|
2004
|
|
|
Beraz, iraultzaileen erabakien ondorioz, aurrerantzean, hizkuntza Estatu nazio berriaren baitako egitasmo politikoa bihurtu zuten. Konstituzio politiko berriak horren isla dugu eta konstituzio liberalak hizkuntza, eta, euskara, egitasmo politiko berria
|
sortu
zuten. Iraultzaileak, hasieran bere paskinak euskaraz eta frantsesez argitaratzen zituzten, euskararen erabilpen funtzionala onartuz.
|
|
|
Guzti horregatik deritzot, «Antzinako euskaldunen alabantzak» Euskal Herria modemitatean sartzen ari zeneko garaiko testu ideologiko fundatzailetarikoa dela. Iraultzaren proposamen berritzaileak bezain besteko garrantzia dituzte iraultzaren harian
|
sortzen
direnak eta beraz kontrairaultzaileenak. Kontrairaultzaren moldetan formulatu eta gihartu zen pentsamoldea eta kultura politiko berriaren adierazpena agiri da, tradizio berri baterekiko leiala izan omen nahi zuena.
|
|
|
Euskararren iraupena etorkizuneko askatasunaren garantia da. Euskarak hesia
|
sortzeko
hainako gaitasuna zuelako. Kristautu aurretik jadanik, Adanengandik lotura izanik, monoteista izan omen ziren, euskaldun jatorren berezko senaren ondorio zuzena, alegia.
|
|
|
Foru erakundeak eta euskal agintea ez zela karlisten egitasmoa soil soilik, bereziki liberalena baizik. Baina mezu honek ez zuen arrakastarik izan eta horrek mesfindantza eta frustrazio handia
|
sortu
zuen. Euskara eta, antolaketa politiko berria eratzea erabaki zuten, Espainiako alderdieetatik at, tokian tokikoa eta euskarak berebiziko garrantzia zuen.
|
|
|
premia. Bestetik, euskararen bizi iraupenerako neurriak, plangintza eta atmosfera berria
|
sortu
beharra: komunikabideak, (Euskaltzale, lbaizabal).
|
|
|
Dena dela, 1895an Euzko Alderdi Jeltzalea
|
sortu
bazuen, hurrengo urtean 1896ko abuztuaren 14an «Euskera Bizkaitarraren Bazkintxa AzterkarijaAcademia del Euskera Bizkaino» sortzeko proiektua idatzi zun, akademikoen zerrenda izenak eta arautegia aurreikusten zituelarik. Baina erakunde honek, nik dakidalarik, ez zuen jarraipenik izan.
|
|
|
Dena dela, 1895an Euzko Alderdi Jeltzalea sortu bazuen, hurrengo urtean 1896ko abuztuaren 14an «Euskera Bizkaitarraren Bazkintxa AzterkarijaAcademia del Euskera Bizkaino»
|
sortzeko
proiektua idatzi zun, akademikoen zerrenda izenak eta arautegia aurreikusten zituelarik. Baina erakunde honek, nik dakidalarik, ez zuen jarraipenik izan.
|
|
|
Baina erakunde honek, nik dakidalarik, ez zuen jarraipenik izan. 1896an editoriala
|
sortu
zuen: «Bizkayaren Edistija ta Izkerea Pizkundia Renaissance de 1' Historire et la Langue de BizkayaRenacimiento de la Historia y la Lengua de Bizkaya».
|
|
|
Euskal hizkuntzari bestelako balio eta nortasuna hobesten zion. Euskaldun Batzokija elkarte izatetik, eraginezko mugimendua bihurtzeko, alderdia
|
sortu
zuen eta hauteskundeen plaza publikora igarotzea erabaki zuen. Giro horretan, bi esperientzia azpimarratu nahi nituzke:
|
|
|
Ildo berean, irakaskintza euskaraz bideratzeko, Hermanos de las Escuelas Cristianas delako Kongregazioak bildu euskaldundu ondoren euskaraz irakas ditzaten edo maisu anderenoentzat irakasle eskola euskalduna
|
sortu
, proposatzen zuen. Jakina, diru baliabideak behar ziren eta azkenik idatzi zuen:
|
|
|
Bukatzeko, zera azpimarratuko nuke, jarraitzaileen ekimeneri buruz: komunikabideetan adibidez, 1913an, Euzkadi izeneko egunkaria
|
sortu
zutenean Bilbon, lehen orrialdean, egunero euskaraz, Kirikiñoren zutabea argitaratu zen. Euskara, eguneroko komunikabidean agirikoa bihurtzen hasi zen.
