|
2005
|
|
|
XII. Oraiko denboretan zer
|
dugu
aditzen?
|
|
2007
|
|
|
Tranpa txikitxo bat egin
|
dugu
aditz jokatugabea (aurkeztutako) bihurtuta aditz jokatua (aurkeztu du). Egin daiteke beste era batera ere(...
|
|
2009
|
|
|
Lan honetan ere aditzak jaso ditugu eta, aztertu ondoren, ondorioztatu
|
dugu
aditz horietatik gehienak aditz terminologikotzat har daitezkeela. Nolanahi ere, aditz diskurtsibotzat har daitezkeen batzuk ere detektatu ditugu:
|
|
2010
|
|
|
Bi iturri baliatuko ditugu guk sakontze lan horretarako: lehenbizi, ikusiko
|
dugu
aditz edo erlazio predikatu batzuen eta pertsonaizenordainen artean zer nolako elkartzea edo korrespondentzia dagoen; bigarrenik, pertsona izenordainek kasu bakoitzean duten erreferentea izango dugu aztergai. Batak zein besteak zerikusi estua du interakzio alderdiekin, eta bereziki bigarrena erabat lotuta dago polifonia ducrotiarrarekin.
|
|
|
Esatezko aditzen analisi linguistikoa egitean, ikusi
|
dugu
aditzok kokapen desberdina izan dezaketela enuntziatuan: hasierakoa, tartekoa eta bukaerakoa.
|
|
2014
|
|
|
Gaur egun, PB eta VN lotuak daude SemLink (Palmer, 2009) proiektuari eskereta PBko datu baseari begiratzen diogunean, zuzenean ikusten
|
dugu
aditz adieraridagokion VNko informazioa ere.
|
|
2016
|
|
|
Are gehiago, azken adibide hori frantsesera eta ingelesera ere ekarriz gero, ikusiko
|
dugu
aditzak ez datozela bat ez euskarazkoarekin, ez eta gaztelaniazkoarekin ere: frantsesez, faire attention (arreta egin); eta ingelesez, pay attention (arreta ordaindu).
|
|
2018
|
|
|
Gure planteamenduan beti gogoan
|
dugu
aditza kontsideratzen dela erranaldiaren ardatza (Euskaltzaindia Esnal, 2011: 75; Garzia, 2014:
|
|
2019
|
|
|
Ikerketa honetan beste neurketa bat egin dugu, baina oraingo honetan kontuan hartu nahi izan dugu zein testuingurutako aditz formak egon zitezkeen hika, alegia, hika erabili ahal izateko egoera potentzialak zein ziren, eta horren araberako ehunekoak atera ditugu. Horretarako, eskuz markatu
|
dugu
aditz forma bakoitza, makina baten esku utzi beharrean. IXA taldekoek lortutako emaitzen antzeko joera erakusten dute, baina bitxia iruditu zaigu gure ehunekoak are baxuagoak izatea, hika egiteko egoera potentzialak bakarrik hartu baititugu aintzat, ondoren ehunekoa kalkulatzeko (1 irudia).
|
|
|
Taulari begira, ikusten ahal
|
dugu
aditz pertsona hauetan dagoen hutsune adierazgarria; izan ere, agerian uzten du nork bere buruari agindua ematea hutsala dela. Dena den, hizkuntzen historian holako formak indarrean egotea denbora kontua izan zen:
|
|
|
Ondorio gisa, edota zer garaitan asmatuak izan ziren azaldu nahi izanez gero, kontuan hartu behar
|
dugu
aditz pertsonen arteko kronologia. Pertsonaz pertsona osatutako aginte esaldiak zerrendatzen ahal ditugu eta hauxe da daukaguna:
|
|
|
Hori hala dela frogatzeko ikusi bertzerik ez
|
dugu
aditzarekin nola jokatu zuten.
|
|
|
Aurreko atalaren amaieran jarri
|
dugu
aditz izenaren agerpena eta horrekin batera menderakuntza mota hau. Hortik ondorioztatzen ahal dugu tzen hizkiaren erabilera aurreko atalera joan zaigula.
