|
2005
|
|
|
Hiru hitz mota horietatik lehendabiziko biak soilik gainezarriko dira erabilera komunaren hiztegirekin. Hirugarren atalekoak hizkuntza osoaren zati bat dira,
|
baina
ez dira hizkuntza komunarenak. Edonola ere, hiru hiztegi eremu horiek ez dira finkoak hizkuntzen historian, termino berezituak behin eta berriro iragaten baitira hizkuntza komunera batez ere hedabideek eragiten duten bulgarizazio prozesuaren bidez. Duela gutxi erabat berezituak ziren berotegi efektu, ozono geruza, immunoeskasia edo klonazio bezalako terminoak hiztun gehienek ezagutzen dituzte egun. Bestetik, terminologiak askotan hartzen ditu hiztegi komuneko hitzak eta adigai berezitu bat adierazteko erabiltzen, zabalkuntza semantikoa deritzon prozesuaren bidez. Euskararen kasuan beti aipatzen den adibidea dugu ardatz hitzarena:
|
|
|
euskaraz ehune ka bost esaten denez, %5 idatzi behar genuela erabaki zuen Euskaltzaindiak. Horrelako erabakirik hartzeko arrazoirik ez zegoela uste dut, ez %5, ez 5% ez baitira hizkuntza naturaleko segidak eta hizkuntza natural bakoitzaren hurrenkerak segida horren irakurketan izan baitezake eragina,
|
baina
ez ikur adierazpenaren idazkeran. Izan ere, ez dira gutxi Euskaltzaindiaren erabakia aintzat hartzen ez duten zientzialariak.
|
|
|
Izan ere, koma ezaugarriek esangura harrema nen artean egiten bide dituzten bereizkuntzak hipotesi horren alde egon litez ke: komak erraz adieraz ditzake esangura batzuk (aurkaritza, argudioa, kausa eta emendio mota batzuk),
|
baina
ez bestelako guztiak (beste emendio mota batzuk, ondorioztapena, ondorioa, hautakari harremanak eta kontzesioa). Puntuazioak adierazten dituen prosodia ezaugarriek testu edo perpaus mailan funtzio bat izan lezaketelako hipotesia plazaratu delarik, ekin diezaiogun koma baino are esangarriagoak izan litezkeen bi puntuen aztertzeari.
|
|
|
34e)
|
baina
ez da beti horrela izaten (33b, 34a, 34b).
|
|
|
Zeren honek, bada, eskuragarri ditugun irizpideei begira juntagailuek bezala jokatzen du gehienetan,
|
baina
ez da erabat baztertzekoa lokailu fun tzioa (ere) izan lezakeelako ideia.
|
|
|
9 oh.l3b Cf. orain Adam Zawiszewski ren lana, usu uste baino emaitza murritzagoekin.14 Azkuek sarreraren akabuan Parece que estas voces son derivadas de abago, abaga o algu na palabra por el estilo, perdida o tal vez ignorada. Il semble que ces mots sont dérivés de abago, abaga ou de quelque mot semblable, perdu ou peut etre inconnu zioen,
|
baina
ez bide zitzaion Mitxelenari 1964an eztabaidarako gai iruditu.15 Mitxelenarentzat eta OEH k oinarritzat darabilen Azkuerentzat ikusi dugunez soilik B da; beranduago, mende honetan esaterako, G-ko idazleren batzuek erabiltzeak ez bide du jatorria aldatzen.344ZEMAI ABAGADAUNEres guipuzcoanos esaten zaigu, DFrec delakoan hiru abagadune eta lau aba gune direla gehituaZ16 eta bigarrenean Intervalo d... Sarreraren akabuan eta hau ere berria da lehengo Mitxelenaren hitzei dagokienez Etim.
|
|
|
Elipsiek, hitz erdika irakurlearekin elkar aditzea eskatzen dute nak, prosaren zalointasuna daragite eta egilea erran edo esaeren eiteko plegu biribilak sortaraztera akulatzen. Estilo eliptikoari lotuak daude asindetona eta erretizentzia ere.Errepikapenak hitz berak errepikatuta nahiz sinonimoak esanahi bera rekin Hiriart Urrutik erruz darabiltza,
|
baina
ez oroitarazteko edo arreta era kartzeko bakarrik, ez eta ideia ala mezua bortizkiago iltzatzeko beti; errepi kapena pathos en adierazle da maiz, emozio eta ironiaren eragile. Gudu giro an bizi diren kazeta alderdikarientzat beharrak dira errepikapenak.
|
|
2019
|
|
|
Gero ikusiko dugunez, A. Irigarayk posta harremana berreskuratu zuenean 1947an P. Lafitterekin, lexikografiako koordinazioa izan zuen kezka nagusietakoa.249 Bestalde, R. M. Azkueren Diccionario vasco español francés berrargitaratzeko asmoa agertu zuten A. Tovarrek, RSVAPen bidez, eta Euskaltzaindiak berak 1948ko maiatzean,
|
baina
ez zuten oihartzun publikorik izan (Tovar 1947; Euskaltzaindia 1956: 329; Andiazabal & al. 2005).
|
|
|
Hura izan zen gerraondoko zeregin akademiko nagusia, hala denbora nola gastu aldetik. Dena dela, 1949ko iraila iri247 Antza denez, Akademiaren sorreran J. Urquijori euskaltzainburu izatea eskaini zioten,
|
baina
ez zuen onartu (Gavel 1950: 259).
|
|
|
Zenbait neologismo ezabatu eta tradizio jeltzaleko" z" edota" ŕ" grafemak desagertu egin ziren: " vasco= euskaldun, euskotar",
|
baina
ez" vasco= euzkotaŕ" jatorrizkoan bezala. J. Artechek Donostiako egunkarian adierazi zuenez, edizio berriaren arduraduna, I. López de Mendizábalen baimenarekin, A. M. Labayen izan zen (La Voz de España).
