|
2000
|
|
|
Iritsi, ostera, nekez eta lorrez iritsi zuten azkena zibilaren arloan. Halperin ek artoski
|
adierazi
dizkigu orduko ahaleginen nondik norakoak, eta horiek Kodearen edukian izan zuten eragina3 Zernahi gisaz ere, Frantziako Iraultzak ondu zuen hamalau urte luzez() halako zerrenda osotua, lege zibilen ikuspegitik aurreko legeria ezabatu eta arloz arlo bestelako legeen hariak bilbatu zituena. Aldikada horren azken bi urteotan() onetsitako hogeita hamasei lege bildu ziren, buruen buruenik, Kode Zibil berrira4.
|
|
|
Kontua, dena den, ez da agortzen horretan. Halperinen ustetan eta lehen
|
adierazi
legez, eskubide politikoen murrizketak zekarren eskubide zibilak gehitzea. Portalisek, aldiz, eskubide zibilak zabalagoak nahi ditu gizabanako bakoitzarentzat.
|
|
|
Patrie, peuple, nation, cite, citoyen... eta abarrek esangura bestelakotsua hartzen dute giro horretan. Hala
|
adierazi
da behin eta berriro azken urte hauetan15.
|
|
|
Teoria aldatzeko prozesuari Neurathek transformazioa deitzen zion. Berak
|
adierazi
zuen moduan, zientzia bateratuaren baitan transformazio lan garrantzitsuak daude. ‘Zuzena’ eta ‘ez zuzenaren’ definizioak, hemen proposatu denaren arabera, Vienako Zirkuluan gehienetan ‘esanahira’ eta ‘egiaztapenera’ jotzen duen onarturiko definizioa bertan behera uzten du.
|
|
|
1963ko" Intellectual Autobiography" [Autobiografia intelektuala] idazkian
|
adierazi
zuen legez, fenomenalismoa, materialismoa eta enparauak, zio pragmatikoek bultzaturiko hizkuntza hautaketak errepresentatzen dituzten hitz egiteko moduak besterik ez dira. Prefosta, bada, Aufbau aren jitea eta xedeak sistema fenomenalista bat baino pluralagoak ziren, eta hori izan behar da kontuan batik bat.
|
|
|
(Itxurazko) proposizio batek,(...) eduki faktikorik ez duenak, ezin du ezta ere inolako gertakaririk
|
adierazi
, ezta pentsagarria den gertakari bat ere; hau da, ez da proposizio bat, esanahirik ez duen soinu edo marra pilaketa hutsa baizik.56
|
|
|
Eta horretarako asetze hutsak eta antzuak baztertu behar dira. Azkenik, ziurra eta egiazkoa dena ere nahi du
|
adierazi
‘positibok’, preseski zalantzatiaren aurka, dudatsuaren kontra. Filosofia positiboak —positibista, beste modu batera esanda— gizabanakoaren harmonia logikoa osotzen duela pentsatzen zuen Comtek; ziurra, ongi oinarritua eta zalantzen arerioa zenaren esparruan, ezagutzan batik bat, mugitzeko ikusmoldea.
|
|
|
Onartzen zuten logika, gogoeta, pentsamendua, ikerkuntzaren alde bat direla —analitikoa—, baina ez bakarra. Pentsamendua munduarekin lotu nahi izan zuten hura nolabait ulertzeko, eta hori Wittgensteinek ez zuen argi
|
adierazi
. Hortik, bada, Vienako Zirkulukoen irrika enpiriaz eta egiaztagarritasunaz aritzerakoan.
|
|
|
Gauza biak" krimentzat" jotzen zituzten, Adolf Loos arkitekto vienarrak arteari buruz mintzatzerakoan esan bezala. Positibista logikoek, haatik, ez zuten ideia hura modu hain bortitzean
|
adierazi
, kide batzuk —Otto Neurath batik bat— gertu ibili arren.
|
|
|
Filosofia ez da natur zientzietariko ezinik ere. (" Filosofia" hitzak natur zientzien gainetik edo azpitik dagoen zerbait
|
adierazi
behar du, baina ez haien albotik).
|
|
|
Frazerri egindako kritika hortik dator. Bai Tractatus ean, bai etikari buruzko hitzaldian, etikari buruzko liburu bat idaztearen arazoa ikusi dugu, hau da, nola
|
adierazi
balioen mundua gertakarien hizkuntzaren bidez. Hots, nola elkartu balioak eta zientzia, nola bildu mistika eta arrazoia, nola batu isiltasuna eta hizkuntza eztanda etiko batean. Etikari buruzko liburu bat idaztearen arazoa aztertzeko, Wittgensteinek 1931tik aurrera The Golden Bough (Urrezko abarra) aukeratu zuen zehazki.
|
|
2001
|
|
|
Literaturaren irakaskuntzaren helburu nagusia gaztearen heziketa morala da, hau da, bizitzarako baliagarriak izango zaizkion bizitza eta portaera ereduak eskaintzea. Horregatik, olerkariak kritika handiak jasotzen zituen baldin eta zuzentasun moralik gabe
|
adierazi
edota eredu moral desegokiak eskaintzen bazituen. Olerkaririk maitatu eta ezagunenak Hesiodo, Solon, Arkiloko eta fabulistika izan ziren.
|
|
|
Hala bada, razionaltasun oro bazterturik geratzen da eskema honetan eta hori da Platonek rapsoda eta olerkariei dien arbuioaren zergatia. Sokratesek pasarte argigarri honetan
|
adierazi
bezala:
|
|
|
Platonek edozein errealitatek —berdin dio zaborra, politika edo izaki bizidun baten antolamendu biologikoa den— beti bi alde dituela ikusten du: aldakorra den bat (bere kolorearen ñabardurak, bere pisu edo tamaina), eta beti egonkorra den bestea, ondorioz errealitate hori zer nor den
|
adierazi
eta gainerakoetatik ezberdintzea ahalbidetzen duena. Pertsona batek bestelako animalia askok duten pisu berdina izan dezake, baina ez du animalion kode genetikoarekin bat egiten.
