|
2008
|
|
|
Horretarako, esaldien iturri gisa erabili ez dugun Euskaldunon> Egunkaria ko corpusa erabiliko dugu. Dena den, aipatu behar dugu, datuek esangura izateko, 10 agerpen baino gehiago
|
dituzten
aditzen datuak bakarrik izango ditugu kontuan. Hala, esaldi horietan oinarrituz, guk erabakitako aldi bereko kasu konbinazioak, aipatu cor pusean agertu diren edo ez begiratuko dugu.
|
|
|
iruditzen zaigu aditz banakoak corpusean onar ditzakeen egiturak definitzen diren aldetik. Ondoren, esan dugun bezala, atera zaizkigun balio desberdin horietan, kasu bakoitzak zein izaera semantiko duen aztertuko dugu, eta horren arabera, balio semantiko berak edo antzekoak
|
dituzten
aditzekin multzo koherenteak osatzen saia tuko gara. Honen bidez, uste dugu, sintaxia eta semantikaren artean dagoen harreman horren berri ematen dugula neurri handi batean.
|
|
|
b) Gradu hurbileko mugatzaileen agerrerak 1 edo 2 pertsonak barru
|
dituzten
aditz erlatiboekin ere lotura estua ohi du. Maiz azaltzen dira izkribu zaharretan ingurune horretan; batzuetan aditzori lotua den ondoko izenari atxikirik, sing. zein pluralean (a); beste batzuetan aditz erlatibo horri zuzen datxikala (b):
|
|
2010
|
|
|
aditza. 60 urteko leitzarrek erabiltzen
|
dituzten
aditzak, eta 20 urtekoek erabiltzen dituztenak, ezberdinak dira. Ez ohiko formarik arruntenetan (dot, dozo, giñun, zaa...), baina bai, esaterako, nor nork edo nor nori sailekoetan.
|
|
2011
|
|
|
Bide horretatik, KGNZ I-aren bertsio laburrerako (ikusi B eranskina) KGNZ I luzean (Barreña et al., 2008) dauden 442 hitzetatik 90 aukeratu dira, ondoko kategoria semantikoetakoak: Gauzen eta abereen hotsak; Animalia izenak; Ibilgailuak; Jostailuak; Jatekoak eta edatekoak; Jantziak; Gorputz atalak; Altzariak eta gelak; Etxeko tresna txikiak; Kanpoko tokiak eta gauzak; Pertsonak; Jokoak, jolasak eta egunerokoak; Ekintzak, prozesuak eta egoerak adierazten
|
dituzten
aditzak; Denborari buruzko hitzak; Deskribatzeko hitzak; Izenordainak; Galdera hitzak; Toki adberbioak eta toki postposizioak, eta Zenbakitzaileak. Hitz horietako% 54 izenak dira,% 14 aditzak,% 20 adjektiboak edo adberbioak, eta% 11 izenordainak edo bestelakoak.
|
|
|
KGNZ IIaren bertsio laburrerako (ikusi B eranskina) KGNZ Iean jarraitutako irizpide berberak izanik 100 hitz hautatu dira KGNZ II luzetik (Barreña et al. 2008), ondoko 22 eremu semantikoetatik: Gauzen eta abereen hotsak; Animalia izenak; Ibilgailuak; Jostailuak; Jatekoak eta edatekoak; Jantziak; Gorputz atalak; Etxeko tresna txikiak; Altzariak eta gelak; Kanpoko gauzak; Kanpoko tokiak; Pertsonak; Jokoak, jolasak eta egunerokoak; Ekintzak, prozesuak eta egoerak adierazten
|
dituzten
aditzak; Deskribatzeko hitzak; Denborari buruzko hitzak; Izenordainak; Galdera hitzak; Toki adierazteko hitzak eta hitz bukaerak; Zenbakitzaileak eta bestelakoak; Lokailu eta juntagailuak, eta Adizkiak. Horietako% 53 izenak dira,% 16 aditzak,% 18 adjektiboak edo adberbioak, eta% 12 izenordainak edo gramatika hitzak.