|
|
|
Mahai inguru honetarako gonbita hartu nuenean, kezka bizia
|
sortu
zitzaidan, Sabino Aranaren ingurukoa luze zabal iker eta plazara daitekeelako. Berehala argitu zidaten antolatzaileek nire eginkizuna zela Aranaren ondoko bizkaitar euskalgintza azaltzea.
|
|
|
bateko, sekulako bultzada euskararen erabileran; besteko, herriarengandik eta ordu arteko tradiziotik aldentzea. Etena
|
sortu
zen euskararen herri erabileraren eta aranatarren artean.
|
|
|
Aipa dezadan oraingoan, haren iritziko komunikabideak. Izan ere, bai berak zuzenean, bai bere jarraitzaile bipilek, etengabe
|
sortu
zituzten mota eta tankera askotako aldizkariak. Nabariena, beharbada, Euzkadi egunkaria eta bere Euskal Ata/ a, hainbat idazleren kabi eta agerleku.
|
|
|
Sabinoren txaloak eta goresmenak merezi zituen abade bizkaitar zenbaitzuren euskal sermoilaritza berriak, euskaraz erlijio egiak modu egokietan zertzen zituena. Haren heriotzondoan ere, ekimen horretan jardungo dute biztaitar abade batzuek, euskalgintzari heltzeko puntuan eta katolikotasunaren mezua euskara garbian zabaltzekotan, gerora Jaungoiko zafe bazkuna izango dena
|
sortuz
, garbizaletasunaren errekatik.
|
|
|
«hitz abstrakturik eta orokorrik» ez zeukala. Ez ziren osoki okerrean hori idaztean hiztegi hori gaurkotasunerako laburregi zelako, baina Sabinok Larramendik bezala hitzak asmatuz nahi izan zuen euskarak hitzen
|
sortzeko
gaitasuna zuela erakutsi eta euzkera aberastu.
|
|
|
Kaletar kultura bat
|
sortu
zen, eta ahalik eta popularenik izateko euskainolez idazten hasi; literatura eta pentsamendu horrek hiria goresten zuen, miresten zuen; industriaren harrokeria herriaz jabetu zen. Idazle batek joan den mendeko 70 urtetako euskararen modemotasuna erakusteko idatzi zuen euskararen gaurkotasuna ageri dela kaletarrek ez baitute haritza eta pagoa bereizten:
|
|
|
Azken mende honen bukaerako testuinguru historiko honetan kokatzen du egileak, hain zuzen, Ara naren ekarpena. Garai honetan lekuko euskalariak hauen artean Astarloa, Az kue, Kanpion, Arana eta, dira atzerriko hizkuntzalarien bereziki Humboldt, Bonaparte printzea, Vinson, van Eys, Hervás en eta, argitasunak eta ekarpenak jasotzen dituztenak, orduan
|
sortzen
baita Europan, buru Humboldt dela, hizkun tzalaritza modemoa. XX. mendean sartuko ginateke euskararen normalizazioa ren bidean.
|
|
|
Mitxelenak esana da Aranaren hizkuntza arauak printzipio logikoetan oi narrituta daudela eta, aspaldiko hitz mailegatu euskaldunduak baztertu eta hori en euskal ordaina garbizalekerian bilatzeko joera, hain zuzen, azterbide horre tan zehazten dela (262). Hortik
|
sortzen
den euskara ereduari «hiperbizkaiera» deituko dio berak (263). Berrikitan ltziar Lakak (264) azaldua du bere doktore tesian Aranaren hiperbizkaierak Azkue gaztearen Euskal Izkindea n eta bertan proposatutako aditz sistema berrian duela bere jatorria, nagusiki eta bereziki aditz teoriari dagokionez, eta lan hori Astarloaren lanean oinarrituta burutua du ela.