|
|
|
250 F. Krutwigek ere lagundu zuen lexikografian,
|
baina
ez zegoen ados euskaltzainburuaren irizpidearekin (Krutwig 1991: 127).
|
|
|
Ikusi dugunez, ekainaren 27ko batzarrean, Akademiak F. Krutwigen hitzaldia gaitzesteko erabakia hartu zuela dirudi,
|
baina
ez dago argi nolako adostasunarekin. J. M. Seminario bertan izan zen eta uste izatekoa da JCV eta Gobernu Zibilari jakinarazi ziela estraofizialki bertan eztabaidatutakoa.
|
|
|
909 Besteak beste, euskararen aldeko lana Bizkaira ere hedatzen hasi ziren,
|
baina
ez lapurtera klasikoz, noski. Bizkaiera erabiltzen hasi ziren, lehenengo Arantzazuco Andre Mariaren Egutegian (1952) eta gero I. Berriatuak (OFM) zuzendutako Anaitasuna (1953) gehigarrian (Intxausti 2014a:
|
|
|
Alemaniako H. Juretschke hispanistaren Das Frankreichbild des modernen Spanien (1937) tesiaren berri eman zuen E. Orsek, gaztelaniara itzuli zutena, A. Tovar falangistaren hitzaurre beligerantearekin (Juretscke 1940). Horren guztiaren berri eman zuen Donostiako prentsak handik bi egunera,
|
baina
ez zituen gainerako batzarkideak aipatu: M. Asín arabista, A. González de Amezúa, R.
|
|
|
G. Lacomberen gutunak J. Urquijori, [&]. trukea J. Urquijorekin. G. Lacombe, besteak beste, Donostiako euskaltzainaren Société de Linguistique de Paris-eko kotizazioez arduratu zen,
|
baina
ez zuten inoiz aipatu RAEkorik, ezta EI SEV edota Akademia berpizteko asmorik ere.123 Areago, 1939ko urriaren 12an, Mundu Gerra hasi berritan, hitzordua jarri zuten Pirinio Behereetako tokiren batean, baina badirudi azkenean ez zirela elkartu.124
|
|
|
141 J. Urquijok ere Justizia ministroarengana jo zuen garai horretan,
|
baina
ez Akademiaz jarduteko, baizik eta, AEBko L. Spitzer ek eskatuta, frankistek atxilotutako Alberto Assa() Turkiako brigadista aurkitzen saiatzeko edota M. Pino Chico Gipuzkoako magistratuaren alde egiteko, E. Bilbaok abegi onez hartu zuena (KMK JU/ SAF AA: L. Spitzer en gutunak J. Urquijori, &, eta J. Urquijo eta E. Bilbaoren arteko gutunak,,,,, &, DP1720).
|
|
|
Kontuan hartu behar da Mundu Gerrako urte horietan Espainiako arkeologiaren burua Julio Martínez Santa Olalla() filonazia zela. Berari esker, J. Caro" Sociedad Española de Antropología, Etnografía y Prehistoria" ko (SEAEP) idazkariorde izendatu zuten 1940an, eta hurrengo urtean J. Urquijo bera izendatu zuten elkarteko kide.299 Barojatarra hizkuntza paleohispanikoak ikertzen ari zen,
|
baina
ez zetorren bat inperialismo arrazalogiko falangistarekin, Iberia zeltiko elebakarra kosta ahala kosta irudikatu nahi zuena. Era berean, erbesteko J. M. Barandiaranengan difusionismoak (L. Frobenius) izandako eragina kritikatzen zuen.300
|
|
|
366 Ikusi dugunez, 1943tik aurrera J. Irigoyenek ez zuen batzarretan parte hartu, eta Akademiak aurrerantzean ez zuen euskaltzaintzat hartu. 1950eko hamarkadan argitaratu ziren euskaltzainen zerrendetan, adibidez, J. M. Seminario euskaltzaina eta E. Esparza urgazlea agertu ziren,
|
baina
ez J. Irigoyen (cf. Euskaltzaindia 1953; 1958).
|
|
|
799 Euskal Eliza katolikoaren politika linguistikoari egindako erreferentzia historikoak, ordea, zaharkituta zeuden. Calahorrako elizbarrutiaren XVII. mendeko sinodo arauak aipatzen zituen,
|
baina
ez, ordea, Gasteizko eta Iruñeko elizbarrutien XIX. mendetik aurrerako araudi eta praktikak, frankismora arte iritsi zirenak, ezta, adibidez, M. Inchaurrondo urgazlearen La Iglesia y el euskera (1927) bezalako apologia itxuraz espainolistak ere (cf. Intxausti 2014b:
|
|
|
Zirriborroan ezabatuta agertzen den oharraren arabera, Akademiaren hurrengo batzarra uztailaren 29an egitea erabaki zuten,
|
baina
ez zen halakorik gertatu.821 EAJ PNVren agerkariak, orobat, Akademiak GPDko jauregian egin zuen batzarraren berri eman zuen, ohi ez bezalako partaidetza izan zuela nabarmenduta. Euskaltzain berri bi izendatu zituztela adierazteaz gain, zirriborroan ageri ez den JCVko ordezkariaren esku hartzea aipatu zuen:
|
|
|
1203 KMK: B. Echegarayren gutuna F. Arocenari, inguru ziren,
|
baina
ez zieten ekarpen berezirik eskatzen. A. Irigarayk proposatuta, 1954ko abenduan Pragako N. Tauer urgazle izendatu zuten (Euskaltzaindia 1982:
|
|
|
Haien ekarpena, Akademiaren erakundetzeaz den bezainbatean, garrantzitsua izan zen, J. Irigoyen, E. Esparza eta J. M. Seminario hiruko politikoarena ez bezala. I. M. Echaidek Bizkaiko beste bi euskaltzainorde politikoki orbangabe izendatu nahi izan zituen,
|
baina
ez zen halakorik gertatu.1204
|
|
|
EAJ PNVri dagokionez, hasieratik izan zuen diktadurapeko Akademiaren berri,
|
baina
ez ikusiarena egin zion, erabaki publikoak hartzeko gaitasunik ez zuelako, eta jeltzaleek ezin zutelako zuzenean eragin jarduera akademikoan. Euskararen batasuna arazoa zen jeltzaleentzat, baina ez zuten irizpide ofizialik, batez ere alderdiko kideen artean sortzen zituen eztabaidak ikusita.
