|
2000
|
|
|
" Ene asmoak haruntzagokoak dira, halako egoera baten testimonioa ematea, misterio eta posibilitateen eremuetara
|
sartzea
, euskal lengoaia urri hau adierazbide egitea, gauzen abardura poetiko ezkutuak azaltzen entseiatzea, eta honelakoak." (42 or.)
|
|
|
Narratzaileek gehienetan hirugarren pertsonan hitz egiten dute, eta narratzailea ipuinetik at dago liburuetako ipuin gehienetan. Gutxiago dira lehen pertsona eta 3 pertsona nahasirik erabiltzen dituztenak, narratzailea ipuinaren barruan
|
sartzen
delarik," Sonbreilu baten historia" n bezala. Halere ipuinetako batzuk lehen pertsonan idatzirik daude:
|
|
|
Poema horien garraztasuna eta gordintasuna hainbesterainokoa da, ezen obraren literaturtasuna bera jarri izan baita auzitan. Liburuaren aintzin solasean Ruper Ordorikak gogoratu egiten du" ez zaigu (la) komeni ahaztea egileak beti edukitzen duela obra helburutzat,
|
sartu
bide diren bitarteko guztiak onerako dituela baldin eta xede horrekin bat egiten badute." (6 or.) Aitzpea Azkorbebeitiak aipatzen du zenbait kritikok poema horien lirikotasuna, literaturtasuna eta indarra azpimarratzen dutela. Sarrionandiaren epe honetako kartzelako poemei, liburu honetakoei eta Marinel Zaharrak en zeudenei," poesia militante" edo" konprometitua" bezalako etiketak jarri izana Azkorbebeitiak arbuiatzen du, aurreiritzietan oinarritzen direlako bere ustez, gaiaren erabilerak obraren asmoa bera ez baitu ukatzen.
|
|
|
" Bada, Malcolm Lowryk bizimodutzat hartzen zuen literatura, baina, jakinik, ez bizitzan bertan, ez literaturako bizitzan, ez duela salbaziorik kausituko. Eta, orduan, literatura erbesteratzearen antzekoa, hots, atzerribide amaigabe bat, laberinto gisakoa, laberintoa non
|
sartzen
diren gerlariak, poetak eta beste abenturagileak, amaierarik ez, edota amaieran isiltasuna heriotza eta erotasuna kausitzeko. Laberinto honetan irteerarik ez, bizimodu merkatarira itzultzea salbu, eta irteera hau are eta urriagoa.
|
|
|
1980an preso
|
sartu
zuten eta hogeita zortzi urteko kondena ezarri zioten ETAko partaidea izateagatik. Kartzelako urte horietan liburuak idazten eta argitaratzen jarraitu zuen, harik eta, 1985ean Martuteneko kartzelan zegoelarik, ihesi joan zen arte, euskal abeslari ezagun baten kantaldiaren okasioaz baliaturik, eta baffle handietako batean gordeta.
|
|
|
Ez dira denak itzulpenak ordea, Joseba Sarrionandiak liburu honetan
|
sartu
dituen poemak. Konstantino Kavafisek garai historikoen testuinguruan kokaturiko poema helenisten tankerako apokrifoak egin ohi zituen moduan, zenbait apokrifo sartu ditu tartekaturik Izkiriaturik... liburu honetan.
|
|
|
Ez dira denak itzulpenak ordea, Joseba Sarrionandiak liburu honetan sartu dituen poemak. Konstantino Kavafisek garai historikoen testuinguruan kokaturiko poema helenisten tankerako apokrifoak egin ohi zituen moduan, zenbait apokrifo
|
sartu
ditu tartekaturik Izkiriaturik... liburu honetan. Berak aitortzen baitu"... aparte utzi ditut Izkiriaturik aurkitu ditudan ene poemak liburuan agerturiko apokrifo batzuk" (Marinel zaharrak, hitzaurrea, 8 or.). Hitzaurrean itzultzeaz eta sortzeaz dioenarekin bat datorren jokaera da hauxe; literatur sorkuntzaren nahiz translazioaren izaerari buruzko funtsezko utopikotasunean eta nahitaezko kreatibotasunean oinarritzen baita.
|
|
|
Bukatzeko, hendaiarrak erabilitako euskalkia izango dugu komentagai: " kostaldeko euskalkia erabiltzen du idazle Hendaiarrak, bainan ez da traba handirik alde hortarik eta kondaketan
|
sartuz gero
, ororen buru, irakurt errexa da testoa." (Maiatz 22)
|
|
|
" ehun eta hirurogeitik gora foliotako oihal zuria, zeinetan hiru hari ezberdin eta orratz bakarra idazluma baliatuz, ikutu sentimentalez hornituriko brodatu errealista burutu duen." (Egunkaria I) Itziar Belaunderen aburuz, bestalde, une batean bat egiten duten bi hari besterik ez daude: batetik, Mariok bere sexualitatearekin duen arazoa planteatzen zaigu, hemen bertan
|
sartuko
luke Afrikarekin duen harremana, honek lagunduko baitio bere arazoa gainditzen; beste aldetik, poliziarengandik ihesi dabilen Keparen istorioa genuke. Arestian esan bezala, Kepa eta Marioren harremanarekin aurreko bi planoak uztartzea lortzen da.
|
|
|
Ipuin arriskutsuak bildumako ipuinak ere ederki
|
sar
zitzakeen Zer gerta ere bilduman, marko narratibo berean sar baitaitezke. Nahiz eta gazte literaturako sail batean argitaratu diren, aipaturiko bilduma honekin duen lotura dela bide erabaki dugu lantxo honetan leku txiki bat eskaintzea.