|
|
|
Gorputz bat jasotzean bere pisua sentitzen dudala esan dezaket, baina hori nire inpresio subjektibo soila da. Aitzitik, zera esaten badut," gorputza pisua da", orduan egia objektibo bat
|
adierazi
nahi dut. Horretarako, substantzia batek (gorputza) akzidente batekin (pisutasuna) duen harremana adierazten dut, eta ez hautemapen soil bat.
|
|
|
" Gatazka hauen borroka lekuak, bada, Metafisika izena du" (A VIII (E29)). Metafisika ezagutza ororen bilkura da, arrazoimen hutsak sistematikoki ordenatzen duen heinean; eta, beraz, oro har Filosofia
|
adierazi
nahi duela uler daiteke. Hau aspaldi batean zientzia ororen erregina omen zen, eta merezi zuen titulua gainera bere ikerketaren garrantzia dela eta, baina gaur bere izena aitatzeak mespretxua baino ez du sortzen.
|
|
|
Kantek, aldiz, hau dio: gizakiaren fakultate (Vermogen) den arrazoimen huts hori dela ororen iturria, baita ere askatasunarena62, lehenago
|
adierazi
dugunez. Ez du gorago jotzen —gizakiarengana berarengana, hain zuzen— askatasuna aurkitzeko63 Eta gure tesiaren zeharo kontra eginez, arrazoimenaren legeak (nahimenari ezarriak) direla maitatzearen iturri, maitatzearen gaineko64 baiesten du, alderdi honetan gu bion arteko desberdintasuna leize bihurtuz.
|
|
|
Baina zerbait oso garrantzitsua
|
adierazi
behar da maitatzea den giza fenomenoari buruz: maitajardunaren barruan dauden jardun alderdi edo aurpegiak.
|
|
|
Ezagumenari buruzko galdera oro, maitamenari buruzko galdera da. Argitu ezina, heldu ezina,
|
adierazi
ezina gizakiagan, maitamena da, bere neurririk gabeko sakontasunean. Maitasuna diren hautamena eta ezagumena dira gizakiaren ariketarik arruntenak; baina baita ere, maitamena bezala eta berarekin batera, gizakiaren misteriorik askaezinenak, ezagutezinenak.
|
|
2002
|
|
|
1791n idazten ari zitzaionean, Samuel Benthamek St. Helensko Baroiari
|
adierazi
zion ez jartzeko arretarik I. hitz atzeari, lanari oro har begiratzen bazion, honek" ez baitauzka eraikitzeko moduari buruzko xehetasun aspergarriak besterik" 20 1793an Jeremy Benthamek lanaren kopia bidali zion Loughborough baroiari, eta harekin batera bidalitako gutunean honako hau idatzi zuen:
|
|
2003
|
|
|
Gainerako guztiek ere beren adostasuna
|
adierazi
zuten eta Sokratesek egindako gonbidapen ber178 bera egin zuten ere. Aristodemo ez zen haietako bakoitzak esandakoaz zehatz gogoratzen, ezta ni hark esandako guztiaz; baina gogoangarrien iruditu zitzaidana eta hizlari horietako gogoangarrienen hitzaldia esango dizuet.
|
|
|
Ez da hemen nahitaezkoa interpretazio mota desberdinen adibideak ematea, ezta ekitatearen eta zuzenbidearen derrigorraren arteko aldea
|
adierazi
eta lehena edo azkena noiz aplikatu behar den plazaratzea ere, hori bere lekuan azalduko baita. Ohar bedi, soil soilean, kausa mota batzuk, hala nola, alargunarenak, umezurtzenak, eliza eta ospitalenak, testamentuenak eta antzekoenak, mesedegarri deitu direla.
|
|
|
17 Bukatzeko,
|
adierazi
behar da esandakoak erakartzen duela legeak orokorrak izan eta ezinezkoa dutela etorkizunean dena xedatu, jazo daitezkeen gertakizun mugagabe oro aurreikusi eta ustezko kasu guztiak bakandu. Horratio, legegilearen zuhurtasun eta eginbeharrean sartzen da ohiko eta usuzko gertaeren aurreikustea.
|
|
|
Horrexegatik, Papinianok horien alde erabaki zuen ordezpena iraungita zegoela, hauxe azalduz: ekitateari ekinez, uler daiteke, testamentugileak ez duela
|
adierazi
adierazi nahi zuen guztia, eta aitona edo amona horrek ilobak seme alabak izatearen kasua aipatu ez arren, ezin ondoriozta daiteke horiei euren gurasoen oinordetza kendu nahi zienik. Gauza bera ulertu izan balitz zurtz ordezpenaren kasuan, pentsa zitekeen aitak ez zuela kontuan hartu kasu bat:
|
|
|
Horrexegatik, Papinianok horien alde erabaki zuen ordezpena iraungita zegoela, hauxe azalduz: ekitateari ekinez, uler daiteke, testamentugileak ez duela adierazi
|
adierazi
nahi zuen guztia, eta aitona edo amona horrek ilobak seme alabak izatearen kasua aipatu ez arren, ezin ondoriozta daiteke horiei euren gurasoen oinordetza kendu nahi zienik. Gauza bera ulertu izan balitz zurtz ordezpenaren kasuan, pentsa zitekeen aitak ez zuela kontuan hartu kasu bat:
|
|
|
Horretan desberdintzen da, besteak beste, Puffendorf, Grotius eta abarrekoen pentsamoldetik. Horiek gizartearen barruan igartzen dute Jainkorik gabeko zuzenbide naturala, gizabanakoen bizimodua arautu, eta lege eta aginduetan
|
adierazi
behar dena. Hark, esan legez, Jaungoikoa behar du; harengana darama bere sistema.