|
|
2012
|
|
|
Verba dicendi edo komunikazioko edo esatezko aditzak, oro har, gizakien hitzezko egitateak azaltzen
|
dituzten
aditzak dira, baina ez guztiak: bereziki komunikaziokoak diren haiek baizik; hau da, zerbait transmititzeko edo helarazteko intentzioa duten haiek.
|
|
|
Komunikazioko aditzei edo verba dicendi motako aditzei adimenari lotuago agertzen direnak erantsi dizkiegu(, iruditu, gogora etorri, aditu, susmoa izan, ixilpean gorde, jakin, zuzen egon, aitortu, barkatu, etab.?). Azken batean, gizakiaren hitzezko egitateak azaltzen
|
dituzten
aditzak dira, baina ez guztiak: bereziki komunikaziozkoak diren haiek baizik; hau da, zerbait transmititu edo helarazteko intentzioa duten haiek.
|
|
|
Horretarako, magnitude izenak hartu ditugu kontuan, corpus zientifiko teknikoan ageri diren adibideak biltzeko, eta horiekin ageri diren aditzen kasuistika lantzeko, kolokazioak identifikatu eta aztertze aldera. Preseski, < izena+ aditza> motako kolokazioetan zentratu dugu geure arreta, eta magnitude fisikoek (on) hartzen
|
dituzten
aditzen izaera aztertzetik hasi gara. Hala ere, magnitude fisikoak asko direnez, informazio bolumen handiegia biltzen da horrela, eta nolabaiteko murrizketa bat egin behar izatera heldu gara.
|
|
|
2.4 Teknologiako prozesuak adierazten
|
dituzten
aditzen inguruko kolokazioak
|
|
2014
|
|
|
Koldo Mitxelenaren hautua jakin ondoren, eta aditz batua funtsean erdialdeko euskalkien inguruan mamituko zela kontu ratuta (gipuzkera goi nafarrera lapurtera), multzo horretan Aresti bizkaierazko forma batzuk bederen ahal zen neurrian txertatzen ahalegindu zen (gara, > zara, > litzateke, > lirateke...), subjuntiboan, berriz, Pirinio aldeko adizkera klasikoen fabore agertu (deza > dan/ diezadan), eta ekarri, > eraman> eta erabili> aditz sintetikoen absolutibo pluralaren markarako, zki > edota tzi > artizkien ordez iparraldeko tza > forma bultzatuz. Horrela, maiz datibo formak iza ten
|
dituzten
aditz horietan gipuzkerazko flexioekin berdin gera zitezkeen adizkiak bereizirik gelditzen ziren, (nik> dakartzat>/ > hark> > dakarzkit, > zuk> daramatzazu>/ > hark> zuri> daramazkizu, > guk> da > rabiltzagu, > hark> guri> darabilzkigu), mezuak hobeki argitzeko.
|
|
2017
|
|
|
Partizipioan tu amaiera eta silaba bi
|
dituzten
aditz jakin batzuetan n gehitzeko joera dago. Lau izan ohi dira:
|
|
|
Guretzat predikatuak gertaerak deskribatzen
|
dituzten
aditzak, adberbioak, izenak eta adjektiboak dira.Argumentuak, bestalde, predikatuek deskribatzen dituzten gertaeretan parte hartzen duten entitateak (nor, nori, nork) dira. Azkenik, adjuntuak, gertaeren nolakotasunak (non, noiz, nola...) adierazten dituztenpropietateak dira.