|
|
|
Gure proposizioari esker onartu behar
|
dugu
aditz batzuk atzizkiak asmatu baino lehenago erabiliak izan direla, eta, horrenbertzez, beldurrik gabe erraten ahal dugu har aditzoina hartu partizipioa baino zaharragoa dela; baina, baldin ba tu atzizkia zaharrenetarikoa dela onartzeko erreparoa izaten baduzu, bada, har ezazu etorri aditza eta kito.
|
|
|
Ziurtzat eman
|
dugu
aditz aldietan geroaldia izan zela euskarara heldu zen azkena. Laguntzaileari begira oraina eta iragana dauzkagu; hortik ondorioztatu dugu hasiera batean gaur eta atzo adberbioen bitartez eskuratu zituztela lehenengo bi aditz aldiak, eta, beranduago, bihar adberbioaren bitartez, hirugarrena.
|
|
|
Hasi baino lehen azpimarratu behar
|
dugu
aditz modu honek, aginduak ematekoaz gain, bertze gauza batzuk lortzeko balio duela eta hori ulertzeko nahikoa da ikustea hamabi urteko neskato baztandar batek nola eskatzen dion musu bat ume bati71:
|
|
|
Zakarrontzira botatzekoa da iragan eta orainaldiko aditz laguntzailea; ez, ordea, aditz nagusia. Komenientziaz mahai gainean utziko
|
dugu
aditz jokatugabeen bidez lortzen ahal den subjuntiboaren ordezkoa (aditzoina, aditz izena eta atzizkia).
|
|
|
" Egina dago egon aditz batu bat paperean dinosku Mikelek; baina, eginda egon arren, oraindik zer azterturik asko
|
dugu
aditzaren alorrean aditz batu bizi bat lortu baino lehen, zer azterturik asko aditza gaurkotu eta murriztu egiteko, herriak berak egin duen legez, zer aterturik asko aditza ondasuntegi nazkagarri bihur ez dakigun".
|
|
2020
|
|
|
Ezezko perpausek, gehienetan, ez diote galdera bati erantzuten. Baieztapen bat antolatzean, kontuan hartzen dugu zer elementu den ezezaguna, zer informazioren bila gabiltzan, eta informazio hori ematen duen elementua jartzen
|
dugu
aditzaren aurrean. Ezezko perpausak horrela antolatzen ditugu?
|
|
2021
|
|
|
Mota horretakoak dira aditz gehienak, aldatu, apurtu, bete, damutu, errukitu, galdu, gelditu, haserretu, higitu, hil, ikaratu, itsatsi, kutsatu, lotsatu, sartu, ugaldu, urratu edo usteldu. Ondorengo adibideetan ikusiko
|
dugu
aditzaren barne argumentuari dagokion izenaz predikatzen direla kor adjektiboak: Ekosistema apurkor horien garrantzia ulertzeko aukera izan eta gero, autorako buelta egitea besterik ez dugu (Argia); Astronomoek 30.000 izar aldakor dituzte katalogatuta; horiez gain beste milaka batzuk ere aldakorrak diren susmoa dute (Egunkaria); Denbora joanak eta egun infinituek jadanik ahitua behar baitzuten gorputz hilkorra daukan dena (X. Amuriza); Hooliganen entusiasmoa kutsakorra suertatzen zen orain (Atxaga); Beharrezko estalkia, baina urrakorra eta gauzaren salneurria gutxitu beharrean handitzen duena (Elexpuru); Debagoienean zabor poltsetan iaz jaso ziren 18.000 tonetatik, 7.500 tona materia organiko ustelkorra zen (Goienkaria).