|
|
|
(265) «Erakusten saiatu garenez, Aranaren eredua eta Azkuerena, urte beretsuetan
|
sortzen
|
|
|
dira biak, eta darabilgun gaian eta garaian behintzat, Azkue askozaz berrizaleago ageri zaigu, tradi zio idatziari dagokionez. ...idea, hots, orto grafia sistema eta neologismo sorta bat edo agian hobe Iitzateke esatea, neologismo hoiek baino ga rrantzitsuago bait da, erdal kutsuko hitz guzti guztiekiko jarrera garbizalea, bere jarraitzaileek lútz be rrigintzan hasirikoa jarraitu bait zuten, eta bestetik eredu horrek biltzen duen aditz laguntzailearen sistima eta joskerari buruzko zenbait berezitasun, Azkueren eskutik
|
sorturikoak
gehien bat, hau mai zegi azpimarratu ez bada ere. Urteen buruan, haatik, Azkuek sorturiko ereduaren eragina gero eta na bariago egingo da Aranaren lanetan, bakanka aurki daitezkeen adibideetan Iehenik, ugarituz gero, az ken lanetan osoro makurtzeraino bere hizkuntza hiperbizkaieraren sistimara> > (Laka, op., 24 or.).
|
|
|
Ondorioz, uste dugu berezi beharreko sailak direla, mende bukaeran jaio eta XX.aren hasieratik aUITera zabaltzen den bizkaiera idatzi berrian, Aranak irekiriko bidea, hots, orto grafia sistema eta neologismo sorta bat edo agian hobe Iitzateke esatea, neologismo hoiek baino ga rrantzitsuago bait da, erdal kutsuko hitz guzti guztiekiko jarrera garbizalea, bere jarraitzaileek lútz be rrigintzan hasirikoa jarraitu bait zuten, eta bestetik eredu horrek biltzen duen aditz laguntzailearen sistima eta joskerari buruzko zenbait berezitasun, Azkueren eskutik sorturikoak gehien bat, hau mai zegi azpimarratu ez bada ere. Urteen buruan, haatik, Azkuek
|
sorturiko
ereduaren eragina gero eta na bariago egingo da Aranaren lanetan, bakanka aurki daitezkeen adibideetan Iehenik, ugarituz gero, az ken lanetan osoro makurtzeraino bere hizkuntza hiperbizkaieraren sistimara> > (Laka, op., 24 or.).
|
|
|
(269) < < Historia (lariaren) ren subjektibotasuna eta askotariko interes eta ikuspegiak euskala ritzaren historiaren esparruan ere antzeman daitezke: Esate baterako, ikerlari batzuk Arana Goiri ren lanetan hitz berri ugari
|
sortzea
, beste hainbaten asmakizunerako iturri izatea eta, horren bitar tez, euskaran tradizio aski luzea zuten mailegu 1atin erromaniko asko ezabatzen saiatzea azpimarratu dute; beste zenbaitek, aldiz, Larramendiren eraginarekiko haustura nabarmendu dute, horre1a euskaldunen jatorri iberikoa eta, ondorioz, euskaldunen Espainiarekiko lotura deuseztu as moz> >(! bid., 400.or.).
|
|
|
Pasarte honetan ageri denez, alde batera utzita, noski, egungo euskal historiografian sostengaezina den Euskal Herri foralari egoz ten dion ustezko independentziarena, lehen aipatutako elementu objektiboei subjektikoa eransten die, independentzia erdiesteko borondadea, alegia, bal din herritarrek hala erabaki balezate. Xede honekin
|
sortuko
ditu, hain zuzen, Euskeldun Batzokija (1894), EAJ (1895), eta sustaketa politikorako tresnarik eraginkorrenak, bereziki, prentsa organoak, hala nola Bizkaitarra (1893), Ba serritarra (1897), El Correo Vasco (1899), Euzkadi (1901), La Patria (1901) eta Patria (1903), Bizkaya ren Edestija eta lzkerea Pizkundea argitaletxea (1896), azken hau Luis bere anaiarekin batera bideratua. Horrela gauzatzen da sabindar nazionalismoa hamarkada estu baino biziko ibilaldian.