|
|
|
Ipuin arriskutsuak bildumako ipuinak ere ederki sar zitzakeen Zer gerta ere bilduman, marko narratibo berean
|
sar
baitaitezke. Nahiz eta gazte literaturako sail batean argitaratu diren, aipaturiko bilduma honekin duen lotura dela bide erabaki dugu lantxo honetan leku txiki bat eskaintzea.
|
|
|
Miren Trekuk eleberri modernotzat du liburu hau: " Eta nobela deritzot, batek ez dakielako oso ongi nola definitu ipuin bilduma hau, eta modernoa gainera bere baitan gutunak, egunkari pasarteak, poesia, metaliteratura eta" nahi duzun guztia"
|
sartu
duelako." (Egunkaria,) Hots, eleberri modernoetako ezaugarria da aniztasuna.
|
|
|
Liburuan zehar pertsonaia ezberdin asko aurkezten bazaizkigu ere, batzuetan ipuin bateko pertsonaiak beste ipuin batean
|
sartzen
ditu: " liburuko pertsonaiak errepikatzen joaten direla, batzuk azaltzen, besteak gordetzen, batzuk ipuin batean protagonistak, eta beste batean bigarren mailakoak" (Egunkaria VI).
|
|
|
Emakume bibotedunak hain lortuak ez zituen bi tasun dituela esatera ausartuko naiz: erregulartasuna eta batasuna, nahiz eta, agian, ipuin bakanen batean
|
sartzen
apur bat kostatzen den. Ezagun du Montoiak narratzaile ingeles eta amerikar garaikideen eragina ipuinotan.
|
|
|
Oso era egokian deskribatu zuen Javier Rojok ipuin hauen garapena: " arrunta dirudien egoera bat planteatu ondoren, oreka apurtzen duen elementu bitxi bat
|
sartzen
du han. Gauzak horrela, elementu bitxi horrek ezusteko amaiera batera eramango du egoera." (El Correo III) Hala ere, batzuetan egitura errepikakorregia bihurtzen da:
|
|
|
Amodiozko harreman bitxiez idatzi nahi duelarik, txistearen mugara eraman gaitu. Nire ustez, idazleak gainera nahiko ondo daki honelako joku batean
|
sartu
dela, libururaren izenburua lekuko. Hor kontatzen diren amodiozko istorioek, liburu dibertigarri eta harrigarria egiteko asmoak hala bultzatuta, gehiengikerien irudia eman nahirik, patologia batzuen adierazbideak ematen dute.
|
|
|
Xabier Montoiaren" Emakume biboteduna" ekarri dit gogora" Manhattan" honek, eta, estutzen banauzue, Pablo Sastreren" Kristalezko bularrak" ere zaku berean
|
sartu
eta hara trilogia bikaina. Hemengo eta, batez ere, gaur gaurko gizakiaren alderdirik ilun eta zakarrenak agertzen dira galtzailez betetako hiru liburuotan.
|
|
|
Nahiz eta liburuen izenburuan asteko egun jakin bat agertu, ez dira ipuinak asteko egun horretan bakarrik kokatzen. Ostegunak deituriko bilduman, unibertsitateko ikasleen xelebrekeriak kontatzen dizkiguten bost ipuin eskaintzen dizkigu, eta Ostiralak liburuan, ordea, karrera amaitu ondoren lan munduan
|
sartzear
dauden ikasle ohiak aurkezten dizkigu sei ipuinetan: hots, ikasle eta langile artean dagoen bidegurutzearen berri ematen da:
|
|
|
Kioskero ero batek ETAn
|
sartu
nahi duela eta Herriko tabernara doa kontaktuaren berri izateko. Bertan, tabernariak gezurra esaten dio eta nahi gabe Patxi oso egoera arriskutsuan sartuko du.
|
|
|
Kioskero ero batek ETAn sartu nahi duela eta Herriko tabernara doa kontaktuaren berri izateko. Bertan, tabernariak gezurra esaten dio eta nahi gabe Patxi oso egoera arriskutsuan
|
sartuko
du. Izan ere, tabernariak Patxi izendatuko baitu ETAren kontaktu gisa.
|
|
|
" Liburuaren protagonistaren inguruan, gainera, ez da arrotza maitasuna, droga, polizia edota borroka armatua." (Hitzak eta ideiak 3) Hauek guztiek eleberriaren hezurdura osatuko lukete. Idazlearen iritziz," gai guztiek eszenografia osatzen dute, non pertsonaiak
|
sartu
eta ateratzen diren." (Arregi, Montse: Egunkaria)
|
|
|
Mikel, Zuria Beltz taldeko baxujolea da eta musikaz gain, parrandan besterik ez dabil. Gau horietariko batean ETArekin zerikusia duen gazte bat ezagutuko du, eta era inkonsziente batez, itzulbiderik ez duen egoera batean
|
sartuta
ikusiko du bere burua.