|
|
|
Ekosistema apurkor horien garrantzia ulertzeko aukera izan eta gero, autorako buelta egitea besterik ez dugu (Argia); Astronomoek 30.000 izar aldakor dituzte katalogatuta; horiez gain beste milaka batzuk ere aldakorrak diren susmoa dute (Egunkaria); Denbora joanak eta egun infinituek jadanik ahitua behar baitzuten gorputz hilkorra daukan dena (X. Amuriza); Hooliganen entusiasmoa kutsakorra suertatzen zen orain (Atxaga); Beharrezko estalkia, baina urrakorra eta gauzaren salneurria gutxitu beharrean handitzen duena (Elexpuru); Debagoienean zabor poltsetan iaz jaso ziren 18.000 tonetatik, 7.500 tona materia organiko ustelkorra zen (Goienkaria). Aurreraxeago ikusiko
|
dugu
aditz horietako du balioa, kausatiboa edo arazlea, dela garri atzizkiak oinarri hartzen duena (§ 5.5.2).
|
|
|
9.3.1b Hitz elkartuen ezaugarriak betetzen dituzte goiko aditzok: bi osagaiak hurrenkera berean aurkituko ditugu beti(* arbola ez da berritu osto,* gure laguna ez mindu maite), osagaiek ez dute modifikatzailerik onartzen(* antz handi aldatu,* herri txiki aldatu...), azentu bakarraz ahoskatzen
|
dugu
aditz elkartua... Aditz elkartu hauetatik batzuk da motakoak dira; edo, agian zehatzagoa da da/ du motakoak direla esatea, inkoatibo/ kausatibo bikotea osa dezaketenak (berezia da lokartu, da motakoa izanik ere, lo mugatzaileak oraindik ere ergatibo marka gordetzen baitu § 23.2.2.2f).
|
|
|
aireztatu, altzairuztatu, azaleztatu, azukreztatu, balioztatu, begiztatu, berriztatu, beruneztatu, egiaztatu, eguzkiztatu, erroztatu, eskuztatu, idoiztatu, keztatu, koipeztatu, legeztatu, mugarriztatu, oholeztatu, oinazeztatu, ongarriztatu, papereztatu, sariztatu, ureztatu, urreztatu, zilarreztatu... Goraxeago aipatu dugun tatu aldaera
|
dugu
aditz hauetan (§ 6.1a). Aditz horietatik bat baino gehiago azken urteetan sortutako neologismoak dira.
|
|
|
40.1a 22 kapituluan adberbioak aztertu ditugu, eta esan
|
dugu
aditzaren argumentu egituratik kanpo geratzen direla gehienetan, adjuntuak izan ohi direla, aditzak eskatzen ez dituen elementuak. Adberbioak aurkezteko eta sailkatzeko unean gramatika tradizionaletan ohikoa izan da irizpide semantikoetara jotzea, eta era horretan, denbora, maila, modua, lekua edo iritzia adierazten duten adberbioez hitz egin ohi da.
|
|
|
film bat ikusi...; bost film ikusi...; gizon batek ikusi...; bost gizon ikusi...; andre bati eman...; bost andreri eman... Holako kasuetan, nola paratzen
|
dugu
aditz laguntzailea?
|
|
|
23.3.1d Hola bereizten ditugu, hortaz, argumentuak eta argumentu ez direnak: argumentuak modu itxian daude aditzarekin lotuak, eta ezin
|
dugu
aditzaren esanahia ulertu argumentuak kontuan izan gabe. Argumentu ez direnak, ostera, aukerakoak dira.
|
|
|
Nagusiak, baina ez bakarrak, zeren badira beste egitura batzuk perpaus erlatibo gisa aztertzen ohi direnak, jokatugabeak izanik bestela moldatzen direnak. Horrela, perpaus erlatibo jokatuak aztertzean adierazi baitugu korrelazioz ere molda daitezkeela perpaus erlatiboak (ikus § 31.4.6), orain ikusiko
|
dugu
aditza jokatu gabe ere era daitezkeela itxura bertsuko perpausak: Non hilko, hara joango!