|
|
|
Adibideko lehenengo perpausean izen sintagma eta subjektua jarraitzaileek da; zelaitik ikusi zuten partida, berriz, osagaitzat zelaitik adjuntua, ikusi aditza eta zuten aditz laguntzailea
|
dituzten
aditz sintagmaeta predikatua. Bigarren perpausean, partida zelaitik ikusi zuten jarraitzaileak erlatibozko perpausa perpaus nagusiaren izen sintagma eta subjektua da; egongo dira finalean aditz sintagma eta predikatua.Erlatibozko perpausean jarraitzaileek da subjektua eta Partida zelaitik ikusi zuten predikatua.
|
|
2019
|
|
|
Sailkapen honetatik lehenengo seiak: amaieran a, e, i, o, l eta n hizkiak eramaten
|
dituzten
aditzak, jatorrizkotzat hartu izanak dira, ez, ordea, zazpigarrengoak, tu (du) atzizkia daramatenak, atzizkia latinetik hartu izana omen delako.
|
|
|
[Hondatu da] esaldiaren aditza da. Aditz jokatuen* artean, aditz perifrastikoa aditz nagusia, hondatu, gehi aditz laguntzailea, da, horrela deitzen zaie hitz bat baino gehiago erabiltzen
|
dituzten
aditzei; hitz bat bertzerik erabiltzen ez dutenei — (3) esaldian, zoaz, ordea, aditz trinkoak ditugu. Zein da lehenengoa?
|
|
2021
|
|
|
11.5b Hizkuntzalaritzan asko aztertu dira izenen ezaugarriak hartzen
|
dituzten
aditzak. Goian aipatu dugun bezala (§ 11.5a), aditzek izenei egozten zaizkien banaketa ezaugarriak erakuts ditzakete denbora eta pertsona komunztadurarik ez daukatenean, hau da, jokatugabeak direnean.
|
|
|
Hirugarrenik eta azkenik, a partizipioak adjektibozko osagarriak hartzen
|
dituzten
aditzen osagarriak izan daitezke, esate baterako, irudi eta eman aditzenak: Haserretua dirudi/ ematen du.
|
|
|
Bigarren atal zabal bat osatzen dute aditz esapide deitzen zaienak eta hor sailkatzen dira honako egiturak
|
dituzten
aditzak: [izena+ egin/ eman/ hartu] lan egin, min eman, kontu hartu; [aditzoina+ arazi] etorrarazi, ikusarazi, sendarazi; [aditza+ behar/ nahi/ gogo/ uste (izan)] etorri behar (du), esan nahi (du), esan gogo (dute), ikusi uste (dut).
|
|
|
Adibidez, eman aditz ditrantsitibo prototipiko horietako bat da. Subjektuaz gain (nork), osagarria (zer) eta zehar osagarria (nori) eskatzen
|
dituzten
aditzei esaten zaie ditrantsitibo. Bada, zehar osagarri hori da, hain zuzen, datibo kasua jasotzen duena:
|
|
|
23.2.2.2b Egoera fisiko eta mentalak adierazten
|
dituzten
aditz hauek ere intrantsitiboak dira (horien artean [izena+ izan] egiturako asko): gaixo dago, haserre dago, ahalke da, beldur da, damu da, gose da, herabe da, lotsa da...
|
|
|
Gaur nahiko hedatuak daude bi bideak onartzen
|
dituzten
aditzak: X en burua (trantsitiboa) eta da (intrantsitiboa).
|
|
|
23.2.2.5c Aditz arazle edo kausatiboak. Norbait edo zerbait eragile direla gertatzen diren ekintzak, jarduerak edo egoerak adierazten
|
dituzten
aditzei esaten zaie kausatibo (euskaraz arazle). Beste hitz batzuetan esanda, argumentu bat gehiago eransten diote perpausari aditz arazleek.
|
|
|
23.2.2.6a Subjektua, objektua eta zehar objektua hartzen
|
dituzten
aditzak dira ditrantsitiboak (§ 18.4.2). Subjektuari ergatibo kasua ezartzen diote, absolutiboa objektuari eta datiboa zehar objektuari.