|
|
|
EAJ PNVri dagokionez, hasieratik izan zuen diktadurapeko Akademiaren berri, baina ez ikusiarena egin zion, erabaki publikoak hartzeko gaitasunik ez zuelako, eta jeltzaleek ezin zutelako zuzenean eragin jarduera akademikoan. Euskararen batasuna arazoa zen jeltzaleentzat,
|
baina
ez zuten irizpide ofizialik, batez ere alderdiko kideen artean sortzen zituen eztabaidak ikusita.
|
|
|
1090 ABA AIB: A. Ibinagabeitiaren gutuna A. M. Labayeni, zituztela urgazletarako,
|
baina
ez da horren frogarik.1091 J. Chabagno Parisko" Société des Missions Etrangères" delakoaren idazkari nagusi eta urgazleak, adibidez, bere oposizioa adierazi zion P. Lafitteri 1953ko urtarrilean: " Malheureusement Mirande groupe dans un café quelques basquisants.
|
|
|
José M.ª Lojendio euskaltzainorde izendatu berriak laguntza eskatu zion Luis M.ª Lojendio() anaiari, Madrilen" Jefe Técnico de la Oficina de Información Diplomática" zena 1946az geroztik eta, besteak beste, J. Artecherekin harreman ona zuena.1113 Bulego hori A. Martín Artajo Kanpo Arazoetako ministroak sortu zuen Mundu Gerra amaitu ondoren, diktadura frankista nazioartean legitimatzeko saioen artean. Espainia erregimen katoliko, antikomunista,
|
baina
ez totalitarioa zela frogatu nahi zuen sektore horri laguntza eskatzen ari zen Euskaltzaindia, falangismoaren intolerantzia nazionalistari ihes egitearren (cf. Lojendio Osborne 2009; Fernández Fernández Cuesta 2016).
|
|
|
Izan ere, berak zuzentzen zuen Baionaldeko astekariak eman zuen iraileko batzarraren berri, zenbait xehetasun gehituta, baina Pirinio Behereetako euskaltzainen Akademiarekiko urruntasuna islatzen zuela: " Eskuararen batasunari erabili dute elhe,
|
baina
ez dute orainokoan erabaki nola hel chede hortarat. Bilhatzea ere bada zerbait" (Herria).
|
|
|
1154" A abantzu" arteko hitzen 30 sarrerako lagin xumea Akademiaren agerkarian argitaratu zen R. Lafonek egindako zenbait hiztegi oharrekin batera,
|
baina
ez zuen jarraipenik izan (Irigoyen 1956; Lafon 1956).
|
|
|
Nolanahi den, L. Villasantek arreta handiz prestatu zuen oporretako egonaldia erbesteko hainbat lagunekin egoteko,
|
baina
ez zuen esperotako etekinik atera. J. M. Barandiaranekin bildu nahi izan zuen, baina Eusko Jakintzako zuzendariaren egunkari zehatzaren arabera, S. Michelena (OFM) baino ez zen agertu irailaren 6ko bisitara (Barandiaran 2009:
|
|
|
866 Boletín Oficial de la Provincia de Vizcaya, Bizkaiko Artxibo Historiko Probintzialaren artxibozainaren komunikazio pertsonalaren arabera, ez dago F. Krutwigen hitzaldiaren inguruko espedienterik Bizkaiko Gobernu Zibilaren dokumentazioan(). Ondoren, Euskadiko Justizia Auzitegi Nagusira idatzi nuen, Bizkaiko Probintzia Auzitegiaren erregistro liburuan auziaz informaziorik zegoen jakiteko,
|
baina
ez nuen erantzunik jaso. testua ere. Horren arabera, F. Krutwigek hitzaldia E. Bilbaoren onespenarekin prestatu zuen Bilboko prentsan argitaratzeko, baina gobernadore zibilak baimena ukatu ez ezik, F. Krutwig atxilotu ere egin omen zuen irailaren 3an.
|
|
|
J. M. Urquijo Zarauzko geltokian atxilotu eta Honorio Maura diputatu monarkikoarekin batera egon zen preso. Bagajea miatu zioten,
|
baina
ez zuen eduki konprometigarririk. CNTko (Confederación Nacional del Trabajo) milizianoek Donostiara eramateko asmoa agertu zutenean, eztabaida larria sortu zen.
|
|
|
Horregatik, beste euskal aldizkari eta elkarte gehienak bezala, gerra zibilak eta ondoko diktadurak irentsi egin zuten. Antza denez, arazoak izan zituen errepresio kolpistarekin,
|
baina
ez zuten zigortu, agian integrismoarekin izandako harremanagatik. Besteak beste, idazkari gisa berak zeraman Euskaltzaindiaren akta liburua falangistek eraman egin zuten.