|
|
|
Baina egia ez balitz, zientzialari komunitateak hori zalantzarik gabe ukatuko luke. Kuhnek muinean bestelako gauza bat nahi du
|
adierazi
, hots, ezagutzaren lorpena ez dela metatzailea, ez doala in crescendo etengabe, alderantziz baizik: lasaitasun garaiak daude eta horiek bortizki eteten dira zientzi iraultzak direla-eta, lehen azaldu dugun moduan.
|
|
|
Lehenik, aipatutako arazo guztiak paradigmaren menpeko arazoak ziren, eta sarritan modu askotara. Batzuk —esaterako, perturbazioaren terminoen eratorpena Newtonen planeten teorian— ezin izango ziren
|
adierazi
ere paradigmarik gabe. Newtondar teoriatik erlatibitatearen teoriarako trantsizioarekin, arazo horietako gutxi batzuk eraldatu egin ziren eta ez ziren guztiak ebatzi.
|
|
|
Newtondar teoriatik erlatibitatearen teoriarako trantsizioarekin, arazo horietako gutxi batzuk eraldatu egin ziren eta ez ziren guztiak ebatzi. Beste arazo batzuk —esaterako, indar elektrikoen lege bat ezartzeko saiakera—
|
adierazi
ahal izango lirateke, eta, izan ere, azkenik ebatzi zituen paradigma agertu aurretik adierazi ziren, modu zehaztugabean bada ere. Baina azken modu horretara ebatzezinak gertatu ziren.
|
|
|
Newtondar teoriatik erlatibitatearen teoriarako trantsizioarekin, arazo horietako gutxi batzuk eraldatu egin ziren eta ez ziren guztiak ebatzi. Beste arazo batzuk —esaterako, indar elektrikoen lege bat ezartzeko saiakera— adierazi ahal izango lirateke, eta, izan ere, azkenik ebatzi zituen paradigma agertu aurretik
|
adierazi
ziren, modu zehaztugabean bada ere. Baina azken modu horretara ebatzezinak gertatu ziren.
|
|
2004
|
|
|
Hala ere, bi bide hauei esker ezagutu daiteke gizakien eta piztien artean dagoen aldea. Zeren ondo gauza nabarmengarria baita ez dagoela inon hain gizaki abereturik eta kirtenik (zoroak ere kontuan izanik) gai izango ez dena zenbait hitz elkarrekin josteko eta diskurtso bat osatzeko bere pentsamenduak
|
adierazi
ahal izateko; eta, ostera, ez dagoela antzerako zerbait egin lezakeen animaliarik, ezta perfektuena edo zorion handienean jaiotakoa ere.36
|
|
|
Jainkoaren ideiari esker esan ahal izango da ideia horiek ez direla asmaketa hutsa, benetako zerbaiti dagozkiola. Era paraleloan, ideia sentigarriek benetan existitzen den zerbait
|
adierazi
balute, euren hastapena Jainkoarengan aurkitu lukete. Eta horrela, azken argumentua bertsua da, bai pentsamenduaren munduaren objektibotasuna frogatzeko orduan, bai mundu sentigarriarena frogatzerakoan.
|
|
|
Dena dela, ideiok argiak eta bereiziak, zalantzarik gabekoak, diren arren, hemen geratuz gero, ez litzateke inondik ere Descartesen egitasmoa betea izango, behin baino gehiagotan
|
adierazi
baitu bere helburu nagusietakoa naturari buruzko ezagutza sendo eta segurura heltzea dela, guztiontzat eta betiko balioko duen ezagutzara. Eginbehar honek pisu nabarmena izango du Meditazio metafisikoetan, nolabait disimulatuta dagoen arren elizako eta unibertsitateko buruekin arazorik ez izateko eta, jakina, lan horren asmo nagusia metafisika sendo bat eskaintzea ere badelako.
|
|
|
Orobat esan zezakeen etikaz. Eta nolabait esan egin zuen farisauei zorrotz
|
adierazi
zienean larunbata (orduko agindurik nagusietako bat) gizakiarentzat egina zuela Jainkoak, eta ez gizakia larunbatarentzat (Markos 2, 27). Izan ere, gizakiarentzat ona dena izan behar du helburu eta jomuga aginduak.
|
|
|
" Aplikaturiko, pentsaturiko perpaus zeinua da gogoeta", esaten digu Wittgensteinek (3.5). Baina gogoeta endelegarri izango bada, zentzurik duen perpaus batean
|
adierazi
behar da. Hala ulertu behar da Tractatus eko laugarren perpaus nagusia:
|
|
|
Edo beste era batean esanda, izenek ez dituzte objektuak irudikatzen perpausek gertakariak irudikatzen dituzten modu berean. Eta ‘irudikatu’ hitza bere zentzurik orokorrenean hartu dugu orain," irudiztatu"," ordezkatu"," antzeztu"," (ber) aurkeztu","
|
adierazi
" adierak biltzen dituela. Perpausen irudikatzearen eta izenen ordezkatzearen arteko bereizketaz jabetzen hasteko gogoan izan behar dugu, hizkuntza ez dela hitzen multzoa, ez dela hitzen osotasuna (ez dela daitezkeen hitz guztien bilduma, alegia), perpaus guztien multzoa baizik.
|
|
|
Izena aipamen hutsa izango ez bada, perpaus baten testuingurua behar duela ikusia dugu. Egia esan, perpausik gabeko izenak zerbait adierazten du, ordezkatzen duen objektua adierazten du, bai, baina ez du objektuaren egoera adierazten; izenak ezin du gauzen egoera (Sachverhalt, Sachlage) bat
|
adierazi
, hori perpausaren zeregina da. Lehenago ohartarazi dugunez, izenek objektuak adierazten dituzte; perpausek gertakariak (Tatsache), gauzen egoerak (Sachverhalten).
