|
2006
|
|
|
Kristina Mardaras.
|
Emakume
bertsolariak aspaldikoak dira, baina plazan ibilitakorik ez zegoen ordura artean. 1982an abestu zuen lehenengoz plazan Mardarasek eta honela kontatzen du Bizkaiko Bertsogintza IV liburuan:
|
|
2011
|
|
|
Bihar, larunbatarekin, azaroaren 25ean aldarrikatzen den Emakumeenganako Indarkeriaren Kontrako Nazioarteko Egunaren ekitaldiak abiatuko dituzte Berangon. Arratsaldeko 7etan,"
|
Emakume
bertsolariak" lelopean jardun dute Uxue Alberdi, Iratxe Ibarra eta Onintza Enbeitak, Nahikari Ayok gidatuko duen bertso saioan. Ekitaldia Berangoko Udalak antolatu du eta Santa Ana auzoko Berango antzokian egingo da.
|
|
2014
|
|
|
Lujanbiok egindako lanari esker iruditeria berrientzako bideazabaltzen ari da bertsolaritzan.
|
Emakume
bertsolariek euren presentzia finkatudute: aurpegi, gorputz, ahots, keinu, jarrera bat dute, inoiz baino pluralagoa etakonplexuagoa.
|
|
|
|
Emakume
bertsolariak: bertsotik bertsora, hanka puntetan1
|
|
|
Urteluzeetan ezkutuan gelditu dira emakumeen emozio eta bizipen asko (bertsolaritzan etajendartean gune bistakoetan), eta emakumeen sexualitateaz eta desiraz apenas kantatuden bi hamarkadatan.
|
Emakume
bertsolari kopuru minimo bat behar da horretarako, sentsibilizazioaz eta kontzientziaz gain. Bertsolariak zirela onartu zitzaien «gizonekbezala» egiten bazekitela erakutsi zutelako, baina ia emakume izaera ukatzearentruke.
|
|
|
|
Emakume
bertsolariok gizonezkoena izan den bertso plazan sartzeko erabiliizan ditugun bi ate nagusiak marraztu nahi izan ditut. Baina ez dut hirugarrenamarraztu gabe utzi nahi:
|
|
|
Begiek entzuten dutena.
|
Emakume
bertsolariak euskal kulturaren begiradapean
|
|
|
|
Emakume
bertsolariak euskal kulturaren begiradapean
|
|
|
|
Emakume
bertsolarien desagerpena edo ikusezintasuna ulertzeko gizarteegiturari zein arauei egin izan zaie erreferentzia. Ez zegoen ondo ikusia emakumeakplazan edota tabernetan ikustea.
|
|
|
, (2012): ?
|
Emakume
bertsolariak: bertsotik bertsora hanka puntetan?, in A. Alvarez eta G. Lasarte, Gorputza eta Generoa Euskal kulturan etaliteraturan, UPV/EHU, Bilbo, 51
|
|
2015
|
|
|
|
Emakume
bertsolariek egindako ekarpena azpimarragarria zaie Vazquezi eta Agirreri. “Uste dut sekulako hobekuntza ekarri diola emakumearen presentziak bertsolaritzari zentzu horretan”, esango zuen Agirrek.
|
|
2017
|
|
|
Nestor Basterretxea, Koldobika Jauregi, Anselmo Guinea.
|
Emakume
bertsolariak. Unai Iturriaga, Jon Maia, Aitor Sarriegi.
|
|
2018
|
|
|
Gaur egun nabarmena da antzeko zerbaiten hasiera izan daitekeela.
|
Emakume
bertsolariek eta publikoaren gehiengoa osatzen duten emakumeek zer leku izango duten bertsolaritzan, horrek nabarmen baldintzatuko du bertsolaritzaren etorkizuna.
|
|
|
Eta laster erakutsi zuten eusteko ez ezik bertsolaritza zabaltzeko, sakontzeko eta indartzeko gaitasuna ere bazutela.
