetan aspektuari buruzko informazioaz gain gutxi gehiago eskaintzen dute (Josuk triste jarraitzen du), baina beste batzuetan nolabaiteko nozio semantiko orokorrak ere adierazten dira (iritzia, aldaketa eta abar). Guztietan ere izenki predikatua nahitaezko elementua da, eta hura gabe adibideak okerrak izaten dira edo aditzari beste adiera bat ematen diogu.
|
|
|
Har dezagun, esate baterako, Patxi hunkituta/ negarrez inguratu zen adibidea. Hunkituta eta negarrez subjektuari begirako bigarren mailako predikatuak dira, subjektuaren une bateko egoera deskribatzen dutenak; berez ez
|
dute
aditzak adierazten duen ekintza (‘inguratzea’) nola gertatzen den deskribatzen. Baina lehenean (hunkituta) egoera soil gisa ulertuko dugu; aldiz, bigarrenean (negarrez) egoera eta jokabidea, biak uztar daitezke.
|
|
|
Gainerakoek tze atzizkiaren bitartez osatzen
|
dute
aditz izena: etor → etortze, har→ hartze, jo → jotze, eduki → edukitze...
|
|
|
Mintza gaitezen; Ikus dezagun. Preseski, forma hauekiko analogiaz, ekialdeko mintzoek [dugun+ aditzoina] egitura garatu
|
dute
aditz trantsitiboekin: Dugun ikus; Dugun kanta...
|
|
|
Euskarak horren aldeko frogak eskaintzen ditu testu zaharrenetan [tu+ izan/* edun] egiturak erresultatiboaren balioa baitu askotan. Adibidez, Bernat Etxeparek Kontrapas kantuan orain dute porogatu engainatu zirela erraten duelarik, porogatu
|
dute
aditzari irakurketa erresultatiboa ematen dio, ez perfektua. Zehatzago, ez du erran nahi ‘zerbait frogatu dutela’, baizik eta ‘zerbait frogatuta daukatela’ XVII. mendetik aitzina, [tu+ izan/* edun] egitura perfektuzko adizki gisa gramatikalizatu zen osoki eta aipatu berri ditugun erresultatibozko perifrasiak errotu ziren.
|
|
|
(i) aditzoina n kontsonantez eta txistukariz bukatua duten aditzek te atzizkia hartzen dute: egon → egote, iraun → iraute, eman → emate, izan → izate; hazi → hazte, ikasi → ikaste, hautsi → hauste, eutsi → euste, hobetsi → hobeste; (ii) gainerakoek tze atzizkiaren bitartez osatzen
|
dute
aditz izena: etorri → etortze, hartu→ hartze, jo → jotze, eduki → edukitze.
|
|
|
Pello egunero dator/ etortzen da (ohitura); Maddi askotan dabil/ ibiltzen da mendian (maiztasuna) vs Pello autoz dator/** etortzen da (puntukaria); Maddi kalean dabil/** ibiltzen da (puntukaria). Haatik, paradigma sintetikoak galduak dituzten euskalkiek adizki analitikora jotzen dute baita aspektu puntukarirako ere; [t (z) en+ izan/* edun] adizkia da forma nagusia, baina hizkera zenbaitek, partizipio burutugabearen ordez, aditzoinari ki atzizkia gehiturik osatzen den adizki jokatugabea erabiltzen
|
dute
aditz zenbaitekin: Pello autoz etortzen da; Maddi kalean ibiltzen da/ ibilki da; Haurrak etxera joaten dira/ joaki dira.
|
|
|
22.3.2b Beste adberbio batzuek aditzari nozioren bat eransten diote, modua edo maila (zenbatekoa) adierazten dutenak. Horiek lotura estuago adierazten
|
dute
aditzarekin, aditzari berari, nolabait esateko, laguntzen baitiote: Mikel benetan mintzatu zen; Ama oso haserretu da; Denak ongi iritsi dira eta abar.
|
|
|
22.7.8b Gainerako maila adberbioekin erkaturik, bada beste desberdintasun bat hauen guztien artean. Zerrendako oso, guztiz, biziki, txit, arrunt, erabat, zeharo, dexente, arras, berdin, izugarri, ikaragarri, hagitz... maila adberbio gehienak adjektiboekin (biziki interesgarria da) edo aditzekin joan daitezke (biziki maite du), baina honen sailekoek galdu dute dagoeneko gaitasun hori, eta honenbeste, horrenbeste, hainbeste eskatzen
|
dute
aditza modifikatzen dutenean: Filma amaitu aurretik utzi dugu aretoa.
|
|
|
Eta, azkenik, pertsona eta numero komunztadura adierazten duten morfema funtzionalak ere beharrezko zaizkigu perpausa osatzeko. Izan ere, egiturazko kasu deitu ditugunek —absolutiboak, ergatiboak eta datiboak— komunztadura egiten
|
dute
aditzarekin, hau da, pertsona eta numero ezaugarriak" kopiatzen" dituzte aditzean: nik liburua erosi dut/ nik liburuak erosi ditut/ zuk liburua erosi diozu aitari/ zuk liburuak erosi dizkiozu aitari eta abar.
|
|
|
77; Garzia 2014a). Sekuentzia mota horiek guztiek ez
|
dute
aditza kokagune berean izaten; hau da, ez dute erakusten goian ordena kanoniko edo neutrotzat hartu duguna.
|
|
|
(Erabat) fisikoak ez diren izen batzuekin batera, areagotzea adierazten
|
dute
aditz hauek maiz:
|