|
|
|
Hitzaldi hura Xabin Egaña aspaldiko lagunari eskaini nion eta orain ere eskaintzen diot gogo biziz eta esker onez. Margolari eta gogoetalari aparta den Oñatiko seme honi asko zor dio ene hitzaldi hark; ez, egia esan,
|
adierazi
nuenagatik, hura adierazteko jaso nuen kemena eta arrimuagatik baizik. Pazientzia eta trebetasun handiz ene hitzaldia irakurri zuen Markos Zapiain filosofo bikainari ene eskerrik beroenak bihurtzen dizkiot berriro.
|
|
|
Aitzin-solasa, amaiera aldean, eta bigarren kapitulua, A 43= Ak, IV, 416). 25 Kantentzat moraltasuna ez da sentimendu bat, Shaftesbury k eta beste enpiristek uste zuten bezala, sentimenduak beharrezkoak izan arren arau moralez jabetzeko. Sentimenduen zentzu objektiboa
|
adierazi
nahi du. Moralaren zentzu objektiboa, haren ustez, eginbehar (Pflicht) bat izatean datza.
|
|
|
Gertakarietatik kanpo eta, orobat, gertakariez egiten ditugun perpausetatik. Gogoan izan, idazlan honen lehenengo zatian (irudikapen teoriari zegokion zatian, alegia)
|
adierazi
bezala, perpausak ere gertakariak direla eta perpausen osotasuna hizkuntza dela (4.001). Gogoan izan, halaber, mundua gertakarien osotasuna dela eta gertakaritan banatzen dela (1.1; 1.2).
|
|
|
Etika, bada, mundutik eta hizkuntzatik kanpo dago Wittgensteinentzat. Etika perpausik ez dago, perpausak ezin baitu gertakari bat baino zerbait garaiagorik
|
adierazi
(6.42). Etika ezin adieraz daiteke.
|
|
|
Orobat," Neska hori idazle ona da" esaterakoan. Aipatu neskak ongi idazten duela
|
adierazi
nahi izan dugu, ez besterik. Eta hori gertakari bat baino ez da, egiazko edo faltsu izan daitekeela gorabehera.
|
|
|
Wittgensteinek tesi hau defendatzen du funtsean: " Ezin dugu
|
adierazi
adierazi nahi dugun guztia eta erabat mirarizkoa denari buruz esaten dugun guztiak zentzurik gabekoa izaten jarraitzen du" (64).
|
|
|
Wittgensteinek tesi hau defendatzen du funtsean: " Ezin dugu adierazi
|
adierazi
nahi dugun guztia eta erabat mirarizkoa denari buruz esaten dugun guztiak zentzurik gabekoa izaten jarraitzen du" (64).
|
|
|
Esan dezagun azaldu asmo duguna ez dela Wittgensteinen fedea edo fede gabezia, Vienako filosofoak Jainkoaz —Harengan benetan sinistu zuen ala ez oraingoan alde bat utzita— eta bizitzaren zentzuaz (hots, etikaz) izkribuz
|
adierazi
zuena baizik. Bi arrazoi nagusik bultzatu gaituzte hautu hori egitera.
|
|
|
Moralismo, prezeptibismo edota erlatibismo (hots, indiferentismo) batean eroriko ez bagara, behar beharrezkoa da giza jokabide eta portaeren bideragarritasun errealizatzailea metodikoki eta era fidagarri batez aztertzea. " Errealizatzaile" epitetoarekin zera
|
adierazi
nahi dugu, alegia gizakiak bere burua eta bere hurkoena errealizatzeko eta errealizatzen laguntzeko, hurrenez hurren, bere berezko duen premia eta izaera. Errealizazio eta errealizatu terminoak" erreal (itate)" hitzari estuki lotuak daude, etimologikoki ez ezik, semantikoki ere.
|
|
|
" Adimen" eta" arrazoimen" adigaiak maizegi baliokidetzat hartuak izan badira ere, ezberdinak dira formalki, Xavier Zubirik argiro erakutsi zuenez," zeren arrazoimena ez baita adimen mota berezi eta berezitu bat besterik, eta adimena ez baitatza formalki pentsamendu abstraktuaren eta erreflexio kontziente betearen gaitasunean, baizik eta gauzak errealitate gisa atzemateko gaitasunean". 20 Bereizketa honek berebiziko garrantzia du, zeren, Ignacio Ellacuriak zuzen ikusi zuenez," gizaki mota ezberdinak onartzeko oinarria ematen baitu" eta, erants dezakegu, arrazoimenaren idolatria saihesteko argi bide bat seinalatzen baitu.21 Guztiarekin ere, ezin uka daiteke arrazoimena ere gizakiaren berezko ezaugarri eta tasuna dela, baldin eta gizakiaren egungo estadio ebolutiboa hartzen badugu eta arrazoimena artikulazio bikoitzeko hizkuntzaren ahalmenaren (hots, mintzamenaren eta ez baitezpada idazmenaren!) korrelato formaltzat hartzen ere. Horixe
|
adierazi
nahi izan dugu logos kontzeptua hizkuntza/ arrazoimen binomioaren bidez itzuli dugunean; hizkuntza/ adimen binomioa ere eman genezake, dudarik gabe. Argitzapenok egin ondoren ikus dezagun mintzamena/ arrazoimena eta gizartekoitasuna nola uztartzen diren, horrek berebiziko munta baitu gizakiaren etikotasuna egokiro ulertzeko.
|
|
|
Biologia eta kultura giza errealitatearen bi" mementu eratzaile" ditugu, bakoitzak bere dinamika propioa duena baina elkarren beharrean daudenak txanpon baten aurkia eta ifrentzua bezala. Gizakiaren biologia diogunean berorren elementu organiko estrukturalak
|
adierazi
nahi ditugu, gizakiaren mementu estruktural gisa ulerturik. Gizakiaren egitura biologikoa, bada, giza errealitatearen mementu estruktural, eratzaile eta osatzaile gisa ulertzen dugu.