|
|
|
Aranartek amaitua. Mundu Gerratik aurrera, P. Lhanderen hiztegiaren frantses euskara bertsioaren lanetan hasi ziren,
|
baina
ez zuen aurrera egin.29 Gerra zibilaren hasieran, J. M. Leizaolak berak aitortu zuenez, guztiz gaitzetsi zuen EAJ PNV autonomistaren ezkerrarekiko elkarlana (Euzko Deya). Baina gero, errepresio dramatikoaz jabetuta, Frantziako jesuiten uzkurtasuna eta erregezaleen filokarlismoa salatu zituen.
|
|
|
A. Tovarrek Bilboko bisita baliatu nahi izan zuen N. Oleagarekin biltzeko,
|
baina
ez zuen astirik izan.726 Arrazoi politikoengatik aukeratu bazuten hitzaldia emateko, apaltasunez eta errespetuz hitz egin zuen 32 urtez euskaltzainburu izan zenaz. Laburra izanagatik, seguru asko garai hartan egin zen azterketa onena da, gaur egun ere erabilgarria.
|
|
|
Hala ere, grafia tradizionala gorde zuen ondarezko lexikoan: " berba, eliza, bakhe, borondate...". 504 Euskararen corpuserako, jeltzale ortodoxoen purismoa baztertu zuen,
|
baina
ez erabilera naturalago baten izenean, baizik eta euskara idatziak mendebaldeko hizkuntza nagusien joera har zezan: frantsesa, ingelesa eta alemana aipatzen zituen ia beti.
|
|
|
Euskal idazle zaharren deiturak ere jatorrizko grafia" klasikoan" utzi ditut, forma arautuak nahiko hedatuak egon arren: " Bernard Dechepare",
|
baina
ez" Bernart Etxepare", etab. Horrek inkoherentzia bitxiak eragin ditu: " Luis Michelena" forma erabili dut Gipuzkoako euskaltzain ospetsua izendatzeko, nahiz eta haren" euskal" izena daraman Koldo Mitxelena Kulturunea (KMK) behin eta berriz aipatu behar izan dudan iturri gisa.
|
|
|
Esperantoa, latina, gaztelania eta batez ere euskara omen zekizkien,
|
baina
ez zen gauza ikerketa filologiko sakonetan murgiltzeko.192 Hala ere, ikasliburu interesgarriak idatzi zituen, hala nola Manual del vascófilo (1913). Edizioa L. Lezama Leguizamón karlista aberatsak ordaindu zuen eta hari eskaini zion liburua.
|
|
|
Aita urgazle zen Akademiaren sorreratik eta semea 1929an izendatu zuten urgazle. " Larreko" mende hasieran Nafarroako integrismoaren buruetako bat izan arren, 1913an EAJ PNVren hautagaia izan zen probintzia hauteskundeetan,
|
baina
ez zuen diputatu izatea lortu. Aita semeak Iruñeko jeltzaleen elkarte eta prentsan elkarrekin aritu ziren, bereziki Errepublikan (Chueca Intxusta 1999:
|
|
|
Nocedal, Félix Sardá eta M. Menéndez Pelayoren ideiak sutsuki aldeztu zituen, nazionalismo espainola eta ortodoxia katolikoa uztartuz. Euskalaritzan batez ere aditzaren azterketan nabarmendu zen,
|
baina
ez litzateke Telefonoa’ren sortze ta aurrerapena (1929) hitzaldiko saio terminologikoa ahaztu behar.206 Gipuzkoako integristen artean euskarazko eskolak eta teatro lanak antolatzen aritu
|
|
|
Hala ere, Euskaltzaindiaren artxiboan bigarren epealdi horretako kopia mekanografiatuak ere gordetzen dira, oro har euskaraz, eta batzuk gaztelaniaz ere bai.258 R. M. Azkue 1951n hil ondoren, I. M. Echaide buruordeak sinatu behar zituen kopia mekanografiatuak, N. Oleaga idazkariarekin batera,
|
baina
ez zuen beti egin. Batzuetan A. Irigarayk egin zuen mahaiburu eta sinatzaile lana.
|
|
|
1941eko azaroan, 1943ko apirilean eta 1947ko maiatzean.264 Batzar horien partaideak eta tokia baino ez ditugu ezagutzen. Azkenik, diruzainaren liburu nagusiak beste batzar ezezagun bat adierazten du 1948ko irailean,
|
baina
ez dago inolako dietaren likidaziorik, eta ondorioz ez ditugu ez partaideak ez tokia ezagutzen. Aipatu dudanez, J. Urquijok eroriko handi bat egin zuen 1948ko irailean eta agian horrekin lotuta dago gabezia hori.265
|
|
|
Bertako artxibo historikoa ikertzeaz gain, euskarazko zenbait poema eta kanta argitaratu zituen, baita Gazteiz-ko Eliz-barrutirako kristau ikasbidea berriz moldatu ere. 19201930eko hamarkadetako edizio ugariekin erkatuta," notin" (pertsona) bezalako sabindar neologismoa bere horretan ageri zen,
|
baina
ez ordea zeinu ortografiko bereziak(" ŕ"," ľ"), ezta Euskaltzaindiaren onarpena ere (Lekuona 1949). 448 Nolanahi den, euskaltzain izendatzea urrats garrantzitsua izan zen bere errehabilitazio politikoan. M. Lecuonak, hain zuzen, 1949ko irailaren 15ean Txingudiko badian isilpean egindako elkarrizketan, salatu egin zion J. M. Barandiaran lankide ohiari Espainiako Eliza katolikoaren egoera larria:
|
|
|
Hiletarako berandu zebilenez, R. M. Azkue eta I. M. Echaiderekin harremanetan jartzen saiatu zen,
|
baina
ez zuen lortu. Besterik ezean, alargunari telegrama bat bidali zion zuzendaritzaren izenean.566 I. M. Echaide ere aztoratuta zegoen, Akademiak duintasunez jokatu ez zuelakoan.
