|
2007
|
|
|
Lehenengo adibidean gerundio edo perpaus gerundialak (kortxete artean), adizlagun funtzioa duela, osatzen
|
du
aditza (se fué). Bigarrenean, ostera, perpaus gerundialak osatzen du izena (una carta), izenlagun funtzioa dauka.
|
|
|
Azterturiko hiztunotan, nire ustez, garrantzia handiago
|
du
aditzaren kokalekuak perpausean galdegaiarenak baino. Eta aditza beti dago aurrean, oso aurrera.
|
|
|
Idazleotan, nire ustez, galdegaia aditzaren aurrean ipintzeak baino garrantzia handiago
|
du
aditza perpausean ahalik eta aitzinen erabiltzeak.
|
|
|
Aurreragarri esan dezaket hasiera perpausetan galdegaia doala aditz atzean, adibide guzti guztietan joan ere, eta hori dela-eta, galdegaiaren legea desegokia gertatzen dela ipuinotako mintzatzaileontzat. Hala jazotzen da ba aurrizkia ageri delako hasiera perpaus guztietan, bitan izan ezik, eta berak eragiten
|
du
aditz atzean paratzea galdegaia. Gauzak horrela, alegia, ikusita dagoeneko eman ditudala emaitzak zelan erabiltzen duten galdegaia iparraldeko hiztun askok hasiera perpausetan, erabaki dut azterketa zabaltzea lehenengo perpausetara ez eze baita bigarrenetara eta hirugarrenetara ere, gutxienez.
|
|
2008
|
|
|
" Ez zegoen lekurik iraganarentzat, Amerikan". Esaldiak zentzu handiagoa hartzen
|
du
aditza orainaldian jarriz gero. Azken eleberriarekin hasi berri duzuen trilogian Amerikako Iraultzaz ariko zarete.
|
|
|
–X? agertzeak esan nahiko
|
du
aditz horrek laguntzaile hori hartzen duela delako era bilera horretan. Berriz, kasu bati. X?
|
|
|
Nola, asetzen?
|
du
aditz horrek bere argumentu egitura?
|
|
|
izenak osa tzen dituen atzizkia dela esatean (Williams 1981, Fabb 1984, DiSciullo eta Williams 1987, Sproat 1985, Booij eta van Haften 1988). Horrek esan nahi
|
du
aditzaren argumentu egitura heredatu egingo duela izenak, eta argumentu horiek ase egin direla.
|
|
|
Bolibartarrak, egon? aditza erabili
|
du
aditz laguntzaile; Etxebarrikoak, aldiz,, ibili, aditza.
|
|
2010
|
|
|
esaten zuen batek edo. Aldiz, [IV 154] adibideak esplizitatu egiten
|
du
aditza, dio besteak:
|
|
2012
|
|
|
Ezkerraldekoa topikalizatzean, ordea, jarraian datorren predikazioaren edo multzo errematikoaren buruan (ia) behin ere ez
|
du
aditza paratuko. Ia behin ere ez diogu, izan ere, corpuseko adibide batzuetan (%4.4) enuntziatu parentetikoa justu aditzaren aurrez aurreko posizioan paratuko du:
|
|
|
Beraz, corpusak erakusten digunez, Mitxelenak enuntziatu parentetikoa mintzagaiaren eta irazkinaren edo eremu errematikoaren artean kokatzean, oso kontuan izan ohi
|
du
aditz jokatu soila esapide buruan, eta kasu honetan multzo errematikoaren buruan, jartzeko debekua.
|
|
|
Oraingo honetan, zehar osagarria edo IS NORI da enuntziatu parentetikoak topikalizatuko duena, eta oraingoan ere multzo errematikoaren buruan ez
|
du
aditza paratuko, fokua baizik:
|
|
|
Multzo errematikoaren burua aditzarekin hasten duenean ere, ez
|
du
aditz trinkoarekin hasiko129, perifrastikoarekin baizik. Badirudi, bada, debeku horrek trinkoei gehiago eragiten diela perifrastikoei baino.