|
Emakume
bertsolariek eta publikoko emakumeek, ziur aski, askoz gehiago egiteko potentziala dute. Zenbaki kontu bat da, besteak beste.
|
|
|
Nolanahi den, arazoa ez da soilik kuantitatiboa, kualitatiboa ere bada.
|
Emakume
bertsolariei oholtza gainean uzten zaien espazio sinbolikoa oso estua da oraindik ere, eta publikoaren zati handi batek nekez balioesten du molde hegemonikotik urruntzen dena. Hegemonikoa ez denarekin konektatzea kosta egiten zaie, ez zaie hain ona iruditzen, ez die halako barregurarik eragiten.
|
|
|
" Konfiantza", gehiengoaren erantzuna. Emakundek 2016an egin zuen ikerketak(
|
Emakume
bertsolariak. Ahazturatik diskurtso propiora) ondorio bertsuak atera zituen:
|
|
2019
|
|
|
|
Emakume
bertsolari batzuek adierazi dute haiek ez direla hala sentitu.
|
|
|
Aurretik aititak eta osabak irabazi bezala, orain hirugarren belaunaldiko emakume bati egokitu zaio leinuaren arrastoari segida ematea bere bertsogintza Bizkaiko bertsolaritzaren gailurreraino eramanez.
|
Emakume
bertsolariek egiten duten lanaren erakusleiho dugu txapeldun berria, eta zalantzarik ez gainerako emakume bertsolari guztien isla ere badela. Nabarmentzekoa da, bestalde, azken Txapelketako gai jartzaile taldeko hamaika kideetatik bederatzi emakumeak izatea.
|
|
|
1
|
Emakume
bertsolariak historian zehar: Perspektiba historikoa sartzen denean eta garaiak edo belaunaldiei buruzkoak esaten dituztenean
|
|
|
4 Ikerketaren parte hau Lasarte et al. (2016)
|
Emakume
bertsolariak. Ahanzturatik diskurtso propioraliburuan argitaratu eta modu zehatzean agertzen da.
|
|
|
4.2
|
Emakume
bertsolariak historian zehar5edo zer ezagutzen duten historia horren inguruan gaurko emakume bertsolariek
|
|
|
|
Emakume
bertsolariak ezagutzen
|
|
|
|
Emakume
bertsolarien historia ahalduntze paradigma baten historia bilakatu da (autorea et al., 2016). Ahalduntze paradigma horrek hainbat ezaugarri ditu.
|
|
|
Hirugarrenik, Carmen Larrañagak (1995, 2000) kritikatu izan du orain arte bertsolaritza inprobisazioarekin, plazarekin eta gizonekin lotu izan dela, gauzak asko sinplifikatuz aniztasunaren kaltean.
|
Emakume
bertsolarien historia irakurtzeko, bestalde, ahalduntze prozesua (Malhotra, 2002) paradigmatzat hartu dugu. Oinarritze teoriko horietatik abiatuta, marko enpirikoan, egungo 200 emakume bertsolari itaundu ditugu euren profila ezagutze aldera.
|
|
|
GAKO HITZAK:
|
Emakume
bertsolariak · Ahalduntzea · Agentzia · Boterea · Historia.
|
|
|
|
Emakume
bertsolarien historia ahalduntze paradigma baten historia bilakatu da (autora et al., 2016). Ahalduntze paradigma horrek hainbat ezaugarri ditu. Lehena, bertsolari emakumeen ukazioa edo ahanztura da; ikertzaile gutxi dira emakume bertsolariak aipatzen dituztenak.
|
|
|
isilduak izana; bertsolaritza ezagutzen denetik bertsotan aritu badira ere (Hernández, 2014).
|
Emakume
bertsolarien historiarekin jarraituz, eta historia garaikidera etorriz, gizonezkoena zen espaziotik edota literaturatik, isiltasunetik emakume bakan batzuk ondorengo mendeetan ezagutzen hasiko dira: Plazida Otaño (1867), Joxepa Antoni Aranberri (1865) edota Joxepa Matea Zubeldia (1867) besteak beste (ikus 1 taula).