|
|
|
kontalaria, omnisziente edo orojakile ezezik, esplizitoegi eta ingenuo samarra ere bada zenbait pasartetan: pertsonaiak, berriz, planoegiak, sinpleegiak, barne gatazka handirik gabekoak, ez beharbada erabat zuhur eta gisakoak zintzoen rola dutenak, baina bai pitzadurarik gabeko dolorkeria baten jabe gaiztoak eta beren kideak (kontalari orojakileak Jenaro eta Errufinoren barrenera
|
sartu
eta haien pentsamenduen berri izateko aukera ematen digun arren, ez dugu une bakar batez ere ikusten euren jokabide arimagabekoari buruzko zalantza izpirik meharrena ere dutenik). (Egunkaria II)
|
|
|
Batez ere, borroka batek ez dio lasaitasunik emango: amari zin egindakoaren alde egin (hots, apaiz
|
sartu
), edo Isabelekiko sentitzen duenaren alde egin. Baina, erabakia hartzen duenerako, beranduegi izango da.
|
|
|
" Bietan hasierako egoera (nobela abiadan jartzen duen gertaera) familia ospakizun bat da. Bietan pertsonaiak oroitzapenen zurrunbiloan
|
sartzen
dira. Eta, inportanteena, bietan narratzaileek hitanoa erabiltzen dute istorioa kontatzeko." (El Correo I)
|
|
|
Beheraxeago, honakoa gehitu zuen: " Mujikaren nobela hau, dena den, nahiko irregularra iruditu zait; bada atal interesgarrien ondoan funtzionalitate handirik aurkitu ez diedan pasarteak, beste nonbaitetik ekarria indarrez
|
sartutakoak
edo, agertzen dira." (El Correo I)
|
|
|
Hala ere, idazleak egoki lortzen du bi plano hauek bata bestearekin jostea: lehen eleberrian, Bob Ieregi eroetxeko zoroen artean kokatzen du; bigarrenean, era bertsuan, erakunde armatuan sator modura
|
sartu
den ertzain bat izango da istilu gehienen ardatza. Hortaz, eleberrietan zehar hain bereizturik aurkezten zaizkigun bi plano hauek estuki uztartzen dira istorioek aurrera egin ahala.
|
|
|
Arantzazun igarotako haurtzaroa, Donostiara lan bila doanean, ETA erakundeko kideekin dituen lehenengo hartu emanak,... Zalantza askoren ondoren, erakundean
|
sartzea
erabakitzen du eta mugan ikurrina batzuk eramateagatik atxilotuko dute. Martutenetik ateratzean iparraldera alde egingo du eta handik Parisera.
|
|
|
Egan 49) Bestalde, elkarrizketak landu ditu bereziki: kaleko hizkeran, esate baterako, gaztelerazko zenbait esapide
|
sartu
ditu. Elustondoren iritziz," ohiko giro beltz hotzaren ordez lausoagoa dugu hizkeran." (Egunkaria I)
|
|
|
Eleberri beltzari suposatzen zaizkion elementu gehienen presentzia erakusten du liburu honek: protagonista ikertzaile pribatua da; honek normalean diru arazoak ditu; ironikoa eta batzutan zinikoa ere bada, baina funtsean erromantiko hutsa; nahi gabe, egoera nahasi batean
|
sartu
da, hasieran inolako misteriorik ez zeukan ikerketari ekin ondoren; ikerketa honetan aberastasunaren atzean izkutatzen den usteldura agertuko zaigu. (El Correo IV)
|
|
|
hots, pertsonaia gatazkatsuak. Bere barne munduan
|
sartuz
, pertsonaia hauen aldaketen berri izango dugu. Horrelako pertsonaiekin ezin dugu zer egingo duten aurreikusi.
|
|
2001
|
|
|
Barrote gurutzatu oztopo aurrean zatiturik lehendabizi, baina zuzenki inklinazio fijo batekin
|
sartzen
den argia gero nire gainean sapaiko ispilua zuritasun batetan galtzen duen formarik gabeko hodei sendo bat egiten denean, karilonaren hots disarmonikoa argiasun masa horretan eroria, erresonanzia guztiaz desjabeturik, pauso gaizki eman bat bezala irentsia izanen dela jakiteko. (86.or.)
|
|
|
Nobela aurrera joan ahala, zenbait eszena errekurrenteki errepikatzen dira, kontaketa bakoitzean zenbait aldaera estilistiko
|
sartzen
delarik. Istoriotik at dagoen narratzaile guztiahaldun honek, komentario eta aurrerapenei esker, fragmentarioki garatzen doan istorioa irakurtzeko klabe eta laguntzak ematen ditu, horretarako, maiz kronolojian askozaz ere beranduago gertatuko diren gauzak iragarriz (prolepseak), edota pertsonaien eta gertakizunen gainean iruzkinak eginez19 Zentzu honetan, narratzaile guztiahaldun honek irakurketa kontrolatzen digu, eta askotan pasarte batetik besterako bidea ahalbidetzen.
|
|
|
Hala ere, errepikapenak zenbat aldiz azaltzen diren jakiteak garrantzi handiegirik ez daukala onartuz ere, behin eta berriro azaltzen diren motibo edo gai hauen garrantzia azpimarratu nahiko genuke. " Punta zorrotzeko zapatak"," erloju suizarra", Unamunoren aipua Hondarribiaz(" Fuenterrabia es un cromo en la tapa de España"), logelan galtzerdien bila
|
sartu
zenekoa eta berauek erosterakoan saltzailearekin izandako elkarrizketarena, Juliak behatz txikiarekin zigarroa eusteko moduarena, Ortiz de Zarate ezagutu zuenekoa,... memoria harilkatzen laguntzen diguten elementuak dira. Ideien asoziazioaren teknikari esker, nobelak elementu hauen inguruan antolatzen du diskurtsoa, behin eta berriro egiten eta desegiten doan hari mataza bailitzan.