|
|
|
2) Ez dago izenari hertsiki loturik, adjektibo atributua edo adjektibo laguntzailea egon dagoen bezala eta, bestetik, ez
|
du
aditzarekin predikatiboek izan dezaketen loturarik ere.
|
|
2013
|
|
|
Irudiak apaingarriak dira, baina ez dute interpretaziorako aukerarik zabalik uzten. Joskera aldetik nahiko osoa da, nekez jaten
|
du
aditz edo lotura ezaugarririk. Horregatik, adierazkorrena izanda ere, gozatsua egiten da, ez da trinko ulertezina, nasai arina baino, zirrikituetatik ibili barik.
|
|
|
a) Behatu esaldietako aditzei. Zein esaldik
|
du
aditza orainaldian. Testuaren hasiera ala bukaera izango da hori?
|
|
2014
|
|
|
Bestalde, alokutiboa ez dela morfema argumentala erakusten
|
du
aditz inflexioditrantsitiboetan agertu ahal izateak. Argumentu posible guztien aukerak beteakizanik ere, alokutiboa agertzeak argumentua ez beste zerbait izan behar duelairadokitzen du.
|
|
|
subjektu lexikalek bezala, komunztadura eragiten
|
du
aditz laguntzailean (aipatukasuan, lehen pertsona singularrekoa).
|
|
2015
|
|
|
Bigarrenik, ordainak aztertzeari ekin diogu. Euskarazko konbinazioen gaztelaniazko baliokideei begiratuta, atentzioa ematen
|
du
aditz soilen kopuruak, askoz ere altuagoa baita izenez eta aditzez osatutakokonbinazioena baino, ia bikoitza. Hain zuzen ere,% 58,07 dira cosechar edo trabajar bezalakoak (uztabildu eta lan eginen ordainak), eta% 30,85 bakarrik hacer el paripe edo dejar a un ladoren gisakoak (itxura egin eta bazterrean utzirenak).
|
|
2018
|
|
|
Nago oso nekatuta.: % 87,5ek kentzen
|
du
aditza hasierako posiziotik.
|
|
|
., ze daukazu esperantza. tzeko: % 94k kentzen
|
du
aditza hasierako posiziotik.
|
|
|
Nago oso nekatuta.: % 95ek kentzen
|
du
aditza hasierako posiziotik.
|
|
|
., ze daukazu esperantza. tzeko: % 83ek kentzen
|
du
aditza hasierako posiziotik.
|
|
|
Nago oso nekatuta.: % 99k kentzen
|
du
aditza hasierako posiziotik 43 erranaldia: ., ze daukazu esperantza. tzeko.:
|
|
|
., ze daukazu esperantza. tzeko.: % 93k kentzen
|
du
aditza hasierako posiziotik.
|
|
2019
|
|
|
Hitzekin osatutako menu ia amaigabeak, hurrenkera alfabetikoan emanak. Hitz bat beste baten ondoan jartzen denean, izenak dinamismoa hartzen
|
du
aditzaren ondoan, kolorea adjektiboarekin, adberbioak denboran edo leku batean edo modu jakin batean kokatzen ditu izena eta akzioa...
|
|
|
Galdera esaldian hiztunak zer galdetzailea erabili du. Erantzun esaldian solaskideak galdetzailearen lekuan izena jarriko
|
du
aditzarekin komunztaturik: , esnea da>.
|
|
|
Horregatik, horietako bat kendu arren, bertzea ere baztertu arte funtzioak bere horretan jarraitzen du. Beraz, aditz jokatuaren bitartez asmatutako subjuntiboa kenduta ere, funtzioak bere horretan jarraitzen
|
du
aditz jokatugabeen bitartez.