|
|
|
Egizie bertset hoien khantatzia (Etxahun); Irea oraintxe jasotzea egin diat (Lizardi); Entzutea badut; Irakurtzea egin nezake (Lafitte). Azkenik, zenbait esapide berezitan ere aurkitzen
|
dugu
aditz izena: Ba dabil ibilli[...] bere garunak ortu bearrez oldoztearen oldozteaz (Kirikiño); Onetan, dart!, itxartu nintzan oean, buru guztia durundituta amesetearen ameseteaz (Kirikiño).
|
|
|
13.3.2b Beraz, hiri deitu diat esanez gero, horrek ezinbestean eskatzen du elkarrekin joango gaituk edo holako zerbait, baina ez* elkarrekin joango gara. Hori esan nahi
|
dugu
aditz sistema osoaren erabilera eskatzen duela diogularik: * hiri deitu diat eta elkarrekin joango gara esaldiak ez du tokirik euskaraz.
|
|
|
Gogoan izan dezagun alde bat gramatikalizatuak ez diren heinean, perifrasi hauek ez dutela beti balio aspektualik eta, beren jatorrizko eduki semantikoari eutsiz, jarduera adierazten dutela askotan (ikus § 26.4). Gorago erran
|
dugu
aditz estatiboek egoera egonkor bat, hau da, garapenik gabea, adierazten duten ber, ezin daitezkeela aspektu progresiboarekin konbina (§ 26.1.4.2c). Hori hala izanik, honako adizkiak ezinezkoak dira:
|
|
|
Bigarren kapituluan aipatu ditugun hiru ezaugarri horien eta hiru ezaugarri horietatik datozen beste batzuen berri emango
|
dugu
aditzari eskainiko dizkiogun bost kapituluetan. Ondorengo puntuetan aletuko ditugu xehekiago kapitulu horietako edukiak.
|
|
|
Neskek mutilek baino askoz diru gutxiago irabazten dute futbolean perpausean, neskek sintagmari buruz predikatzen dugunaren [mutilek baino askoz diru gutxiago irabazten dute] gune, ardatz da irabazi. Beraz, perpaus guztietan izango
|
dugu
aditz kategoriako hitza, agerian nahiz isilean.
|
|
|
41.4.3k Galdegai izan daitezkeen osagaiak aztertzean (§ 41.4.2b), bestalde, esan
|
dugu
aditzak adierazten duen ekintza edo gertakariaren baiezkotasuna edo ezezkotasuna ere fokaliza ditzakegula. Adizki sintetikoak ditugunean, badator/ ez dator egiturak dira ekintza gertatuko dela edo ez dela gertatuko jakinarazteko moduak.
|
|
|
Izan daiteke interpretazioaren aldetik aipatu berri dugun desabantailagatik? Baliteke; hala ere, gogorarazi behar
|
dugu
aditz jokatugabea dutenak ere ez direla erabat gardenak interpretazioaren aldetik, hauek ere bai baitute jokatudunek duten arazo hori15.
|
|
|
51), osagarri luzea aditzaren eskuinaldera eramanez. De Rijkek (2008) ere hala dio, aditzaren ondorengoa dela mendeko perpaus osagarrien gune kanonikoa (baina galdegaia aztertzean ikusiko
|
dugu
aditzaren ezkerrean ere erraz aurki daitezkeela). Gaur egun ia aho batez gomendatzen da SVO ordena perpaus osagarria eskatzen duten aditzak ditugunean (Zubimendi eta Esnal 1993; Gramatika Batzordea 1987a; Alberdi eta Sarasola 2001; Ortiz de Urbina 2003d; Arakama et al. 2005; Garzia 1997, 2014a; Corpus Batzordea 2011).
|
|
|
41.4.2c Adizki analitikoetan, ostera, ez
|
dugu
aditzari horrelako markarik gaineratzeko modurik. Bai adberbioa baino ez dugu:
|
|
|
Asaldatuta segitzen
|
dugu
aditzen hainbat medikuren, hainbat politikariren, hainbat kazetariren ahotsak, txerto gehiago, kontrol gehiago eskatzen dituztenak. Bihotza golkoan dugula segitzen dugu ikusten, euren ikasleei mozala jantzarazten dizkieten irakasleen eskuak.
|