|
|
|
parte hartu zuen, baita 1902ko irailaren lln
|
sortutako
Eskualzaleen Biltza
|
|
|
Guztien gainetik, agian, Lecciones de Ortografía del Euskera Bizkaino li burua da Aranaren lanik meritagarriena euskalaritzaren sailean, zeinetan soi nuez eta letren zeinuez ari baita, ortografiaz eta fonetikaz, ordurarte euskaraz erabili izan diren sistema grafikoez eta euskeralogoek egin dituzten erroreez. Zehatz mehatz aztertzen du euskalkien batasun arazoa, 62 neologismo
|
sortzen
ditu, eta euskarazko 123 eta gaztelaniazko 36 hitzen etimologia azaltzen du. Liburu honen bidez sortzen da, azken batean, «sabindar eskola euskeralogi koa» deitu izan zaiona.
|
|
|
Zehatz mehatz aztertzen du euskalkien batasun arazoa, 62 neologismo sortzen ditu, eta euskarazko 123 eta gaztelaniazko 36 hitzen etimologia azaltzen du. Liburu honen bidez
|
sortzen
da, azken batean, «sabindar eskola euskeralogi koa» deitu izan zaiona. Euzkel Bazkuna koek ere horixe berrargitaratuko dute zatika beren aldizkarian.
|
|
|
Noski, Aranak bazuen kexatzeko arrazoirik ere, ze ren Arana abertzaleari aldizkariak ixten zizkioten bitartean, Euskalerriako Ra mon Sota y Llano industrilariarengandik eta Banco Bilbaoko kontseilari zen Tomas Epaltzarengandik jasotako finantz laguntzari esker, Azkuek orduantxe bideratu berriak baitzituen euskarazko aldizkari bat, Euskaltzale (1987), eta antzoki bat, Euskaldun Bizkaitarra (Almacén Vasko), izenekoak. Urte berean, uztailean, lekeitiarrak
|
sortu
eta zuzendutako Euskal Ikastetsea ari, Bilbao er daldunean eraikitzen den bakarrari, «antipatriótica» deituko dio, han naziona lismoa gorrotatzen irakasten omen delako. Datua?
|
|
|
Politi karen aldetik begiratuta, biak dira fueristak, biak atzerrikoak, nahiz alderdi desberdinekoak diren (93). Irizpide soilki literarioaren arabera bakarrik des berdintzen dira, zeren Kanpionentzat, Elizondoko lehen Lore Jokoetan Arre se Beitia sari irabazlearekin gertatu bezala, poesía euskaldunak elkartzeko bi de eragingarria euskaldunen baitan kontzientzia politikoa
|
sortzeko
bide
|
|
|
(109) < < Euskal Herriko hizkuntza ofiziala ez izateaz gainera, euskerak bestelako problema asko ere zeuzkan bere barruan: dialektotan banaturik egotea, literatur eredu batuaren premia, or tografi araurik eza, hitz berrien arazoa, Frantzia eta Espainiako erakunde politikoen aurrean ha besa lortu beharra etab. Guzti horretarako, XIX mendeko euskaltzaleek ongi zekusatenez, beha rrezkoa zen Euskeraren Akademia
|
sortzea
. Asmo horrekin 1901ean Hendaian eta hurrengo urtean Hondarribian Bidasoaz haranzko eta honanzko idazle eta euskaltzaleak bildu ziren, baina aranis ten setakeriagatik nonbait, ez zuten projektu hura mamitzerik izan> > (< < Euskararen historia> >, in Intxausti, J. (zuz.):
|
|
|
hizkun tzaren defentsarako bide egokiak hartzea, euskal kultura zabaltzea eta euskal ortografia batzea. Asmo hauek burutu ahal izateko, erakunde bat