|
|
|
1951ko batzarren arrastoei jarraitzeak zenbait arazo sortzen ditu. Ekainean eta irailean batzar bana egin ziren,
|
baina
ez dago akta mekanografiatu ofizialik, baizik eta N. Oleaga idazkariaren eskuzko zirriborro soilak. Euskaltzainburuak eta idazkariak sinatutako aktarik ez dagoenez, batzar horiek ez dira ofizialak.
|
|
|
682 L. Villasantek zioen 1947an izan zuela F. Krutwigen berri, orduan izendatu zutelako euskaltzain,
|
baina
ez dirudi oso probablea. Euskaltzaindia 1949ko ekainean hasi zen oihartzun publikoa izaten, J. M. Seminarioren sarrera ekitaldiarekin.
|
|
|
M. Azkueren hutsunea betetzeko, Bizkaiko ordezkari gisa, P. Múgica (SI) izendatzea. Bederatzigarren puntu hori eskuz idatzita zegoen, hurrengoa bezala,
|
baina
ez zuen zentzurik. P. Múgica" giputza" zen jaiotzez eta euskalkiz (Urnieta).
|
|
|
1213 Batzar hau J. Urquijoren akta zirriborroetan ageri da,
|
baina
ez J. Casaresen inbentarioan. Seguru asko Salamancako ekitaldia prestatzeko batzar ofiziosoa izan zen.
|
|
|
1221 Batzar hau J. Casaresen inbentarioan ageri da,
|
baina
ez J. Urquijoren zirriborroetan. Ondorioz data, tokia mahaiburua eta aktaren egilea baino ezin dira zehaztu (KMK JU; Calvo Sotelo & al. 1992: 90).
|
|
|
1241 ABA EUS: Euskaltzaindiaren artxiboan akta mekanografiatu ofiziala dago,
|
baina
ez zuten Euskera agerkarian argitaratu (cf. Euskaltzaindia 1982).
|
|
2021
|
|
|
Singularitatearen inguruko ariketa bat planteatzen da, bada,
|
baina
ez aldarri esentzialista bat egiteko. Alderantziz, egokitze eta hibridazio prozesu partikular baten emaitza gisa ulertzen da singularitate hori.
|
|
|
Ikerketa honetarako eginiko bilketan Bulletin de Paris aldizkarian agertutako testua topatu ahal izan da,
|
baina
ez Messagerrek aditzera emandako neurriko oihartzun mediatikorik. Topatutakoaren arabera hau litzateke Lore Jokoei lehen aldi horretan arreta egin zieten hedabideen zerrenda:
|
|
|
30). Handik bueltan, semerik zaharrena izaki, baserriaren maiorazkoa zegokion,
|
baina
ez zuen ardura hori gogoko eta uko egingo zion, tarteka hargin edo morroi bezala lan egin, baina batez ere plazaz plaza bertsotan ibiltzeko: " Arto maiorazkua nintzan/ nere tokamentuz/ serbitu izan banu/ aita pulamentuz[...]" (id.:
|
|
|
Sorreratik zen baita Euskaltzaleak elkarteko idazkari ere, eta bertatik ezagutuko zuen tolosarrak. Argiako zuzendaritza utzi behar izan zuen orduan,
|
baina
ez zion aldizkarian kazetari gisa lan egiteari utzi, eta antzezlanen bat idatzi, beste batzuk moldatu eta itzulpenak egiteko ere izan zuen denbora: " Luzear euskaltzale nekagaitz eta eragile handi bat izan zen" (Mujika, 2012:
|
|
|
Testuaren mamia kondairaren kontakizunak dakar,
|
baina
ez dio horrek bertsolariaren paperari garrantzirik kentzen. Xahok behin eta berriro azpimarratuko du bere protagonismoa.
|
|
|
Gainerako Lore Jokoen inguruko informazio zabalena ere bertan eskaintzen zen, gainera. Esan bezala, Iparraldeko kultur bizitzaren ispilu garrantzitsuena Eskualduna izan zen, eta aldi horretan izan zen zenbait ekitaldiri arreta berezia eskaini zion medio gehiago ere (esaterako, L’Avenir egunkaria Guilbeauren Lore Jokoekin),
|
baina
ez dago Euskal Erriak bertsolaritzari eskainitako estaldurari itzalik egin zionik. Ziklo honetako gailurrari dagokion epealdian
|
|
|
Kronika horiek 1880ko hamarraldiaren lehen erdian izango dute gailurra Euskal Erria aldizkarian eta sinadura nagusi Manterola dutela. Gerora, laburragoak eta bakanagoak izango dira,
|
baina
ez diote tarteka agertzeari utziko.
|
|
|
Iparragirrerekin gertatu bezala zizurkildarrari ere itzultzen laguntzeko deiren bat egin zen prentsaren bidez,
|
baina
ez zen ezertara iritsi109 Hala ere, bertsolariak idatzitako sorta berriak etengabe argitaratuko dira ozeanoaz alde honetan, eta baita ipuin laburren bat ere. Otañok ez du Euskal Herriko aldizkariekiko komunikazioa etengo, bada, baina, esan bezala, Buenos Aireseko La Baskonia izango du babes mediatiko nagusia.