|
|
|
Hau da, Ibon Sarasola euskaltzain eta hizkuntzalariaren" alter egoa" izan daitekeena). Azkenik, beste talde batean
|
sartu
genituzke nobelan aipatzen diren hainbat pertsonaia (besteak beste, Abel Osa, Alberto Pardo, Arantza Olabe, Ane Aristi eta Jon Igartua).
|
|
|
Zutabe nagusia eta nobelan adiera sinboliko izugarria duena, 13arekin lotutako data zerrendak osatzen du: 1936ko irailaren 13an
|
sartu
ziren erreketeak Donostian Ategorrieta gainetik okupazioa burutuz (55..); ia hirurogei urte beranduago, irailaren 13an, haserretu ziren protagonista eta bere emaztea azkenengoz eta egun berean ezagutu zuen senarrak Bioleta (58). 1936ko otsailaren 13koa da, halaber, Mikele de Abando eta protagonistaren aita azaltzen diren argazkia (eta gerora esango denez, Bioletaren ama egun horretako harremanen fruitu da); 1936ko uztailaren 13a da Calvo Sotelo hil zuten eguna,...
|
|
|
Plateamendu literario honetan
|
sartuko
genituzke Saizarbitoriaren aurreneko bi nobelak. Lehenengo euskal nobela modernoa deitua izan zen Egunero hasten delako n (1969), etengabe txandakatuz doazen bi plano desberdinetan aurkezten zaizkigu gertakariak.
|
|
|
U. Eco ren adibide barregarria gogoratuz, posmodernitatea pertsona bati" maite zaitut" esan nahi diozunean" Corin Telladok esango lukeen moduan, maite zaitut" esan behar izatea da. Alegia, esaten/ idazten den oro testuarteko tradizio unibertsalean
|
sartzen
dela ohartzea.
|
|
|
Oroimenaren zutabe nagusia, eta nobelan adiera sinboliko izugarria duena 13arekin lotutako data zerrendak osatzen du: 1936ko irailaren 13an
|
sartu
ziren erreketeak Donostian eta Ategorrieta gainetik okupazioa burutu; ia hirurogei urte geroago, irailaren 13an, haserretu ziren protagonista eta bere emaztea azkenengoz eta egun berean ezagutu zuen senarrak Bioleta. 1936ko otsailaren 13koa da, halaber, Mikele de Abando eta protagonistaren aita azaltzen diren argazkia (eta gerora esango denez, Bioletaren ama egun horretako harremanen fruitu da); 1936ko uztailaren 13a da Calvo Sotelo hil zuten eguna,...
|
|
|
Hortik, Eugeniak hartuko duen mendeku doilorra, Juan Martinen izakera miserablea agerian jarriko duena (206). Bere aluan ditxosozko testua
|
sartzen
duenean horixe lortu nahi baitu: gizon doilor horrek ez dezan gehiago izorra6 Nobelako eszena izugarriena den honetan, testua alutik ateratzean, berez, zakila ateratzen du Juan Martinek.
|
|
|
Alabaina, 20 hilabete beranduago, bigarren haurraren esperoan zegoelarik, laudano sobredosi batekin egin zuen bere buruaz beste Siddalek. Bere penaren amildegian, Rossettik argitara gabe zituen poema guztiak Siddalen zerraldoan
|
sartu
zituen eta hantxe utzi, handik 7 urtera berriro aterarazi zituen arte. Poems izeneko liburuaren argitalpenak jasotako kritiken artean, Buchanan kritikariak egindako bortitzak aipatzen dira.
|
|
|
Dirudienez, margolari prerrafaelitek modeloei eskatzen zieten itxura argal, zurbil eta heriotzezkoa lortzeko itzelezko baraualdiak egitera, gerruntzea estutzera edo ozpina edatera behartzen zituzten. Nobelan bertan esaten denez, Ophelia izeneko koadroa margotzeko, esaterako, egunetan uretan
|
sartuta
egotera behartu zuten Siddal (125). Eta Siddal aipatu dugunez, esan dezagun garaiko emakume viktoriarraren patu tristea sufritzera kondenatuta egon zela emakume hau.
|
|
|
Jesus Mª Lasagabaster kritikariak 1991ko artikulu interesgarrian dioen bezala, azterkizun dugun nobela honek azken 20 urte hauetan idatzi diren beste zenbait nobelarekin batera, hala nola, Txillardegiren Haizeaz bestaldetik (1979), edo Joan Mari Irigoienen Poliedroaren hostoak (1982), edo, zaharragoa izan arren, hausturazko jarrera bera erakusten duen Patri Urkizuren Sekulorum Sekulotan (1975) nobelarekin, transgresioaren esperientzia bera azaltzen du. Dena dela, esan dezagun, horietaz gain, esperimentazio giro berean
|
sartzen
direla Koldo Izagirreren Zergatik bai (1977) eta Luis Haramburu Altunaren Zera... (1975) liburuak.
|
|
|
" Halan suertatu eta hil banaiz goroldio eta lur azpiko zoko honetara
|
sartu
banaute, ene etzan lekura inola ailegatu ezin bada, belar sustrai tipien hazkurea ere sentitzen ez badut, bene benetan hilda banago, orduan bizitza ez zait hainbeste axola" (GP, 72)
|
|
|
Garbi dago autobiografia honen alderik ilun eta tristeena, gogorrena, ikusi nahi ez genukeena, torturaren aldea dela. Torturaren gaia tratatzerakoan poesia eta ideologia honen luze sakonetan
|
sartzen
gara.