|
sortzea
, Es kualdun Biltzarra (Association dEuskeraphiles/ Liga de Euzkeráfilos) deitu zi tzaiona, eta lanerako Batzorde Iraunkor bat eratzea erabaki zuten, honela osa
|
|
|
Aranaren dei horrek izugarrizko katramila
|
sortu
zuen bere ingurukoen ar tean, Batzarrerako atxikipen asko hasi baitziren etortzen Guilbeau jaunaren idazkaritzara. Hemendik dator idazkariaren kezka:
|
|
|
Ez diru di. Seguru asko zalaparta gehiago
|
sortu
bide zuen hitzaldi aretotik Guilbeau idazkariak J ulien Vinson euskalaria bortizki uxatu izanak, sortzez euskalduna ez zelako. Honek bere amorru guztia:
|
|
|
euskararen aldeko elkarte batí hasiera ematea eta Euskaltzaindiaren so rrerari bide irekitzea. Gaur onartutzat ematen da, Euskaltzaindiaren asmoa ge hien bultzatu zuena Arana izan zela eta, Euskaltzaindia
|
sortuko
denean, fun tsean berak proposatutako ortografi sistema onartu zela (146).
|
|
|
XLIV). ...en duen Lino Akesolok azpimarratzen duenez, askok Arana euskararen batasunaren areriotzat jo izan dute, baina oso ezjakinean, zeren < < Bidasoaz andiko eta emendikoak egindako batzar jakiñ arek ez euken euskera batuagaz ikustekorik, euskal idazkera edo ortografiagaz baiño, eta Arana tartean zala Batzar aretan lortu ez zana, ortografi bata suna, geroago lortu zan, Euskaltzaindia
|
sortu
zenean, eta Aranak erakutsitako bidetik> > (Op.,!, XVII). ).
|
|
|
Bestalde, ezin ukatuko da, ezta ere, Aranak bere irizpide ortografikoak zeuzkala, arras bereak, eta askotan esan izan denez, argudio logikoaren inda rrari zion fede itsuagatik, ez zuela amore ematen jakin izan e abaki adostu batzuetara heltzeko testuinguruak zalutasun gehiago eskatzen zuen uneetan. Aranak ortografía eta fonetika garbiki ez bereiztean huts egin zuen eta badi rudi, Azkuerekin izandako gutunezko harremanetan azaltzen den bezala (149), Hendaia eta Hondarrabiako Batzarretan
|
sortutako
kalapita horretan zetzala. Arana euskalariaren alderdi amoregaitz hori da, lehen emandako aipuetan iku si bezala, geroztiko kritikak gehien azpimarratzen duena, Aranak bere irizpi de linguistikoak bere itzal politikoarengatik ezarri nahi izan balitu bezala, eta hura ez beste guztiek, soilki euskal ortografian jantziak izaki, linguistikoa ez beste interesik izan ez balute bezala.
|
|
|
Eusko lkaskuntzaren Oñatiko Batzarraren ondotik Euskaltzaindia
|
sortuko
denean (1918), orobat, mende hasierako arazo beretsuak aldez politikoak aldez linguistikoak berrituko dira aranazaleen eta besteen artean eta horiek euskaltzainak izendatzeko orduan islatuko dira, batez ere. Euzko Gaztediko is tilu sortzaileek prestatuta omen daukaten Hizkuntz Akademia baten eraketa proiektuaz mintzatzaen zaio Azkue Julian Elortzari Oñatiko Batzarrekoan.
|
|
|
R. M. Azkue Euskaltzaindia
|
sortu
aitzin(), Euskaltzaindia, BBK fundazioa, Bilbao, 2002, 15l.or.