|
|
|
47). Eta garbizalekeri hori ere Aranaren ekarpenaren ifrentzu gisa ulertzen da egun,
|
baina
ez Zavalak aipatzen zuen hizkuntza arautzearen kontrako argudio horren ildotik, gainditutako eztabaida baita arautzearen beharrarena, Aranaren planteamendu linguistikoen gehiegikeriak seinalatuz baizik. Garziak honela laburbiltzen du kritika hori:
|
|
|
Bertsolaritzaren presentzia mediatikoaren hazkundea funtsezkoa da 1990eko hamarraldi hasieratik bizi izandako booma ulertzeko. Aipatu den gisan, ETBn Hitzetik Hortzera programak izan zuen arrakasta erabakigarria izan zen fenomeno hau hauspotzeko,
|
baina
ez zen izan, noski, Hitzetik Hortzera mediatikoki bertsolaritzari oso alde jarri zitzaion haizearen hauspo bakarra.
|
|
|
Elkartera jo zuen,
|
baina
ez zioten argi berderik eman bertan. Garziak ematen ditu xehetasunak:
|
|
|
Bertsotan hasi nahi nuen, bagajea hartu nahi, eta egia da, 82an hor zegoen Joan Mari Lekuonak urte hartan argitaratu zuen bere liburua, urte t’erdi lehenago Xabier Amurizak argitaraturiko bere Kirol nazionala eta Errima hiztegia, baina hortik aparte ez zegoen nondik elikatu handirik. Loiola Irratiak, uste dut, astean behingo saio bat ematen zuela,
|
baina
ez zegoen gehiago. (Esnal, Egaña eta Sarasua, 2003:
|
|
|
Denboraldi hasieran beti adosten dugu eurekin programa nolakoa izango den, baina askatasun handia ematen digute. Suposatzen dut txarregia egingo bagenu jarriko luketela baldintza gehiago,
|
baina
ez da horrela izaten" (F. Irazustabarrena, elkarrizketa pertsonala, 2017/IX/19).
|
|
|
Lehen aipaturiko Hirutasun Santu horrek estereotipo batzuk sortzen ditu eta estereotipo horiek, gaur egun inoiz baino gehiago izan arren, betiere mugatuak dira numeroan. Beraz, bertsolari denek bilatzen dute bere estereotipoa (Muruak adibidez exageratuki baxu kantatuz, gai guztiak alderik sentimentalenetik helduz[...]),
|
baina
ez dute denek aurkitzen. (Id.:
|
|
|
124). gogoeta sotila: " Oinarriak birsortzen du elitea,
|
baina
ez da hori bere funtzio nagusia. Alegia, eskoletako eta herriko futbol taldeen helburua ez dela Real Sociedaderako jokalariak sortzea, baizik eta futbolean jokatzea[...]" (1993:
|
|
|
Esan zidaten kritika egingo zutela, eta esan nien inor iraintzen bazuten neronek moztuko nuela.342 Espraia atera eta ‘Kalea guztiona da’ egin zuten pintada.343 Ikusgarria izan zen,
|
baina
ez zitzaidan ezer larria iruditu. Gero bertsotan oso gauza graziosoak esan zituzten; batean ‘desinformazio gehiago orduoro Euskadi Irratian’ bukatu zuen Unaik.
|
|
|
Bertsolariek ETBko kameren aurrean bertsotan egiteari uko egin zioten, eta sonatua izan zen Lazkao Txiriki egin zitzaion omenaldiko plantoa: " Lazkaoko Udalak antolatutako ekitaldia grabatu egingo zutela erabaki zuen ETBk; bertsolariek, haiek han egon bai,
|
baina
ez zutela kantatuko, protesta eta desadostasuna argi azaltzearren" (Barandiaran, 2011: 66).
|
|
|
Lan horietan, ikertzaile horien kezkak eta interesak agertu ez ezik, teoria oso bat gorpuztu eta zabaldu zen, besteak beste lehenago ez zelako teorizazio lan hori egin. Ahozkotasuna eta bat batekotasuna Lekuonatarrek aztertua zuten noski,
|
baina
ez bertsolaritzak 80ko eta 90eko hamarkadetan jarritako parametroetan. Esan daiteke lan horiek azken hamarkadetako bertsolaritza eta Elkartearen inguruan sortutako mugimendu guztiaren hausnarketa ofizial bilakatu zirela.
|
|
|
‘Zu Lazkao Txiki, Xalbador oso gaizki da, Xalbador hiltzen dago! ’ Nik esan nion ‘ezin liteke! Oraintxe gurekin zen eta! ’ Hala joan nintzen herriko etxeko gela batera eta han zegon etzanda eta bazituen ondoan bere seme alabak eta[...] Labegerie medikuak esan zidan ‘oraintxe hil da’ eta bere andreak ‘Fernando,
|
baina
ez da posible! ’ esaten zuen eta hartu eta jaso egiten zuen[...].
|
|
|
Hamasei bertsolari bildu zituen saialdi hartan, eta txapelketaren lehen saioa, aurrerago jokatuko zen finalaren kanporaketa gisa antolatu zuena, Donibane Lohizunen ospatu zen, 1946ko irailaren 22an. Gastu guztiak ordaindu behar izan zituen,
|
baina
ez zitzaion batere damutu:
|
|
|
Saran 1948ko apirilaren 4rako antolatu zuen saiora Uztapide eta Basarri ekartzen saiatu zen. Hegoaldeko organigrama frankistarekin harreman oso onak zituen Sarako alkate Dutournierrek lagundu zion,
|
baina
ez zuten muga pasatzerik izan. Hurrengo urtean lortu zuen, 1949ko Urruñako saioan.
|
|
|
278 Jada azaldu den gisan, badago bestelako bertsolariei eginiko elkarrizketa eta soslairik ere,
|
baina
ez dago bi elkarrizketa baino gehiago egiten zaion bertsolaririk. Eta bertsolariaren" pertsonaia" n sakontzeko asmorik erakusten duenik ere ez.