|
|
|
Zalantza badago, baina. Eta erratua bada borrokan
|
sartu
dena?
|
|
|
Baina Carroll, Rigaut (bide nabar," Egin ezazue negar, hori da desio dizuedan erretrasoa" esanaz Etiopiaren bigarren zirkuluari hasiera ematen dion idazlea da Rigaut), eta Cocteau baino mende bi lehenago zabaldu ziren Europan barrena, Nuremberg, Paris, Venezia eta Mantua-n, ispiluen galeriak. Esan nahi da ate bat igaro eta ilusiozko munduan
|
sartzeko
era zuen garaiko pertsonak: XVII. mendean Frantziako Luis XIV.aren bidez Veneziako ispiluen moda zabaltzen da Europa osoan. dio ispiluen magiaz idazten duen ikerlariak eta hona hemen ondorioak:
|
|
|
Ispiluekin esperientzia nahikoa zabala zegoen Europako noblezian; XVII. mendetik aurrera, jauregietan nahiko normalak ziren ispiluz beteriko pasiloak. Beraz, pasilo horretan
|
sartzea
, edo Versailles-ko ispiluen gelan sartzea, beste mundu harrigarrian sartzea zen. Moda ahuldu zenean, literaturak hartu zuen haren tokia jende gehiagorentzat hedatzen zuelarik ispiluaren magia; magia eta nagusitasuna.
|
|
|
Ispiluekin esperientzia nahikoa zabala zegoen Europako noblezian; XVII. mendetik aurrera, jauregietan nahiko normalak ziren ispiluz beteriko pasiloak. Beraz, pasilo horretan sartzea, edo Versailles-ko ispiluen gelan
|
sartzea
, beste mundu harrigarrian sartzea zen. Moda ahuldu zenean, literaturak hartu zuen haren tokia jende gehiagorentzat hedatzen zuelarik ispiluaren magia; magia eta nagusitasuna.
|
|
|
Ispiluekin esperientzia nahikoa zabala zegoen Europako noblezian; XVII. mendetik aurrera, jauregietan nahiko normalak ziren ispiluz beteriko pasiloak. Beraz, pasilo horretan sartzea, edo Versailles-ko ispiluen gelan sartzea, beste mundu harrigarrian
|
sartzea
zen. Moda ahuldu zenean, literaturak hartu zuen haren tokia jende gehiagorentzat hedatzen zuelarik ispiluaren magia; magia eta nagusitasuna.
|
|
|
Leihoa beste (kanpo) aldeko errealitatera igarotzeko modua da. Sarrionandiak erakusten eta erabiltzen duen leihoa beste errealitatera, irudimenean
|
sartzeko
atea da. Poesian erabiltzen duen leiho horren funtzioa ulertzeko kontuan hartu behar genituzke pinturan gertatu diren horrelako leihoen marrazketa prozedurak, begien aurrean izan Magritte edo Escheren pinturak eta grabatuak, hain zuzen ere pintore horiengan atea eta leihoa beste mundu baterako abiapuntu baitira.
|
|
|
ispilua mundu harrigarrientzako sarbidea da, edo ispilu besterik ez, baina beste aldetik beste sinbolo nagusi biren aurrean jartzen gaitu. Bidaiaren metaforaren aurrean, ispiluan
|
sartzen
denak bidaia egiten baitu, eta denok dakigu Izuen gordelekuetan barrena liburuaren gai nagusia bidaia dela, edo, gehiago, liburua bera dela bidaia. Honez gainera, hormak beste metafora bat dakar berarekin; oroimenaren beste eszenatoki bat:
|
|
|
" Ingurubilean barrena abiatu da bidaztia noiz eta non
|
sartu
den oroitzen ez duen arren.
|
|
|
Baina, bestalde, Tren ilun eta bustiak saileko hainbat poema ere 1992 urteko bilduman berrargitaratzen dira" Post scriptum" ean. Beste alde batetik geratu dira beste batzuk berriro argitaratu gabe, eta beste hainbat Gartzelako poemakeko sail nagusian
|
sartu
dira. Guk material osoa izango dugu kontuan eszenatokia marrazteko orduan.
|
|
|
Baina, zorionez edo zoritxarrez, paradoxak ez du mundua aldatzen, paradoxak gauzak diren moduan uzten ditu. Inork, gorago aipaturiko poemari aipamen egitearren, ez du uste kartzelan geratzen diren funtzionarioak presoek barnean
|
sarturik
geratzen direla kartzelan. Paradoxak ez du dena esaten, beste zerbait isildu egiten du, ezkutuan uzten du.
|
|
|
Ez, ez nuke nahi. Gauean basamortuko haizea
|
sartzen
da, kandelaren sugarra ikaratzera. Ainendi berarekin batera itzal" (GP, 37)
|
|
|
Mitoa, den bezalakoa, klasizismoaren garaietan agertu eta sendotu bazen ere, Erdi Aroan hartu zituen gaur ezagutzen dizkiogun trazak. Orduan hasi zen bidaia mendebaldeko pertsonen kontzientzian
|
sartzen
. Sinbolo honen bigarren zentzua geografiaren konkistarekin loratu zen XVI. mendean, portugaldarrek eta espainolek egindako bidaiei esker.
|
|
|
Eta ez kasualitatez, Saizarbitoriak, Izagirrek eta Atxagak aurrera eramana. Baina prosa ez da, apika, biderik egokiena abangoardia aurrera eramateko eta Izagirre eta Atxaga poesian
|
sartu
dira abangoardiaren indarra papeleratzen.