|
|
|
izate den heineko izatea ren (to on he on) zientziaren eraikuntzan porrot egina baitzuen Aristotelesek, halabeharrez eta ezinbestez. Porrot ohoregarria bezain ekidinezina, ordea; bera baitugu inor baino lehenago eta sakonago horretan saiatu zen filosofoa, batetik, eta, bestetik, izate den heineko izatearen zientzia egin nahi izatea, hizkuntzaren forma logikoa hizkuntzaren bidez
|
adierazi
nahi izatea bezain ezinezkoa baita. Platonek itxuren mundutik haratagoko hodeiertz batean kokatzen zuen ideien (eidon) errealitatea.
|
|
|
Baina esan ere behar da zentzugabekeria —eta munduaren hondamena— litzatekeela mistiko denari buruz galderarik ez egitea eta erantzun biderik aurkitzen ez saiatzea. Horixe dateke, hain juxtu ere, Wittgensteinek
|
adierazi
nahi duena bere gogoetan: " Ene perpausek zentzu honetan argitzen dute:
|
|
|
Gauza banako bakoitzari legokiokeen izen propioa eman ahal bagenio, bere izana edo substantzia (ousa, essentia, Wesen)
|
adierazi
genuke. Errigore osoz mintzatuz, zinezko izen berezi edo propioak hauek lirateke:
|
|
|
Gorago azpimarratua dugu gizakiaren erantzukizunezko izaera, etikotasunaren iturri zuzena dena. Orain bere sakonera ontologiko eta existentziala
|
adierazi
dugu. Ezen etika zerbait izango bada, existentziala behar du izan, hau da, gizakiaren existentzia osotoro inplikatuko duena eta hari zentzua emango diona.
|
|
|
Antzinateko jakinduriek, lehen filosofo grekoek, Platonek, Plotinok..., filosofo kristauek, eta, oro har, filosofia teistak eta transzendenteak mundutik eta subjektutik kanpoko errealitate bati erreferentzia eginez funtsatu dute moraltasuna, errealitate horren definizioa eta atributuak desberdinak izan direlarik. Etika immanenteaz endelegatzen dugu errealitate transzendentea berariaz eta sistematikoki baztertu eta errealitate immanente batean (Bizitzan, Naturan, Historian, Gizartean, Gizakian...) etikotasuna funtsatzen dutenak, errealitate immanente zimendatzailea ezberdina izan ohi delarik pentsalari, korronte eta eskolaren arabera, parentesian
|
adierazi
dugunez. Hala, zenbait sofistak, estoikoek —gehienek bederen—, filosofo materialistek, (neo) positibistek, existentzialistek, antihumanistek... era bateko edo besteko etika immanente bat defendatu dute.
|
|
|
Balio sozialen berebiziko garrantzia azpimarratu beharra dago, horiek baitira taldearen kohesioa eta berezitasuna segurtatzen dituztenak eta, halaber, taldekide bakoitzaren unibertso mentala konfiguratzen dutenak. Balio sozialak diogunean gizatalde edo kultur jakin batek aro historiko batean dituen balio komun nagusiak
|
adierazi
nahi ditugu bereziki. Eta, dakigunez, gizarte bakoitzak bere balio propioak ditu, kultura —eta are azpikultura edota gizarte klase— batetik bestera ezberdintasun handiak ageri direla.
|
|
|
Max Weber-entzat, bestalde, balioak datu objektiboak dira, baina ez razionalki sortuak. Antropologia kulturalak kultur ezaugarri normatiboak
|
adierazi
ohi ditu balio kontzeptuaren bidez, kultur sistema ezberdinen arteko konparazioak egiteko bidea zabaltzen duelarik horrenbestez.30
|
|
|
Eta alderantziz ere. Egitura diogunean araueta sinbolo sare kohesionatu eta eragile bat
|
adierazi
nahi dugu bereziki. Estrukturalismo itsuan erori gabe, ezin uka daiteke ondasun eta produktuen trukeak, hitz bidezko komunikazioak bezala, erregela sistema egituratu bati erantzuten diola.
|
|
2005
|
|
|
[...] Lehenak legegileen agintaritza baieztatzen du, eta, besteak, epaileena: Magistratuak
|
adierazi
duen borondatea, ororentzako zuzenbidea da[...]
|
|
|
[...] Eta magistratuak
|
adierazi
zuen borondatea, zuzenbidea da beraren meneko bakoitzarentzat[...]
|
|
|
[...] Hortik dator halako erregela, laugarrenaren itxurakoa dena, eta hirugarrenaren eta bigarrenaren kari berberak dituena, eta, beraz, lehendabiziko erregelarenak ere: Errepublika guztiek
|
adierazi
zuten nahia, horixe da zuzenbidea.
|
|
|
2 Ez dator hori izenaren etimologiaren aurka, gerra bera, bellum, baitator aspaldiko duellum delakotik, duonustik bonus datorren modu berean; halaber, duis delakoak, bi
|
adierazi
nahi duenak, bis ere sortu du. Dueloa bitaz esan ohi da, bakea batasunari esaten diogun modu berberean.
|
|
|
Lehen erregela gorena, horren gainean besterik ez dagoela, hauxe da: Jainkoak
|
adierazi
duen nahia, horixe da zuzenbidea. Esamolde horrek adierazten du zuzenbidearen lehen jatorria, eta arrazoi osoarekin jartzen da lehen printzipio gisa[...]
|
|
|
[...] Goragoko erregeletatik dator jarraian ematen dena: Errepublikak
|
adierazi
zuen nahia, horixe da zuzenbidea herritarguztientzat[...]
|
|
|
Erregela honetan adierazten da aurrekoa: Errepublikak
|
adierazi
zuen nahia, horixe da zuzenbidea gizabanako guztientzat. Aurrekoaren legea baino, desberdina da bigarren hau, epaia eta lege zibila desberdinak diren neurri berean, epaia egitate zehatzari dagokion legea baita.
|
|
|
Lehen erregela gorena, horren gainean besterik ez dagoela, hauxe da: Jainkoak
|
adierazi
duen nahia, horixe da zuzenbidea. Esamolde horrek adierazten du zuzenbidearen lehen jatorria, eta arrazoi osoarekin jartzen da lehen printzipio gisa[...] (De iurepraedae commentarius, II.k.)