|
|
|
1 irudia.
|
Emakume
bertsolarien ahalduntzearen historia laburtua.
|
|
|
Hainbat pertsonak edo taldek beste talde edo pertsonek beren nahien kontra egin dezaten erabiltzen dituzten trebetasun eta gaitasunetan antzematen da botere hau.
|
Emakume
bertsolarien historian negartiak edo erostariak ezagutzera eman ditugu hasieran, eta esan behar da agintari politikoek nahiz erlijiosoek ahaleginak egin zituztela isilarazteko (Ugalde, 2018). Isilarazte hori legea eskuan egiten zuten.
|
|
|
|
Emakume
bertsolariei izena jartzen
|
|
|
|
Emakume
bertsolarien historia osatzeko, Joxerra Gartziak (2012) eginiko historia laburtuan azaltzen duen emakume bakarrari beste batzuk erantsi dizkiogu (ikus 1 taula). Gartziak bertsolaritza irakurtzeko kronograma interesgarria eskaintzen du (ikus 1 irudia) Guk, ordea, ahalduntze paradigmatik beste irakurketa proposamen bat egin dugu.
|
|
|
"
|
Emakume
bertsolari zaharragoak lehenengoz diskurtso feminista egiten entzun zintuztedanean, sentitu nuen horiek lehengo emakumeen esperientziak zirela, guk gaindituta geneuzkanak, garapena esponentziala balitz bezala eta guri dagoeneko eragingo ez baligute bezala. Nik uste nuen ni bertsolari gisa ikusten nindutela, baina segituan ohartu nintzen ezetz, lehenengo ikusten zena ez zela bertsolaria, ezpada neska, eta hortik abiatzen nintzela kantuan".
|
|
|
|
Emakume
bertsolarienak gorputz publikoak dira begiratuak, epaituak, esanguratsuak eta haien errepresentazioa etengabeko negoziazio semiotikoaren emaitza da. Askotarikoak izan arren neurriz, estiloz, esanguraz, emakume bertsolarien gorputzek emakume gorputz generikoarekin dialogatzen dute (haren historiarekin eta etorkizunarekin) inguruko gorputz errealekin adina.
|
|
|
Gizonezkoa zen.
|
Emakume
bertsolariak kritikatzen hasi zen eta esan zidan: “Zu bestelakoa zara:
|
|
|
"
|
Emakume
bertsolari bezala frustrazio gehien eragin didana, bai diskurtso aldetik bai praktikan, da sentitzea nik esaten dudanak ez daukala graziarik".
|
|
|
Genero sistemaren arabera irakurtzen digute gorputza, ideologia, nortasuna, jarrera..., eta andrea edo gizona izan, diferentea izango da balorazioa eta kategorizazioa.
|
Emakume
bertsolari modura irakurtzen gaituzten momentutik ez gara unibertsalak; figura unibertsala, bertsolaria, gizonezkoa da; gu eranskinak gara. Historia liburuetan bezala:
|
|
|
"
|
Emakume
bertsolari feministekin erresistentzia izan dut, Ahalduntze Bertso Eskolan hasi nintzenean, adibidez. Ez da kasualitatea saioekiko ere erreparoa neukan, ez nuen horkoa izan nahi.
|
|
|
|
Emakume
bertsolariotako asko saiatu dira emakume gisa irakurriak ez izaten: gorputza neurtzeko, estaltzeko, neutralizatzeko eta kontrolpean edukitzeko ahalegin automatizatuak horren adierazgarri.
|
|
|
|
Emakume
bertsolari gehienentzat iraupen proba gogorra dirudi bat bateko bertsogintzak, gizonek eraikitako tradizioari jarraituz, haien eredutik ikasita, gizon artean eta gizonekin ari dira kantuan, gizonen iritziek eta gustuak pisu espezifiko handia duten eremuan, testuinguru lehiakorrean, esposizio bizian. Elkarrekin taxutzen duten gintzak frikzioarekin batera dakar aukera:
|
|
|
Behin behinekotasunaren onarpena umiltasun existentzialari eta bizitzaren lege naturalari balegokie, gaitz erdi, baina nago autoafirmazioaren kontrako txerto ez ote den.