|
|
2020
|
|
|
Bestalde, horrelako esaldien prosodiak oraingo hipotesiaren alde egiten du, (22) adibide horietako partikularen prosodiak ez baitu erakusten parentetikoek eragiten duten intonazio patroia; aitzitik, ote k bat egiten
|
du
aditz jokatuarekin, ohiko partikula modalen jokabideari jarraituz (Monforte 2020a). Konpara ditzagun bien patroi prosodikoak:
|
|
|
(2a) perpausean Jon pazientea da (edo ‘gaia’) eta absolutibo sintagmaren bidez emana dago. (2b) n ere liburua sintagma absolutiboak adierazten
|
du
aditzaren ‘pazientea’ edo ‘gaia’ argumentua. Baina sintagma absolutibo horrek batean subjektu funtzioa betetzen du; bestean, objektu zuzenaren funtzioa, (2b) ko aditzak bi argumentuko egitura duelako.
|
|
2021
|
|
|
Ondorioz, ezin daiteke ezarri funtzioaren eta kategoriaren arteko harreman zuzenik. Lehenengo kasuetan, baina, aditzek te atzizkia daramate, eta horrek adierazten
|
du
aditzok nominalizatzeko prozesua jasan dutela. Kategoria aldatzeko horrelako prozesuez § 11.2b eta § 14.8 ataletan jardungo dugu.
|
|
|
Bigarren interpretazio honetan iduri
|
du
aditzaren eskuinaldera bota dugula perpausaren zati bat, hain zuzen, ere DMak ukitzen zuen zatia, luzeegia delakoan edo. Orduan, DMa lekuz kanpo bezala geratu zaigu hor, adizki nagusiaren ondotik.
|
|
|
Berdin gertatzen da beste hitzekin ere: kategoriari dagokionez, etxe izen arrunta da, polit adjektiboa, bat zenbatzailea, erosi eta
|
du
aditzak dira, gaur adberbioa da, eta goizean inesibo kasuan dagoen izena (postposizio sintagma, hortaz).
|
|
|
gazteak egin du/ gazteek egin dute. Perpaus horietan, gazte hitzak (a) artikulua hartzen du, eta bigarren adibidean numero marka ere (k), eta komunztadura egiten
|
du
aditzarekin (gazteak... du; gazteek... dute). Baina gaur hitza biluzik dago, ez du artikulurik onartzen, eta ez du inolako komunztadurarik egiten aditzarekin, hitza beti bakarrik, inolako eranskinik gabe, ageri baita.
|
|
|
ekarri aditzak norbaitek zerbait ekartzea eskatzen du (beraz, nor eta zer argumentuak ezinbestekoak ditu, eta anitzetan nori ere). Baina ez
|
du
aditzak berez eta ezinbestean eskatzen nola ekarriko duen, noiz, norekin edo zergatik, horiek guztiak gertaera posibleen konstanteak baitira. Gertaerak beti gertatzen dira noizbait, nonbait, nolabait... zirkunstantzia batzuetan alegia.
|
|
|
da/ zaio batetik eta du/ dio bestetik. Hau da, da aditzak/
|
du
aditzak. Izan ere, oinarrizko bi sail bereizten ditu gramatika tradizionalak, erregulartasun handia erakusten dutenak:
|
|
|
23.2.2.2a Subjektu funtzio sintaktikoa betetzen duen argumentua baino hautatzen ez duen aditzari esaten zaio aditz intrantsitibo; objekturik hartzen ez duenari. Da laguntzailea hartzen dute aditz intrantsitibo gehienek (intrantsitibo absolutibodunek, alegia); eta perpausean absolutibo kasua hartzen
|
du
aditzaren argumentu bakarrak. Aurrerago aztertuko ditugu subjektua eta zeharkako objektua (hau da, absolutiboa eta datiboa) hautatzen duten intrantsitiboak (§ 23.2.2.3) eta argumentu bakarrari, subjektuari, ergatibo kasua ezartzen diotenak (§ 23.2.2.4).
|
|
|
Esan bezala, hiztegiak ematen
|
du
aditz bakoitzak nolako balentzia alternantziak izan ditzakeen.