|
|
|
Hor bai, jabetzen ginen gure ahuleziaz eta pairatzen genuen ezina behin eta berriz; hartaraino ze, noizbehinka gaztelaniaz emango genituen manifestuetako ahapaldi korapilatsuenak, itzultzeko gai ez eta. Uztapideren ‘Lengo egunak gogoan’ edo ‘Sasoia joan da gero’ argitaratu berriak dastatzen genituen mirespenez, hor kazetaritzarako ere balio zezakeen kontaera bat bazegoela sumatuz,
|
baina
ez genekien hizkera hura gure kontatu beharretara egokitzen. (Id.:
|
|
|
Frankismoaren kutsu erromantikoko sinpatia horiek eta bertsolaritzari fenomeno aurremoderno gisa irekitako arrakala horrek gizarte modernoaren kezkei erantzuteko apustu garbia egitean desagertuko dira: " Euskal Herri sanoaren prototipo dira bertsolariak,
|
baina
ez beti. 60ko hamarkadaren azken partean indartzen den bertsolaritza sozio-politikoak Ministerioaren txaloak jaso beharrean debekuak eta isunak jasaten ditu.
|
|
|
Framingaren inguruko guztietan gertatu ohi denez, Sarasua ageri zaigu hemen ere,
|
baina
ez da kontu hauek dakartzan bakarra. Barandiaranen lan berean Koldo Tapiak eta Maialen Lujanbiok ere aipatzen dute euskal kulturgintzarako eredu bat eskaintzeko aukera, edo Arantxa Mariskalek eta Joxerra Garziak nazioarteko gisako fenomenoen saretzean lidergoa hartzekoa.
|
|
|
Edo ETBrekin izandako etenean garatu ziren Añotako gogoetetatik etorri zen Elkartearen birsortzean, 1997an, irudi korporatiboa landu zen, komunikazio batzorde bat sortu zen eta bazkideentzako hileroko buletina," Bertsozale", abiarazi zen barne komunikaziorako bitarteko gisa. Komunikazioko batzordeburuari (Jon Sarasua izango da lehena), komunikazio arduradun deituko zaio aurrerantzean,
|
baina
ez da ordaindutako lana izango. Eguneroko martxan egin beharrekoak Elkarteko idazkariak egingo ditu, eta behar bereziak sortzean, txapelketetan, esaterako, jende gehiagoren dedikazioa eta kanpoko enpresen zerbitzuak baliatuko dira:
|
|
|
Anaitasunan bertan erantzuten dio Ulzurrunek. Bat dator Sarduiren helburuarekin,
|
baina
ez du egingarri ikusten: "[...] tamalez, zu bertsolaria izan arren eta hamar urtez Elkarte horren alde hainbeste lan eginez, ‘gutxi edo ezer gutxi egitea lortu’ delako[...] esan nahi daut, ez zuk ez eta nik ere ez dugula ezer egingo." (Anaitasuna, 1971/VII/15," Deunororen gutun irekiari erantzuna").
|
|
|
Basarrirena izan zen gehien zabaldu zen ahotsa,
|
baina
ez bakarra. Pixkanaka bertsolariei eginiko elkarrizketak ugarituz joan ziren, batetik, eta, bestetik, Zavalak hainbat bertsolari jarri zituen beren esperientziak kontatzen Auspoa sailean.
|
|
|
Nazioarteko harremanena aurretik aintzat hartzen ez zen alor bat da. Ikusi den gisan, antzeko fenomenoen aipamen batzuk egin zituzten Manuel Lekuonak edo baita Basarrik berak ere,
|
baina
ez zen proiektu orokorraren baitan sartzen, ez zen lehentasuna alor horretan sakontzea. Aurreko zikloetan indar handia zuten bertsolaritzaren irudikapen esentzializatuak eta ikur izaerak, eta hauek muturrera eramanaz munduan bakarra zenaren ideia ere erabili zuen hainbatek.
|
|
|
Garziaren aipu batean bertsolariei kalean autografoak eskatzen zitzaizkiela irakurri ahal izan da. Esajeratzen ari ote den pentsa daiteke,
|
baina
ez da horrelakoak idatzi dituen bakarra:
|
|
|
Komunikabideen garrantzia hor dago, eta bertsolaritza zabaldu beharra ere bai. Harreman estua dute,
|
baina
ez daukat garbi garbi nola gauza litekeen" (Elkarlanean, 1987: 93).
|
|
|
Horrela," El Valle de Iraurgui: Azcoitia y Azpeitia" edota" San Fermín" ere, biak 1966koak, errepasatu dira,
|
baina
ez da bertsolaritzaren arrastorik topatu.
|
|
|
Sarduik ere aipatzen du aldizkariaren afera Díez de Ulzurruni zuzendutako prentsako eskutitzean. Lasak bezala proposamena onartzera iritsi zirela aipatzen du,
|
baina
ez zela fundamenturik egin gaineratuaz: " Joan dan urtean[...] herriz herri kantatu nahiz paperetan jarritako bertso berri jakiteko asmoarekin aldizkari bat ateratzea proposatu eta onartua izan zan; baina, ahaleginak gora-behera, erabaki honek ere asmo on guztien bide berdina daroa" (Anaitasuna, 1971/V/30," Díez de Ulzurruneri gutun irekia, Bertsolariak", Deunoro Sardui).