|
|
|
Mugimendua ibiliz frogatzen den bezala, euskarak edozein adierazpen motatarako baduela berezko gaitasuna frogatzeko, Sabino Aranarekin aupatzen den Euskal Pizkundean lortzen diren emaitzak aipatzen ditu, nola literaturan hala prosa zientifikoan, bereziki irakaskuntzarako egindako testuliburuetan. Desberdintasunak hizkuntzaren berrikuntzari dagokion puntuan
|
sortuko
dira, eta maila honetan, euskara garbiaren nolakoa izango da aranazale garbiak eta besteak bereiziko dituena.
|
|
|
Elkarte hau, beste leku batean aztertua dugunez (157), Abadiak Lapurdin 1853an abiatutako Lore Jokoen tradizioari segida ematera zetorren eta 1920ko hamarkadan indartsuen Gipuzkoan ageri zen. Bizkaian, EAJ Aberrikoen bidetik, beste elkarte bat
|
sortuko
da, Euzkeltzale Bazkuna dei tua, eta Aranaren jarratzaile hertsienak izango dira hor kokatuko direnak. Guk, batez ere, elkarte horrek argitaratzen duen Euzkerea aldizkariaren eta egiten dituen beste lanen berri ematera mugatuko gara eta, bide batez, RIEV ere ai patuko dugu, Aranak Kanpionekin hasitako eztabaida hor luzatzen baita, bai na oraingoan beren buruak Aranaren oinordekotzat dauzkatenekin.
|
|
|
Kanpionek badaki nortzuekin ari den teke mekean. Aranaren eskola euskaralogikoaren arrakasta funtsean berak
|
sortutako
Alderdiari zor zitzaiola esaten baitzen han eta hemen, haren euskalaritza arrazoi zientifikoetan baino gehiago politikoe tan oinarritzen zela, alegia, aranazale hauek beren maisuaren euskarari buruz ko iritzi nagusiak gizarteratzeari gogor ekingo diote, abertzaletasuna eta eus kaletasuna elkarri lotuz.
|
|
|
Jose Arriandiaga (Joala) jel tzaleak sabindar eredura makurtzen ez ziren euskaltzaleen kontrako kanpaina ri ekin omen zion 1906an, Azkueren hiztegia kritikatzeraino ekin ere (178). Ju lio Urkixok RIEV
|
sortu
zuenean 1907an, Karmelo Etxegaraik Azkueri 1907ko martxoan egindako gutunean kontatzen dioenez, egile hori bera aldizkari ho rren kontra oldartu omen zen berehala. Azpeitiarrak «poseido», «ensabinado» eta horrelako perlak botatzen dizkio, ironiaz baino gehiago trufaz, literatur pi eza batean haren kontura irri egiteko beta hartuko duela iragartzen baitu (179).
|
|
|
Euzko Gaztedija, EAJko gazteen adar nazionalista, Bilbon
|
sortzen
da
|
|
|
Horiek izan go ditu jarraitzalerik sutsuenak, eta zenbait puntutan baita itsuenak ere. Bilba oko gazte abertzale hauek izen bereko aldizkari bat
|
sortu
zuten 1913an, kirol
|
|
|
Baina 1918an, lehen mundu gerraren ondotik
|
sortzen
den errepresio giroan, erakundeari beren egoitzak itxi zizkioten, berriro handik urte ter dira irekitzeko. Familia nazionalistaren barruan jadanik desadostasunak agertzen hasiak baziren ere Gasteizen 1917ko abenduan egindako Batzarre an, erabateko etena 1921eti k aurrera gertatuko da, beste arrazoien artean, gazte hauek Comunión ekoak baino jarrera abertzaleagoak eta sozialistago ak sostengatzen dituztelako, garbiki euskal independentzia aldarrikatuz eta atzerriko mugimendu antikolonialisten lerroan kokatuz.