|
|
|
Honekin batera
|
adierazi
beharra dago, hala ere, hizkuntzak gizakiarengan duen eragina ez dela ere absolutua eta, beraz, gizabanakoak ez duela honengatik bere nortasuna modu sortzaile batean garatzeko aukera erabat galtzen, nahiz eta beronen askatasuna beti erlatiboa izango den. Aipatu ere, bukatzeko," hizkuntzen izaera nazionala" planteatzen den unetik, gizabanakoaren eta hizkuntz komunitatearen arteko lotura estu hau aitortzen den unetik, onartu beharra dagoela baita ere giza-hezkuntzaren dimentsio linguistiko eta dimentsio nazionalaren arteko interakzioa112.
|
|
|
Hemen eta orain guretzat garrantzitsuena, hala ere, hizkuntzak gizakiaren garapen pertsonal edo etiko moral horretan duen eginkizuna zehaztea da. Interesgarria izan daiteke gogora ekartzea, eta honela
|
adierazi
dugu jada, Humboldten ustetan hizkuntza ezberdinak, egiaz," jarduera espiritualak behar dituen tresnak" edo, bestela esanda," hura iragateko beharrezkoak diren bideak" direla127 Gizakiaren formazioa ez da zabaltze kognitibo baten emaitza bakarrik, baizik eta baita ere autoerrealizazio pertsonal baten ondorioa, eta, zabaltze horretan bezala, autoerrealizazio honetan ere ezinbes... Hizkuntzaren funtzionaltasuna, beraz, ez da maila eraginkorrean geratzen baizik eta, harago, maila antropologikoan ere islatzen da:
|
|
|
Norberaren hizkuntzak eta bestelako hizkuntzek, honela ikusi dugu lehenik, etenik gabe eskaintzen dizkiote gizakiari honek bere garapenerako behar dituen situazio ezberdinak, hau da, ezagupen edo sentipen berriak edukitzeko aukerak. Ondoren, eta aurreko ideia zehaztuz, hizkuntza ezberdinak ikastea bestelako mundu ikuskerekin konfrontatzea dela
|
adierazi
dugu eta, baita ere, nola jarduera horrekin pertsona bakoitzak bere ikusmoldea aberasteko aukera duen. Bestela, eta gai konkretu bati helduz, itzulpengintzak berez aurkitzen dituen gainditu ezinezko mugez aritu gara eta, hemendik, ikusi dugu hizkuntza ezberdinak ezagutzea eta erabiltzea ze aberatsa izan daitekeen gizabanako bakoitzarentzat.
|
|
|
Hizkuntzen ikerketa sakon eta zabal honen" helburu nagusia", jarraian azaldu bezala, hizkuntzaren beraren dimentsio antropologikoan oinarritzen da, eta, egiaz, hemendik abiatuz iristen da Humboldt modu honetako ikerketen" interes orokorraz" hitz egitera. Honetaz aparte esan beharra dago, bukaeran
|
adierazi
bezala, hizkuntzen estudio entziklopedikoak baduela ere" bigarren mailako helburu" praktiko bat, honek hizkuntza ezberdinen ikas irakaskuntzari oinarri eta erreferentzi puntu bat eskaintzen dion heinean. Orokorrean esan dezakegu, beraz, autore honek interes handia duela hizkuntzaren estudioa beronen aniztasunetik bideratzeko, ze, bere ustetan, hau ezinbestekoa da gizakia bere izate pertsonalean gehiago ezagutzeko eta bere garapen prozesuan hobeto ulertzeko.
|
|
|
Wilhelm von Humboldtekin, honela
|
adierazi
dugu idazlan honen sarreran, puntu garaienera iristen da Alemaniako mugimendu neohumanista, hain zuzen, hark lantzen duen giza-formazioaren edo" Bildung" delakoaren teoriarekin. Bere obrak, hala ere, ez digu eskaintzen honi buruzko azalpen sistematiko eta bukatu bat; alderantziz, bere testuen artean giza eta gizarte zientzien inguruko gai ezberdinei buruzko lanak aurkitzen ditugu eta, askotan, hauek nahas mahas heterogeneo baten itxura hartzen dute.
|
|
|
Vossler, E. Sapir, B. L. Whorf) lotuta agertzen zaigu, eta baita egungo sozio-linguistikarekin eta antropo linguistikarekin ere. ...abiapuntu bat da diziplina horientzat guztientzat ze, egiaz, berau hizkuntz erlatibitatearen printzipioaren185 lehen formulazio sistematikotzat har daiteke186 Humboldt, azken batean, pertsonalitate bat da hizkuntzalaritzan; zentzu honetan, E. Coseriuk" linguistika orokorraren sortzaile" bezala kontsideratzen du eta H. Gipper ek, gainera," ikerketa linguistiko modernoari bide berriak
|
adierazi
zizkion hura" bezala187 Hizkuntz kontzepzioari emandako" biraketa kopernikar" haren ondorioak, bigarrenik, antzeman daitezke ere hizkuntzaren filosofian eta pentsamendu hermeneutikoan: M. Heideggerrek, adibidez, Kawi hizkuntzari buruzko haren" Sarrera"() goraipatzen du eta baita bere hizkuntz estudio propioen abiapuntu bezala hartzen188 Antzeko zerbait gertatzen da H. G. Gadamerrekin ere, zeinek hizkuntzaren naturaltasuna —hark bezala— hizkuntzen aniztasunaren perspektibatik behatzeko beharra ikusten duen189 Gure autorearen hizkuntz ideiek, bestela, badute ere jarraipenik K. O.