|
|
|
" Eta hobeto girotzearren marrazki animatuzko filma bat ikustera
|
sartu
gara mokotiren artean nahastuz." (E, 115)
|
|
|
Eta zineman gertatzen da liburuaren zatirik garrantzitsuena; hain zuzen ere, zinemara
|
sartu
western tradizionala ikusteko eta dortokei, Galapago irletako dortokei buruzko erreportaia ikusten duenekoa:
|
|
|
Leihoa zabaltzean, zeldara, zure ordez, errealitatea
|
sartzen
zait" (GP, 68)
|
|
|
Ez soilik izenburuagatik, hori nahi izan arren Dante-ren aipuak ere zuzen argitzen du asmoa: "
|
Sartzen
zarenok utzi esperantza". Zer da itxaropena poema honetan?
|
|
2002
|
|
|
Literatur sari ugari eskuratu ditu, eta argitaratu dituen liburuen artean badira haur eta gazte literaturako lan arrakastatsuak (ad.: Zikoinen kabian
|
sartuko
naiz, 1986; Londresen nago aitonarekin, 1987; Ijitoak dauzkat etxean, 1988; Filipinetan bizi den idazlearen kontuak, 1993;... Lehen amodioa Suedian, 1997; Ryski, zaude ixilik!, 2001; Poloniako lautadak, 2001), ipuin liburuak eta eleberriak, baita itzulpenak ere, besteak beste, B. S. Ballinger, Ch. Nöstlinger, E. Hemingway, R.
|
|
|
Errusiako muga igarotzeko dituen zailtasunak ikusita, Finlandian geratzen da Kepa, eta bertan berregiten du bere bizitza, emakume baten ondoan. Baina bizitza aurrera doa Euskadin, eta han utzi zuen semea ETAn
|
sartzen
da, eta atxilotu eta torturatu egiten dute. Protagonista nagusiak bizi duen modernitatearen eta jatorriaren arteko gatazkak beldur edo bakardade sentimendua gure patuari estuki lotuta dagoela dakarkigu gogora.
|
|
|
Erdi euskaldun, erdi iparramerikar, protagonista hunkitu egiten du trantsizio garaian gure herrian bizi zen giro sozio-politiko nahasiak. Zenbait pertsonaia eta egoerari esker, garai haren argazkia ikus dezakegu, deskribapen historiko hutsetik haratago joan eta biztanle aztoratu horien bizipenetan
|
sartu
nahi duen argazkia. Hizkera zuzenaz eta ironia dosi handiez, iraganeko eta oraingo gure errealitatea aztertzen du Kilkerra eta roulotteak.
|
|
|
Esandakoez gain, aipagarriak dira Susa argitaletxearentzat osatzen diharduen XX. mendeko poesia kaierak, euskal poetei buruzko 40 antologiaz osatutako bilduma, eta 2001eko martxotik aurrera Susaren web gunean aurki daitekeen bere web nobela (ik. idazketa@armiarma.com). Narratibaren alorrean, berriz, Gauzetan (Kriselu, 1979) kontakizun liburua aipatu genuke lehenik, literatura fantastikoan
|
sartzeko
euskal saio modernoen artean lehenetakoa izan zena. Liburu hau Izagirreren prosaren gaitasun semantiko eta sinbolikoaren adibidea da, errealitatearen kanpoko itxuratik haratago joan nahi duen animismoz blaitutako prosa, hain zuzen.
|
|
|
Agirre zaharraren kartzelaldi berriak (Elkarlanean, 1999) eleberriaren argitalpenak oihartzun garrantzizkoa izan zuen euskal prentsan. Euskalgintza Elkarlanean Fundazioak ematen duen I. Joseba Jakaren Bekari esker idatzitako eleberri honek ere Metxa zaharra du protagonista, eta kontatzen du nola
|
sartzen
den espetxean bere kabuz. Berriro ere, errealismoa eta fantasia dira Izagirreren azken liburuaren ezaugarriak, autoreak berak fartsa sasiburleskotzat jotako liburu honen ezaugarriak.
|
|
|
Lehenbiziko eleberriarekin, Speed gauak (Susa, 1990), Bilboko gauaren munduan
|
sartu
gintuen. Autorearen asmo nabarmena eleberri urbanoa egitea zen, eleberri beltzetik hurbil zegoen planteamendu estetiko batekin eta egungo euskal gazteriatik gertu dauden musika erreferentzia sorta batez atondua.
|
|
|
Mendigurenen ibilbide literarioa osatzen dute haur eta gazteentzako idatzi dituen 21 liburuek (Estitxuk pirata izan nahi du, 1987; Patakon, 1992; Irakasle alu bat, 1995; Obsexuen kluba, 1997; Kanibalaren kaiolan, 1998; Txakurraren alaba, 1999..) eta helduentzako idatzitakoek: ...uru (Sei ipuin amodiozko, 1986; Hamalau, 1992; Opor ezberdinak, 1995; Ene dama maite horri, 1996); 3 eleberri (Bekatuaren itzala, 1995; Berriro igo nauzu, 1997; Gure barrioa 1975, 1998); 7 antzerki liburu (Kanpotarrak maisu/ Kultur ministrariak ez digu errukirik, 1987; Pernando, bizirik hago oraindio, 1989; Garai (a) da Euskadi, 1993; Ankerki, 1993, Hilerri itxia, 1995) eta genero autobiografikoan
|
sartuko
genituzkeen lanak (Nerabearen biluzia, 1999; Errekarteko koadernoa, 2001). Benetan oparoa da, beraz, beasaindar egile honen ibilbide literarioa, oparoa eta hainbat sari erdietsitakoa gainera.