|
|
|
Primo de Rivera go bemu buruaren diktadurak EAJ Aberrikoen egoitzak 1923ko irailean itxiko ditu berriro eta harrezkero, Comunión Nacionalista koek Euzkadi egunkari elebiduna orain gaztelaniaz argitaratzen segituko duten bitartean euskaraz egitea debekatua zegoelako, hain zuzen, EAJ Aberrikoen kultur jarduerak zein politika ekintzak itzalera kondenatuak izango dira eta gidarietako ba tzuek erbesterako bidea hartti beharra izango dute. Testuinguru honetan ko katu behar da Euzkaltzale Bazkuna elkartearen berpiztea eta honen gerizpe an
|
sortu
eta gorpuzten den Euzkerea aldizkariko idazle taldea 1929ko urte hasieran. Euskal Pizkundearen abiada bizkorrean, 1920ko hamarkadan, ondo zehaztu beharreko pintatua da familia nazionalistaren koa droa, batez ere, Bizkaiko partean.
|
|
|
Orain, ba tik bat, hiru eginkizun izango dituzte helburu, hots: euskara irakasteko esko lak ematea, iritzi publikoan eragina izan eta euskal pentsamendua euskaraz lantzeko aldizkari bat
|
sortzea
jadanik aurreko urtean bideratua eta, azkenik, abertzaletasuna zein euskaltzaletasuna pizteko liburuak argitaratzea. Azken as mo hau betetzeko, Euzkerea aldizkariaren jabetzakoa den Pizkundea argitale txea daukate eta honek hainbat liburu kaleratzen ditu, horietako batzuk, bere garaian izan zuten arrakastarengatik berehala agortu zirelako, berralgitapenak direnak, hala nola Método gradual para aprender el Euzkera, Egutegi Euzko tarra, aldizkariak berak bizkaieraz eta gipuzkeraz prestatua, eta Aranaren Tra tado Etimológico de los Apellidos Euzkéricos, eta besterik (188).
|
|
|
Elkartearen txinpartak erbesteraino ere iristen dira. Une hartan Amerikan aurkitzen den EAJ Aberriko Eli Gallastegi errefuxiatu politikoak Cultura Vas ca izeneko elkarte bat
|
sortzen
du, Amerika osoan zehar barreiaturik dauden euskal erbestetuen artean Aberriaren aldeko atxikipenari eusteko, batez ere euskal gaiez diharduten liburuak irakurriz eta bide hori bultzatuz (194).
|
|
|
proposatzen dute eta horretarako, 1933an, ikerketa elkarte bat
|
sortzea
(197).
|
|
|
Zergatik hau ere susmopean? Euskaltzaindiko Euskera agerkariko ar tikulu batean, bat, aditz faktibiboen aurrizkia ez ir, Sabinok esan bezala, bai zik ra dela sostengatzen duelako; bi, prozedura desegokia iruditzen zaiolako bataio izenak generoaren eredura euskalduntzea, horrela jokatzean, Marte (Marta) eta Lazar (Lazaro) bezalako anakronismoak
|
sortuz
; hiru, Abandoko ak asmatutako hainbat hitz gaitzesten dituelako, hala nola guren, deun, done, eresi, semakar (unigénito), ikurton (sacramento), zorun (felicidad), bitxain, ingi (papel), ingurri (cuartilla), eta gisakoak. Aranaren eskolakoek erantzuten diote esanez, objekzioak edo zuzenketak Euskaltzaindiko buruarengandik eto rri arren, haren euskalari ekarria gero eta zientifikoago, argiago eta sendoago tzat daukatela.
|
|
|
Orokorrean direla hitz berriak
|
sortu
eta erabiltzen amo rratuenak. Hau ere ez da egia.
|
|
|
ohikoena, alemana eta ingelesaren kasuan bezala. Euskaraz ere erdal kutsua duten esaldiak eta hitzak baztertu eta, euskal harrobitik
|
sortutakoak
erabiltzea izanen litzateke irizpide zuzena. Maileguen gainetik garbitasuna lehenesten da:
|
|
|
Honela, euskaragoa da esatea, adibidez, txindi, dirua baino, margo kolo rea baino, oben pekatu baino, bijotz miña doloria baino. Hitzak
|
sortzeko
or duan, jatorrizko formaren bila joan behar baita, eboluzio metodo historikoa erabiltzea proposatzen da, bere garaian Astarloak eta Sabino Aranak beren az terbide etimologikoetan egin bezala (236). Bestalde, orokorrean, ikuspegi ne gatiboegia, aurreiritzi sobera, agertzen du Altubek euskararen egoerari buruz, noiz eta Euskal Pizkundearen gailurrean, euskara berpizten ari den unean (237).