|
|
|
Etxepare). Ezezkoetan, bat egiten
|
du
aditz modalak partizipioarekin: ez du ogia ekarri nahi, ez du lana egin behar, ez du lana egiten ahal/* ez nahi du,* ez behar du edo* ez ahal du.
|
|
|
Peruk badu [nork lagundu]/ Peruri ez diote esan [zer egin]. Bigarren perpauseko esan aditzak gobernatzen du [zer egin] osagaia; lehen perpauseko (ba)
|
du
aditzak, ostera, ezin du perpaus osagarririk hartu. Izen sintagmak izaten dira aditz horren osagarri arruntak (etxea, alaba, gogoa...).
|
|
|
Omen esaten ahaztutako pertsona da sortzailea, besteak beste (Segurola); [Betaurrekoak etxean ahaztutako] Greenwich Village ko norbaiten gisan (Arrula eta Roque); [Paperak aldi berean ahaztutako] aktore taldea (I. Mendiguren). Nolanahi ere, adibide horietan guzietan ahaztu
|
du
aditza dagoela ere pentsa daiteke; eta, beraz, sintagma ergatiboa dela erlatibatua: andreek ilea orraztea ahaztu dute, norbaitek betaurrekoak etxean ahaztu ditu eta abar.
|
|
|
[(lo egiteko) pilulak] hartzen ditu; hor lo egiteko pilulak sintagma da aditzaren objektu zuzena, eta lo egiteko perpausa pilulak izenaren izenlaguna da. Lo egiteko sintagmak helburua adierazten
|
du
aditzaren konplementu denean, hots, helburuzko perpausa denean, eta funtzioa, berriz, izena modifikatzen duenean (§ 30 kapitulua).
|
|
|
Adibide horretan sintagma erlatibatua absolutiboan da. Nahiz isildua den, hari dagokion pluralaren marka ageri
|
du
aditzak. Guziz erregularra da jokabide hori, eta oso baliagarria erlatibatzeko zailtasunei aurre egiteko.
|
|
|
1 Euskalkien artean, oro har mendebaldekoetan indar handiagoa duela ematen
|
du
aditza bukaeran emateko joerak; ekialdekoetan aditzak mugikorragoa dirudi: atzean bezala, aurrerago ere ager daiteke, baina betiere kontzesio egituraren arabera (adibidez, errazagoa izango da aditza amaieran ematea [perpaus nagusia+ nahiz...] gisako egituran).
|
|
|
P. Iturriaga). Mendeko perpausaren barnean, berriz, nola/ zelan hitzak, galdetzaile izateari utzi dionez, ez
|
du
aditzaren aurreaurrean joan beharrik. Perpausaren hasieran eman daiteke:
|
|
|
Baina juntagailu hautakarien ‘oinarrizko balioa’ ez da batuketa edo gehiketa. Juntadura egiturak kasu bakoitzean bideratzen duen balioak eragin zuzena
|
du
aditzarekiko komunztaduran; zehatzago esateko, balio horietako bakoitzak erreferentziak ezartzeko unean duen jokamoldeak du eragina. Juntadura hautakarian aipatu ditugun balioek —aukera, orobatasuna, sinonimia— eragin handiagoa dute erabiltzen den juntagailu hautakariak —edo, ala, edota— baino.
|
|
|
Edo, beste hitzetan esateko, gaurko zu zatoz hori lehenago plurala zen, pertsona bat baino gehiagori egiten zion erreferentzia, baina gaur egun singularra da. Horrek asimetria sortu
|
du
aditzaren morfologian (ikus § 18.1c). Pluralerako, berriagoa den zuek zatozte sortu du hizkuntzak.