|
|
|
Beste zenbaitetan intentsitatearen neurrien gorabeherak onartzen
|
dituzten
aditzen lagungarri izan daitezke, oso eta bestelako maila adberbioen pareko: Eta ez dira orduan sobera harrituko, mundua gaizto, neke eta idorxko atzematen badute (J.
|
|
|
23.3.1k Badira perpaus egiturako osagarriak hautatzen
|
dituzten
aditzak ere, mendeko perpaus osagarriei eskainitako kapituluan xehekiago aztertuko ditugunak (§ 30.1.1).
|
|
|
Laburbilduz, beraz, badira zehar galderak gobernatzen
|
dituzten
aditzak (jakin, ikusi, pentsatu, erabaki eta abar). Eta badira beste aditz gutxi batzuk —izan, ukan, aurkitu, bilatu... — [galde hitza+ aditzoina/ partizipioa] moduan azaleratzen diren erlatiboak onartzen dituztenak.
|
|
|
Halere, ez dirudi haiekin galderazko izenordaina duten perpaus erlatibo jokatugaberik erabil daitekeen. Beraz, franko mugatua da holako perpausak onartzen
|
dituzten
aditzen zerrenda.
|
|
|
Aditzaren izaera semantikoak ere badu zerikusia: egoerak adierazten
|
dituzten
aditzekin (balitz, balego...) errazagoa da gertatuko ez den protasi baten aurrean gaudela interpretatzea; aditzak prozesuak adierazten baditu, berriz, errazagoa da geroan nolabaiteko gertakortasuna izan lezakeela ulertzea.
|
|
|
Nahitaezko bigarren mailako predikatuak onartzen
|
dituzten
aditzen eta egituren saila aukerakoena baino murritzagoa da. Alde batetik, hautemate eta iritzi aditzak daude.
|
|
|
26.2.1a Kapitulu honen hasieran erran den bezala, euskal aditz gehienak adizki analitikoen (perifrastiko ere deituak gramatiketan) bitartez jokatzen dira, eta jokabide sintetikoa (trinko ere deituak) arras bazterrekoa da. Hauek dira, gaur egun, adizki sintetikoak
|
dituzten
aditzak: atxiki, eduki, egin, egon, ekarri, eman, entzun, eroan/ eraman, erabili, eritzi, erran/ esan, etorri, etzan, ezagutu, ibili, ikusi,* io, iraun, irudi, izan, jakin, jardun, jario, jarraiki, joan, ukan.
|
|
|
Eta antzeko zerbait gertatzen da, kategoriaren aldetik parekoak izan arren, nozio desberdinak adierazten
|
dituzten
aditz sintagmako elementuak ditugunean ere: Askotan eta presa handiz deitzen du Jonek; Askotan eta ezustean azaltzen da Jon; Sarri eta ezkutuka ikusten dut Ane epaitegiaren inguruan.
|
|
|
eroslea (bankua), salerosketaren gaia (etxe polita) eta salmentaren onuraduna edo jomuga (herriko gizon bat). Badira, ordea, hainbeste argumentu behar ez
|
dituzten
aditzak. Erori k, esate baterako, aski du argumentu bakarrarekin:
|
|
|
5) Pilota bota adiera fisikoa/ bertsoak bota irudizko adiera bezalako txandaketak erakusten
|
dituzten
aditzak aztertuko ditugu hemen (Odriozola 2017).
|
|
|
Egotzi bezalako aditzak hiru argumentu
|
dituzten
aditz gisa azaltzen dira Euskaltzaindiaren Hiztegian, eta, beraz, geureganatu egingo ditugu ezker abertzaleari (errua) egotzi gisakoak.
|
|
|
Linguistikoki adierazgarriak diren aditz aldagaiek osatutako clusterrak aurkitu dira; hau da, bariazio eredu berdinak
|
dituzten
aditz aldagaiek osatutako multzoak. Deigarrienak B, C eta D taldeetako aditz aldagaiak dira.
|