|
|
|
Garai bateko egitazko bertsozalea baztertu egin da, eta oraingo jende berriak, ba al du bertsozaletasunik? Itxura asko egiten da, batez ere txapelketetan,
|
baina
ez al da itxura gehiegi. Hau da nire kezka" (Odriozola, 1996:
|
|
|
Eragileen artean, esan bezala, tentu handia jarri zaio orekari,
|
baina
ez da zalantzarik egin garatu beharraren inguruan. Honela dio, esaterako, Joxerra Garziak:
|
|
|
Onartu banindu" ere. Bestalde, protagonistaren emaztea ere idazlea da,
|
baina
ez omen du gizonak besteko arrakastarik lortu" ez du halako zorterik izan"," agian gaztelaniaz idazten duelako", eta berak bere burua ere idazletzat du," baina itzulpengintza literariotik bizi da", azken boladan senarraren" liburuak gazteleratzetik, besteak beste" (Apalategi, 2010: 137).
|
|
|
Idazleak erromantikotzat jotzen dira pasarte horretan,
|
baina
ez da eleberrian idazleei buruz zabaldutako estereotipo bakarra; idazleak banidosotzat jotzen dira, berbarako, Gloriaren hitzetan (Lazkanok gazte sasoian desiratzen zuen emakumea da Gloria, eta gerora harekin sexu harremanak ere baditu):
|
|
|
Aldekoak, beste hainbat historiografok bezala, literatur joera eta eraginekin lotzen ditu euskarara egindako itzulpenak, eta, halaber, beste historiografo batzuek bezala, genero batzuen testu fundazionaltzat jotzen ditu.73 Ez hori bakarrik, ordea: genero batzuetako alor eta estilo aberastasunerako iturritzat ere jotzen ditu (adibidez, 1980ko hamarkadako haureta gazte literaturaz diharduenean). 74 Halaber, esan dugunez, literatur joeren eta joera aldaketen ildotik aipatzen ditu euskarara egindako itzulpenak,
|
baina
ez modu orokorrean soilik, ezen berariaz dio autore jakin baten asmo poetikoen eta haren literatur eraginen ispilu dela autore jakin batek itzulitakoa, beste behin ere itzulpenen funtzio kulturala agerraraziz. Esaterako, Lauaxetak" bere itzulpenen bitartez bere asmo poetikoen berri" (2008:
|
|
|
Eragiletza pribatutik sortutako proiektuak laguntzeko modua badago Ipar Euskal Herrian, modu xumean bada ere,
|
baina
ez erakundeek bideratutako proiektu egituraturik.
|
|
|
begira, hasteko, eman dezagun" despertar" aditza" iratzarri" itzultzen dugula. Denborazko" cuando" hori emateko" nean"," larik"," la"," n unean" –beste batzuk ere bai,
|
baina
ez da komeni arazoa gehiegi nahasterik– izango genituzke (iratzarri zenean, zelarik... eta abar). Beraz, lau aukera ditugu" iratzarri" aditzarekin.
|
|
|
Manterolak egindako tesiaren fruitu da ELI katalogoa (http://www.ehu.es/ehg/ eli/), 87 abiapuntu ona euskaraz sortutako eta beste hizkuntza batzuetara itzulitako literatur lanen bilakabidea aztertzeko. Katalogoan euskal literatura jasotzen duten hizkuntzak eta merkatuak zein diren kontsultatu daiteke, eta datu horrek adieraz dezake, kasurako, merkatu batzuetan euskal literatura onartu dela edo ikusgai egin gura dutela,
|
baina
ez hori bakarrik: datu horrek bestelako erabaki estrategikoak ere agerraraz ditzake, nazio bateko, estatu bateko edo atzerriko erakunde edo eragileek hartutakoak, itzulitako lanen erabilera ideologikoak agerian utziaz.
|
|
|
Aipatzekoa da, halaber, Mitxelenak egindako oharrak baliatu izan dituztela aurrerantzean gainerako historiagile askok eta askok XX. mendea baino lehenagoko testuak iruzkintzean. Aztertutako lehen historiografietan itzulpenaren funtzio linguistikoa soilik agertzetik, bestelako funtzio batzuk azalarazteko joera nabari da historiografietan aurrera egin ahala (batez ere funtzio kulturalak nabarmendu izan dira;
|
baina
ez hori bakarrik, Olaziregiren azken historiografian, esaterako, itzulpenak literatur eremuan betetzen duen funtzio ekonomikoa eta sinbolikoa ere ikusarazten direla ikusi baitugu).
|
|
|
Ikusezintasunarekin batera, fideltasunaren gaia da fikziozko itzultzaileenean sarri agertzen den auzietako bat, eta Martutenen ere garrantzi handia duela begitantzen zaigu. Julia ez zen Martinekiko fidela izan bikote harremanean, idazketa tailerreko poeta gazte batekin afera bat izan zuen duela zazpi urte, abandonatua sentitzen baitzen orduan (280, 306 or.). Martinek aferaren berri izan zuen,
|
baina
ez abandonatzeko erregutu zion Juliari, eta azken horrek barka ziezaion erregutu zion. Edonola ere, eleberrian sarri gogorarazten da" infidelitate" hura.
|
|
|
Bada, Juliak sarri oparitzen dizkie euskarara itzulitako liburuak ingurukoei, euskarazko itzulpenak zabaltzeko joera du: " Frisch ezaguna entzuna egiten zaio Harriri,
|
baina
ez omen du irakurri. Julia, berriz, ziur da Homo Faber euskaratua oparitu ziola, esan baitzion euskara herdoiltzen ari zitzaiola eta irakurri behar zuela" (124 or.). Halaber, joera du aurreiritziak alde batera utzita literatur lanak gozarazteko nahia sustatzeko:
|
|
|
(...) Diputaziora itzultzeko asmorik daukan galdetu dio. Kasik ziur dago baietz
|
baina
ez dakiela erantzun dio ez esatearren Martinengandik banandu nahi duela, profesionalki besterik ez balitz ere.
|