|
|
|
Narrazio fantastikoak koka daitezkeen infinitu birtual bilakatuta, leku zehaztugabea da Obaba, eta, egiaztatu ahal izan dugunez, iradokitzailea suertatzen da hainbat hizkuntzatako irakurleentzat. Idazlearen Asteasu sorterriaren transposizioa baino gehiago ere bada, espazio afektibo horretan barrena
|
sartu
ahala, gero eta nabarmenagoa egiten zaigulako giza sentimenduen unibertsaltasuna. Faulknerren Yoknapatawpha edo Rulforen Comalaren kasuan bezala, Obabaren deskribapenek bizitutako geografia batez hitz egiten dute, zehaztasun topologiko orotatik urruntzen den geografia batez.
|
|
|
Bertako biztanleek animaliengana jotzen dute gertakari ulertezinak esplikatzeko garaian. Horregatik, Obaba lurraldean, sinesgarria da haur bat basurde bihur daitekeela pentsatzea edo musker batek, gure belarrian
|
sartuz gero
, erotu egin gaitzakeela sinestea.
|
|
|
Narratzaile bakoitzak antzinako ahots baten, naturaren ahotsaren, deiari erantzuten dio eta nork bere ikuspuntutik kontatzen ditu urtaroen zikloan jazotzen diren gertakariak. Atxagak, maisutasun handiz eta ahots desberdinen erabilera horren bidez, narratzaile bakoitzak duen mundu ikuspegia mamitu eta irakurlea Obabako mundu fantasiazkoan
|
sartzea
lortzen du. Atxagarentzat, erreala eta ez erreala bereizi gabe idatzi eta irakurtzen den eleberria da eleberri fantastikoa.
|
|
|
Obabakoaken egiturak hasiera hasieratik jokatzen du irakurlearen aurreusteekin, eta elkarri lotuta edo, liburuaren amaieran, elkarren baitan
|
sartuta
dauden narrazio sorta bat agertzen du. Paratestutik abiatuta, Obabako geografia irudizkoak batasun tematiko topologikoa ematen dio unibertso literario atxagarrari, eta obraren zehazgabetasunaren leku nagusi bihurtzen da aldi berean.
|
|
|
Baina bidaia fantastiko hori bidaia literarioa da batez ere, bidaia intertestuala. Beste zenbait narraziori buruz egiten diren aipamen etengabeek Eliotek esandakoa dakarkigute gogora, hau da, obra oro
|
sartzen
dela literatur tradizioren batean, eta ildo horretan Obabakoakek gorazarre egiten die ipuingintzaren maisu unibertsalei, bai generoari buruz zenbait teorizazio argitaratu zituztenei (E. A. Poe, H. Quiroga edo J. Cortázar), bai XIX. eta XX. mendeko idazleei ere.
|
|
|
Gaur egun genero horretan klasikotzat hartzen diren idazleak (Stevenson, Kipling, Melville...) grina biziz irakurri ditu Atxagak, eta berarentzat (Borgesentzat bezala), ez dira testuak aldatzen, haiek irakurtzeko modua baizik. Azterketa labur honetan Atxagak gazteagoentzat idatzitako testuetan
|
sartzeko
aukerarik ez badugu ere, nabarmendu nahi genuke Behi euskaldun baten memoriak (1991) eleberri laburrak haren ondoko eleberrigintzan izan duen eragina.
|
|
|
Hamar hizkuntzatara itzuli dute, eta, duela urte gutxi arte, edizio gehien izan dituen euskal eleberria izan da Behi euskaldun baten memoriak. Haren kalitate literarioa egiaztatuta geratu zen 1994an IBBY (International Board on Books for Young People) delakoaren Ohorezko Zerrendan
|
sartu
zutenean, edo zenbait herrialdetan, Alemanian, esaterako, kritikaren aldetik izan zuen harrera bikainari esker. Izenburuak Sophie Rostopchinen Memoires d" un âne (1860) ezagunaren parafrasia egiten du eta iragarri egiten ditu, umorez eta 142 ironiaz, behi baten bizitzako gorabeherak.
|
|
|
Gizona bere bakardadean (Pamiela, 1993) da ildo berri honetan
|
sartzen
den Atxagaren lehen eleberria. 15 hizkuntzatara itzuli dute eta sari garrantzitsuak hartu ditu:
|
|
|
garrantzitsuena da bakarrik dagoela, eta bakarrik dagoen gizona, P. Valéryk gogorarazi zigun moduan, beti dago lagunarte txarrean. Barne ahots horien eta atsekabetzen duten oroipenen (sendategi batean
|
sartuta
dagoen Kropotki anaiaren oroipena, egin zuen atentatuarena...) etengabeko zelatapean dago Carlos, eta irakurleok haren baitan gertatzen ari den borrokaren ikusle artega bihurtzen gara (T. S. Eliotek esana:
|
|
|
Wordsworthek Gernikako arbolari eskainitako poemak ere), eta oroipen positibo haiek dira protagonistaren gogo atsekabetuan baretasun pixka bat jartzen duten bakarrak. Tragedietako pertsonaiei gertatzen zitzaien bezala, Carlosek ezin dio aurre egin datorkion amaierari eta, Izuaren Lurraldean
|
sartuz
joan ahala, iraganeko mamuek beste jokaldi makur bat egiten diote. Izuaren presentziak, zeina baita konstante bat Atxagaren ibilbidean, eragiten dizkio ilusioak eta fantasiak.