|
|
|
Hau ondo ulertzeko, hasieran, gizakiaren" indibidualitate" eta" idealitatearen" artean kontraesanik zergatik ez dagoen —baizik eta elkarren arteko osagarritasun bat— aztertu dugu. Jarraian, hark" indibidualitate" eta" karaktere" bezalako kontzeptuak nola bereizten dituen
|
adierazi
dugu eta, aldi berean, zergatik bigarrenak bere antropologia pedagogikoan edo pedagogia antropologikoan garrantzi berezia duen. Honekin lotuta, eta bukatzeko, antropologia honek ikusarazten duen dimentsio" teleologikoa" kontsideratu dugu eta, honen haritik, gizakia ikertzen duten diziplina ezberdinen arteko elkarlanaren beharra ere azpimarratu dugu.
|
|
|
Gogoan duen egitasmoa, egiaz, gizakia bere dimentsio guztietan aztertuko duen benetako teoria bat osatzea da, alegia, berau bai enpirikoki eta historikoki bai filosofikoki eta idealki hausnartzen duen" antropologia konparatu" bat abian jartzea. Honi buruzko bere testu esanguratsuenak, jada
|
adierazi
moduan," Das achtzehnte Jahrhundert"(?) eta" Plan einer vergleichenden Anthropologie" (1797?) dira. Hauek erreferentzia nagusi bezala hartuz, baina ez hauek bakarrik, pedagogikoki esanguratsuak diren humboldtiar antropologiaren hainbat aspektu azalduko ditugu jarraian.
|
|
|
Horrela, bada, osotasunean hartutako hizkuntz fenomenoa bihurtzen da bere ikerketa antropologikoen objektu, eta, lehenago
|
adierazi
bezala, ez da hizkuntzaz orokorrean bakarrik arduratzen baizik eta baita hizkuntza partikular guztiez ere.
|
|
2006
|
|
|
Horixe zen, hain zuzen, Nestor Pilosko erregearen aurrera iritsirik, Telemakok zuen beldurra, alegia, ez zuela jakingo hitz egiten: ez dago prest (pepeirhmai) arrazoi argiak emateko, lotsatu egiten da agure zahar (andra geraiteron) eta jakintsu baten aurrean ezer
|
adierazi
aurretik113 Mentorrek emango dizkio aholkuak Telemakori, eta honek, ikasitakoa erabiliz, jainko batek bezala hitz egingo du Nestor agurearen eta Feazeko Biltzarraren aurrean.
|
|
|
Itzul gaitezen berriro Telemakoren heziketari buruzko pasartera: bere aita Odiseorekin borrokatzeko prest agertu denean, armak erabiltzeko trebetasun nahikoa lortu duela
|
adierazi
duenean, oso aitorpen paradoxikoa egin du Telemakok, borroka atarian baitio, esan, lortu duela, jadanik, jakinduria:
|
|
|
Atenak
|
adierazi
dio Odiseori iritsi dela mendekua hartzeko ordua eta bere laguntza osoa izango duela horretarako: harekin nahastuko da, odolez kutsatuko da borroka irrikituan (me/ iama macesai)'.
|
|
|
Lurrean, bestalde, hezur haragizko aristokratek metal distiratsua erabiliko dute beren gorentasuna eta jainkozkotasuna
|
adierazi
nahi badute.
|
|
|
Jainkozkoak beldurtu egin dira mehatxuarekin eta Atenaren bidez
|
adierazi
dute beteko dutela Zeusen agindua70: alferrik da Zeusen aurka saiatzea, ez hitzez, are gutxiago indarrez.
|
|
|
Berriro atera zituzten argitara, Gearen aholkuei jarraikiz, honek
|
adierazi
baitzien, zehaztasun handienaz, haien laguntzarekin lortuko zutela garaipena eta loria ederra (Hesiodo, Teogonia, 626).
|
|
|
Jainkozkoek Troiako gerrari buruz Biltzarra egin dutenean ere publikoki (epeesi agoreuan) 5
|
adierazi
du Zeusek Heraren aurkako salaketa, gainerako jainko andereek erabaki dezaten. Jendetasunaren beharra egitura sustraitua da, ondorioz, jainkoen Biltzar berri horretan.
|
|
|
Ikuspegi analitikoago batek, berriz, izen bakarraren azpian Homero bat baino gehiago egon zirela uste izan du;
|
adierazi
da, esate baterako, Iliada eta Odisea poeta ezberdinen sorkuntza izan zirela; Odisea n bertan erregistro ezberdinak ikusi dira: poeta batek idatziko zituen V, VI, IX, X, XII, XIV, XVIII, XIX eta XXII. kantuak eta, bigarren batek gainerako guztiak.
|
|
|
Inola ere ez: gureganako borondate ona lehendik
|
adierazi
eta erakutsi duten pertsonengana zuzentzen direnean bakarrik izaten dira bidegabekeriak. Horrenbestez, eskergabetasunaren bidegabekeria ez dela inongo gertakari banako eta partikularrik ondoriozta dezakegu; zirkunstantzien korapilo batetik sortzen da, eta haiek ikusle baten aurrean gertatzen direnean gaitzespen sentimendu a kitzikatzen dute, ikuslearen gogamenaren berezko eta oinarrizko egituraren kariaz.
|
|
|
Nire senideetako bi deitu zituzten iritzia eman zezaten kupel batean zegoen ardoari buruz; itxura guztien arabera, ardo bikaina, urtetsua eta uzta onekoa zen. Senideetako batek dastatu zuen, aztertu, eta hausnarrean aritu eta gero, ardoa ona litzatekeela
|
adierazi
zuen, berak sumatutako larru zapore ñimiñoarengatik ez balitz. Besteak, antzera jokatu ondoren, ardoaren aldeko epaia ere eman zuen, baina arazo bat zegoen, erraz bereizten baitzen burdina zaporea.
|
|
|
Haren zentzu ona eskasa denean, ez da gauza izaten diseinuaren eta arrazoimenaren edertasunak bereizteko, aipatu edertasun horiek gorenak eta bikainenak izan arren. Gizaki gehienak
|
adierazi
ditudan inperfekzio baten edo bestearen mendean dabiltza. Horregatik, nahiz eta garairik finenean kokatu, arte ederretan egiazko judizioa noizbehinka baino ez da gertatzen.