|
Emakume
bertsolariek, praktikan, onartuta daukate elkarren arteko ordezkagarritasuna. Gutxitan kantatzen dute elkarrekin, elkarren ordezko direnez.
|
|
|
Aldi berean, lehenago bertsozalea ez zen jendea bertsozaletu dute eta plaza berriak sortu.
|
Emakume
bertsolarien lan kreatiboa eta aktibista, biak dira esanguratsuak euskal gizartearen parte batentzat, eta bertsolaritzaren azken ikerketa soziologikoaren arabera, baita bertsolaritzaren beraren etorkizunerako ere.
|
|
|
|
Emakume
bertsolari batzuek euren burua kolektibo feministatik kanpo sentitu edo kokatu izana kontuan hartzekoa eta lantzekoa da. Komunikazio zubiak hobetzea, hainbat esparrutatik egindako lana aintzakotzat hartzea, era guztietako bizipenei leku egitea, pentsamendu feministan sakontzea, egiturazko azpiratze mekanismoak bistaratzea eta aitortzea, sistemak eragiten duen elkarren arteko lehiakortasuna desaktibatzea eta lanketa eta tresna kolektiboen garrantzia azpimarratzea beharrezkoak izango dira aurrerantzean ere.
|
|
|
"
|
Emakume
bertsolarien bizitza sexualari buruzko komentario asko egiten dira: halako seguru moja hutsa dela, beste hark askorekin egingo du larrutan...
|
|
|
indibiduo bereiziak, singularrak) eta identikoak (femenino generikoaren pean homogeneizatutako eta ordezkagarri bilakaturiko emakumeak, elkarren artean lehiatzera behartuak).
|
Emakume
bertsolariek testigantza askotan azpimarratu dute gizarteak eta, areago, bertso sistemak berak (plazetan emakumeek betetzen duten lekua% 25ekoa delako eta elkarren ordezko izan ohi direlako, besteak beste) emakumeen arteko lehia eta inbidia sustatzen dituela. Plaza hartzeko ahaleginak, identikotasunetik berdintasunera igarotzeko saiakerek eta ahalduntzerantz egindako urrats bakoitzak gizonen lehiakortasuna piztu dutela ere adierazten dute.
|
|
|
"
|
Emakume
bertsolari batzuekiko tentsioa sentitzen dut eta horrek distantzia hartzea eragin dit".
|
|
2020
|
|
|
|
Emakume
bertsolarien historia isilarazitako bertsolarien historia bat da. Subalternitate bikoitza bizi izan dute, eta, ondorioz, kasik ikusezinak izan dira.
|
|
2021
|
|
|
Lasarte, G.; Alvarez Uria, A.; Ugalde, A.I.; Lekue, P. eta Martinez, J. (2016).
|
Emakume
bertsolariak: ahanzturatik diskurtso propiora.
|
|
|
Azken neurketen arabera bertsolarien% 25 eta publikoaren% 53 emakumeak direla kontuan harturik, prozesu honek duen garrantzia azpimarratzen du ikertzaileak: "
|
Emakume
bertsolariek eta publikoaren gehiengoa osatzen duten emakumeek zer leku izango duten bertsolaritzan, horrek nabarmen baldintzatuko du bertsolaritzaren etorkizuna" (Zubiri, 2018: 36).
|
|
|
Pello Errotak, esaterako, merezi du atal bat, mordoxka bat baitira bere maisutasuna deskribatzen duten prentsako testu zaharrak.
|
Emakume
bertsolariei buruzkoek ere merezi zuten toki bat, baina interesgarrienak argitaratu genituen jada. Eragile garrantzitsu batzuen testuek ere merezi lukete; Aitzolek bertsolaritzaz idatzitakoekin, esaterako, liburuxka bat atera zitekeen, eta Hernandorenak bertsolarien ehizean nola ibili zen kontatzen dutenak ere ederrak dira.