|
|
|
Aditzen sailkapen semantikoa ere egin daiteke, aditzek zer gertakari mota adierazten duten kontuan hartuta; irizpide honen arabera bereiziko ditugu gertaera adierakoak, aldaketa edo iraupena adierazten dutenak, ‘iritzi’ aditzak, egoera baten, ekintza baten edo prozesu baten berri ematen dutenak, mugimendua adierazten dutenak eta abar. Aditzaren esanahiak, jakina, lotura estua
|
du
aditz horren argumentu egiturarekin. Hau da, azken batean esanahiak erabakiko du adierazten duen gertaera, prozesu zein ekintzak zenbat parte hartzaile eskatzen dituen.
|
|
|
Zehatzago izan nahi badugu: perpausaren gunea edo burua inflexioa da, eta azkenean doan (egin dute, ikus dezagun...) inflexio sintagma horrek biltzen
|
du
aditz sintagma. Aditz sintagmaren burua aditza da.
|
|
|
Eta kontzeptu batzuk ere beste modu batera aurkezten dira: ...ste modu batera definitu dira, gainerako hizkuntzetako gramatikek egiten duten gisan, adizki laguntzailearen motan oinarritu gabe; EGLUn aipatzen zen lokailuen kontua ere birdefinitu eta egokitu da; aditzen argumentu sarea; ahal dela izan, ukan,* edin,* ezan erabili beharrean —nahiz horiek erabiliz euskal aditz sistemaren hezurdura aise garbiago azaltzen den—" da aditza","
|
du
aditza" eta horien gisakoak erabiltzen saiatu gara, irakurketa errazten duelakoan. Baina zenbaitetan ezinezkoa gertatu da.
|
|
|
* Nik zuei esango zizueat. Adizki hori —holako zerbait eskatzen
|
du
aditzaren morfologiak— ez da existitzen euskaraz.
|
|
|
11 tu ezta moldeak moduzko adieran ez
|
du
aditz guztietara hedatzen den tradiziorik. Aldiz, tu ezta ere moldea, kontzesiozko balioarekin, arrunta da hizkera horietan (ikus 39 Kontzesio perpausen kapituluan § 39.3.5c atala):
|
|
|
Testu zein pasarte gauzatzaile edo performatibo esaten zaie aditz performatiboa (gauzatzailea) ardatz dutenei. Formaz, lehen pertsonan joan ohi dira, indikatiboko orainaldian, eta partizipio burutugabea hartzen
|
du
aditzak, t (z) en alegia. Halakoek" esan ez ezik, egin egiten dute, gauzatu:
|
|
|
Aditza esaldiaren erdian jartzen du gaztelaniak, ekintza perpausaren bihotzean, egina esanaren bidegurutzean. Euskarak bukaeran jartzen
|
du
aditza, oinetatik hurbilago bihotza, eta horregatik du, nire ustez, elipsia hain beharrezko. Esaldi luzeegiak eta ulergaitzak ebitatzeko modurik sanoena elipsia izan ohi da.
|
|
|
Ikerketa honek ez
|
du
aditz ezaugarri bakoitzaren aldakortasun faktorea kontuan hartu, ezta bere inplikazioa bariazio ereduak eratzeko ere; hau da, aditz aldagai jakin batek taldeen osaketan izan dezakeen aldaera kopuruak duen eragina sailkapenean. Adibidez, orainaldiko izan [hura zuei] aditzaren aldagaiak, 27 aldaera dituenak, lotura handiagoa izan dezake aldaera asko dituzten beste batzuekin, gutxi edo bat ere ez duten beste batzuekin baino, hala nola orainaldiko izan aditzaren [hura] da aldagai bakarra duenarekin.
|
|
2022
|
|
|
—Euskaltzaindiaren Hiztegiak onartua
|
du
aditz hori.
|
|
2023
|
|
|
Sarri kukuldu egiten ziren. Egun, inor gutxik erabiltzen
|
du
aditz hori esateko norbera hozkil dagoela. Lantzean behin, hainbesteko izotza izan da, non engalasa suertatu da, izotzak eragindako hotza, alegia.
|
|
|
" laiño zardai batzuk badaude". Lainotzearen harira, kontrakoa adierazten bide
|
du
aditz bat erabiltzen dute: kalmatu.
|