|
|
|
Zoritxarrez hogeitamabi urte itxaron izan behar izan zuen hizkuntzaren Akademiak
|
sortzeko
, hori bai, Sabinok iragarri bezala, lau diputazioen babes pean. Historiaren Akademiarik ez zen eta, ez da sortu, ez Artiñanok nahi zu en Akademia bikoitzarekin ez bestela.
|
|
|
Zoritxarrez hogeitamabi urte itxaron izan behar izan zuen hizkuntzaren Akademiak sortzeko, hori bai, Sabinok iragarri bezala, lau diputazioen babes pean. Historiaren Akademiarik ez zen eta, ez da
|
sortu
, ez Artiñanok nahi zu en Akademia bikoitzarekin ez bestela.
|
|
|
Aranari eskatu zioten txostena, baina, gaisorik nonbait ez zuen joaterik izan, nahiz eta idazki bat bidali zuen. Gero izugarrizko eztabaidak
|
sortu
ziren eta Azkuek berak hau zioen Broussaini idatzitako gutun batean (III):
|
|
|
Ez zen igarle izan lekeitiarra, zeren eta hamazazpi urte geroago
|
sortu
baitzen eta bera izango zen lehen burua. Are gehiago, Euskaltzaindiaren 8 Ba tzarrean, Bilbon, 1920ko urtarrilaren 15ean, 6 erabaki legez hau agertzen da:
|
|
|
Euskal Katedra famatua zela eta, alegia, Bizkaiko Diputazioak sortua eta nahiz eta Sabino bera aurkeztu arreo, Azkuek irabazi zuena, erresumin apurrik gabe, euskararen erakundetzearen alde proposamen berriak egiten dizkio Diputazioari: sariketa mota bi
|
sortzea
ikasleen artean. Eta horiez gain:
|
|
|
1899ko ekainaren 27ko bilkuran hartutako erabakiaz pozik agertzen zen, alegia, Bizkaiko Diputazioak, Gipuzkoakoaren eraginez, lau herrialdeek Uni bertsitate Barruti edo Distritu bat
|
sortzea
Madrilgo Gobemuari eskatzea, ges tio hori Nafarroako Jauregian egin zelarik. Hara hor zer zioen amaieran:
|
|
|
Tartean Moyano legea bazebilen mende erdiko kalteak egiten estatu zentralizatu baten, irakaskuntzako hiru mailetan euskara, kata lana eta galegoa baztertuz eta maisuen izendapenak ere, gure kasuan, Valla doliden egiten ziren gaztelauen mesedetan. Hogei urte geroago, haren ando rengo Landeta eta Eleizaldek, «Bizkayaren auzo ikastola» delakoak martxan jarriaz eta Zomotzan Maisu Eskola
|
sortzeko
egitasmoa, gauzak bideratzen hasi ziren. Diputazio aldaketak eta Primo Riveraren Diktadurak zapuztu zi tuen asmo horiek.
|
|
|
Nolanahi ere den, ez nuke neure aurkezpen hau amaitu gura Aranaren euskal ekarpen batzuk gogoratu barik: ...hegoaldeko euskaldun guztientzat ortografia batzea planteatu zuenean; onomastika arloan frantses eta espainolaren azpian geneukan menpekotasunetik irten eta euskal santutegi berria eratu zuen, gaur ko lñaki, Jon, Miren edo Edume ugarien sortzaile espirituala izanez, eta, az kenik, hizkuntza txukuntzeko kezkaz oroitu beharra dugu, euskarak kultur eta zientzi terminologia berria bere erroetatik
|
sortzeko
daukan ahalmena nabar menduz.
|
|
|
Vizcaytik Bizkaira?: R.M. Azkue Euskaltzaindia
|
sortu
aitzin(), Bilbao: Euskaltzaindia:
|