|
|
|
|
Emakume
bertsolariek elkarrekin kantatzeko guneak sortzeko eta plazan duten presentzia areagotzeko sortu dute Maider Arregik (Oñati, Gipuzkoa, 1996) eta beste hainbat emakume bertsolari eta bertsozale feministak lehenengo Señora Sariketa. Datorren larunbatean egingo dute lehen kanporaketa, Aramaion (Araba), eta astebete geroago bigarrena, Mutrikun (Gipuzkoa).
|
|
|
Kontrako eztarritik.
|
Emakume
bertsolarien testigantzak, Zarautz, Susa, Lisipe bilduma.
|
|
|
|
Emakume
bertsolari bezala frustrazio gehien eragin didana, bai diskurtso aldetik bai praktikan, da sentitzea nik esaten dudanak ez daukala graziarik.
|
|
|
2009an antolatu zen lehena Mutrikun eta ordutik 120 emanalditik gora egin dira.
|
Emakume
bertsolari askok arnasgunetzat dituzte mota honetako saioak.
|
|
|
|
Emakume
bertsolariek hegemonia zalantzan jartzen duen umore bat bilatzeko saiakera egiten dute maiz eta, Garmendiak elkarrizketa berean esan bezalaxe, armatzat ulertzen dute umorea:
|
|
|
Egungo bertso plazen sisteman, beraz, badaude hegemoniatik kanporako beste plaza mota batzuk non bertsolariak gehiago ausartu ohi diren, esaterako, norbere kontraesanei buruz kantatzen.
|
Emakume
bertsolariek horri buruz gogoetatu dute eta saiatu dira gustura egoteko moduko espazioak sortzen. Espazio horiek publikoaren erantzuna eduki ahala, gainera, kopuruz areagotzen ari dira eta beste espazio batzuetan eragitera ere irits daitezke.
|
|
|
_________, (2019), Kontrako eztarritik.
|
Emakume
bertsolarien testigantzak, Lisipe, Susa.
|
|
|
Bartra, Oihana (2019), “Umore azpiratua” in Alberdi, Uxue Kontrako eztarritik.
|
Emakume
bertsolarien testigantzak, Lisipe, Susa.
|
|
|
Kontrako eztarritik.
|
Emakume
bertsolarien testigantzak, Susa Argitaletxea, Zarautz.
|
|
2022
|
|
|
Emakumeen ahotsak txapelketara ekarri duen pentsamendu norabidearen eraldaketak ikuskera berrien zuntzak ikusarazten dizkigu, entzuleriaren amets eta desio partekatuetan ahots propioa eransten diola.
|
Emakume
bertsolariaren subjektibotasun kulturalaren ekarpena da: pentsamendua, irudimena eta gorpuztutako emozioen zirrara berri bat.
|
|
|
|
Emakume
bertsolariaren diskurtso ekarpena sistema tradizional patriarkalaren kritika bereganatzetik dator, sortzaile gisa duen zeregin hori lehentasun garrantzitsutzat barneraturik duenez gero.
|
|
|
Alberdi, Uxue, (2019), Kontrako eztarritik.
|
Emakume
bertsolarien testigantzak, Lisipe, Susa.
|
|
|
Kontrako eztarritik.
|
Emakume
bertsolarien testigantzak. LISIPE 5 SUSA.
|
|
2023
|
|
|
|
Emakume
bertsolarien esperientziak erdigunean jarrita, bertso saio baten bueltan gerta daitezkeen hamar eszena jaso dituzte Ño! komikian (ARGIA, 2023) Maitane Gartziandia ilustratzaileak eta testuen egile Miren Artetxek eta Eli Pagolak.
|
|
|
[Lore Jokoak]
|
Emakume
bertsolariak: bitxikeriatzat batean eta isilaraziak bestean
|