|
|
|
Baina ‘naturalismo’ hitza anbiguoa da, hau da, zentzu askotan erabiltzen da. Hemen
|
adierazi
nahi izan dugun naturalismoa hauxe da: Humek giza gogoaren funtzionamendua azaldu edo esplikatu nahi du kausazko legeak erabiliz, hain zuzen ere, naturaren edozein alderdi azaltzeko edo esplikatzeko proposatzen diren kausazko legeen antzeko legeak erabiliz (ik.
|
|
|
Arrazoiek, antza, kausatzen dute. Haatik, badago tradizio luze bat esaten duena arrazoiak (ustea+ desioa) ez direla kausak —edo arrazoiaren eta ekintzaren arteko erlazioa ez dela kausala— eta arestian
|
adierazi
dugunak tradizio horri kontra egiten dio. Tradizio horren arabera, ekintzaren eta arrazoiaren artean dagoen lotura logikoa da, kausala baino.
|
|
|
Filosofia ororen mamia egiaren eta denboraren arteko harremana da Kojeverentzat. Filosofoak egiaren bila ibili izan dira beti, aurkitutzat eman izan dute maiz, eta hitzez, kontzeptuen bitartez,
|
adierazi
nahi izan dute. Baina egia, agertzekotan, mundu historikoan ageri denez, beharrezkoa da lehenaz eta geroaz hitz egitea, bilakaeraz, azken batean denboraz.
|
|
|
" zirkulu", esate baterako, izen adieraduna da: zer den adieraz daiteke, espaziotik kanpoko integrala ez bezala, adibidez, berau algoritmo batez
|
adierazi
behar baita. Horrenbestez, sistema teologikoak geometria erreal bat egitura dezake, hots, fisika geometriko bat, ez besterik.
|
|
|
Ekintza askean eta ekintza askearen beraren kariaz, denboraz berex dagoen zerbaiti lotzen zaio gizakia. Halatan, Platonek Er en mitoan
|
adierazi
bezala: arimak bere patua hautatu egiten du, baina jaio aurretik.
|
|
|
Une biak banatzen dituen muga ezin izan daiteke une bat bere horretan. Orain bat izango balitz, pitxerrak apurturik edo osorik iraun bailuke, ezinezkoa baita ezein hirugarren egoera, Epikurok
|
adierazi
bezala (Kojevek diosku filosofiak horixe bera azpimarratu duela beti: inplizituki existitzen denez geroztik, eta argiki Aristotelesen ostean).
|
|
|
Kojevek Historiaren amaiera aurreneko bider
|
adierazi
zuenez geroztikako epe laburrean adina aldaketa funtsezkorik ez da inoiz gertatu, ez munduan ez Kojeveren garunetan.
|
|
|
Lehen Kojeveren iritziz, globalizazioaren oinarri izan litekeen egia oso hori Hegelek lortu eta
|
adierazi
du. Bigarren Kojevek berriz Hegel gehien hurbildu zaiona dela baino ez du idatziko.
|
|
|
Hegel eta Kojeverenganako bidea atontzen ari zirela, Parmenides eta Spinoza nahasi egin ziren eternitatea denbora gabe agerraraz zitekeela uste izan zutelarik. Oker jo zuen orobat Platonek eternitatea denboratik berex dagoela uste izatean, eta era berean huts egin zuen Aristotelesek eternitatea denboran dagoela
|
adierazi
zuenean. Azkenik, makur jo zuen Kantek ere eternitatea ontologikoki denbora baino lehenagokotzat jo zuelarik.
|
|
2007
|
|
|
Jadanik Xenofanesek eta Heraklitok
|
adierazi
diguten topiko orokorra errepikaturik, Anaxagorasen ustez ere giza adimena partaide da makrokosmosaren adimenean; eta gizakiok haren bidez pentsatzen dugu —nouj daramagu gure baitan—, eta haren bidezko borondateaz obratzen dugu —yuch ere haren agindua da—642.
|
|
|
• Tales, Anaximandro, Anaximenes, Heraklito edo Pitagoras ahoz
|
adierazi
ziren entzuleen aurrean, eta ahoz ezagutu zituzten besteen esanak153.
|
|
|
Hausnarketa aroa dator arlo guztietan, arkitekturan, eskulturan, pinturan...; erronka berriak, orobat: esaterako, mugimendua
|
adierazi
beharra189 Artea gogoetagai bihurtzen da: margolari, eskultore eta filosofo ugariren tratatuak ezagutzen dira190:
|
|
|
• Pintura anatomiari lotuta egon zen hasieran; eta, gero, eskulturan gertatutakoa errepikaturik, pertsonaien izaera eta emozioak
|
adierazi
ziren.
|
|
|
garaierak sei buru adina behar zuen izan, kasu256 Bestalde, ikertu egiten du pisua desplazatzen duen eskulturak —oin puntetan jartzen du hanka bat, ia airean— orekari, unibertsala den orekari nola euts diezaiokeen: S forma dinamikoagoarekin aurkitzen du soluzioa257 Kanon izeneko liburu batean
|
adierazi
zituen bere gogoeta guztiak258.
|
|
|
Interesgarria da, halaber, Tetis anderea urarekin harremanean egotea: ur bizidun eta bizigarria da Tetis; Ozeano nebarekin nahasten da209, ura urarekin nahastuz ur indartsuagoa sortzen du, narrazio arkaikoetan erreduplikazioaren bidez
|
adierazi
nahi denez. Beraz, denaren hasieran ura ikusten zuten kosmogonia ugarien artean jartzen gara; Talesen ondoan jartzen gara, halaber, haren aurrekari bihurturik210.
|
|
|
Nire doktrina garrantzitsuenei buruz ez dago nire idatzirik batere, eta ez da inoiz egongo: gauza horiek ezin dira
|
adierazi
(Platon, Gutunak, VIII, 341c).
|