|
|
|
1999an Txillardegik bere azken eleberria argitaratu zuen, Putzu: genero historikoan
|
sar
daiteke eleberri hau, eta gerra karlistetan girotua da. Bertan karlisten alderdia aukeratu eta haiekin batera gerra egiten duen Putzu izeneko protagonistaren ibilaldiak kontatzen dira.
|
|
|
(1972), tiraniaren eta nagusikeriaren aurkako borrokari buruz; eta Andereño (1975), ikastoletako arazoei buruz. Gereñoren bibliografia luze luzean
|
sartzen
dira, aipatutakoez gain, 11tik gora polizi eleberri, aipagarrienak Hiltzaile baten bila (1975), Gudari bat (1977), Espioitza (1977) eta Iruñeako asesinatzea (1977); pertsonaia historikoen biografiak, hala nola Napoleon, Mahoma edo Zumalakarregirenak; umore eleberriak; 6tik gora eleberri historiko eta hogei bat misterio eta akzio eleberri, gai askotarikoak. Autore nekaezin honek gaztelaniaz ere argitaratu ditu eleberriak, haien artean Residencia Rochester (1994) edo Huyendo del pasado (1995) intriga eleberriak eta Carta fatal (1994) espioitza eleberria, denak idazleak berak argitaratuak.
|
|
|
Eleberrigintza sozialaren joera honen barruan
|
sartuko
dugu, orobat, Txomin Peillen (1932), euskaltzaina eta J. Mirenderekin batera Igela aldizkariaren sortzailea. Horretaz gain, haur eta gazteentzako liburu ugari idatzi ditu, baita filologiako nahiz etnologiako lanak ere.
|
|
|
Ikusmolde poetiko horretan
|
sartzen
dira donostiar idazlearen lehen bi eleberriak. Haietako lehenak, Egunero hasten delako (1969), txandakatuz doazen bi plano narratibo independentetan kontatzen ditu abortatu nahian dabilen ikasle gazte baten (Gisèle Sergier) istorioa eta tren geltoki batean eta telefono zentralita batean pertsonaia bitxi baten eta bat edo bi solaskide anonimoren artean gertatzen den elkarrizketa.
|
|
|
Joera esperimental eta abangoardistakoak dira, halaber, garaiko euskal narratibaren panoraman indar handiz
|
sartutako
bi idazleren obrak. Koldo Izagirre7 (1953) eta Bernardo Atxaga8 (1951) dira belaunaldi berri horren ordezkariak, eta 1975ean Panpina ustela aldizkaria sortu zuten.
|
|
|
Barne munduek gaurko euskal eleberrigintzan duten presentziari dagokionez, honako hau azpimarratu genuke lehenik eta behin: atal honetan
|
sartu
ditugun eleberriek elkarren artean desberdintasun handiak dituztela aitortu arren, gehiago direla gaietan eta forman dituzten ezaugarri komunak. Ezerk batzen baditu, subjektibotasuna ardatz izateak batzen ditu, alegia, narratzailearen Ni-aren, barne munduaren, inguruan antolatuta egoteak.
|
|
|
Urretabizkaiaren azken eleberria, Koaderno gorria (1998), gaur egungo emakumezko idazle askok sarri erabilitako genero autobiografikoan
|
sartzen
da. Gure ustez, autorearen eleberri handinahiena da, eta tonu liriko lortua duena.
|
|
|
Urretabizkaiaren Koaderno gorria emakumezkoen ahots eta memorian sakontzen duen nobelagintzaren tradizioan
|
sartu
genuke eta ez, J. Rojok iradoki bezala (ik. El Correo, 99, 9), P. Austerren titulu bereko nobelaren unibertsoan.
|
|
|
Saizarbitoriaren kasuan, idazketari buruzko hausnarketari uko egin gabe, gero eta lotsagabeago mintzo zaigun lehenengo pertsonara lerratuz joan dira bere eleberriak. Horregatik
|
sartu
ditugu lehenengo atal honetan, formari buruzko etengabeko ikerketari uko egin gabe, gizabanakoari gertukoak zaizkion gaiak, dela heriotza, dela amodioa, hastapenetako hiru eleberrietatik aldentzen den ahots subjektiboan adierazi dizkigulako.
|
|
|
Azpimarratzekoak dira, beren karga sinbolikoarengatik, urte eta hilabete desberdinetako 13 egunean gertatutako eszena guztiak: 1936ko irailaren 13an erreketeak Donostian
|
sartu
ziren; 1996ko irailaren 13an obraren protagonistak elkarrekin haserretu ziren, eta senarrak Violeta, maitale izango zuen emakumea, ezagutu zuen; 1936ko otsailaren 13koa da protagonistaren aita eta Mikele de Abando agertzen diren argazkia; 1936ko uztailaren 13an hil zuten Calvo Sotelo.
|
|
|
Alabaina, 20 hilabete beranduago, bigarren haurraren esperoan zegoelarik, laudano sobredosi batekin egin zuen bere buruaz beste Siddalek. Bere penaren amildegian, Rossettik argitara gabe zituen poema guztiak Siddalen zerraldoan
|
sartu
zituen eta hantxe utzi, handik 7 urtera berriro aterarazi zituen arte.
|
|
|
37 urte ditu, txikia da eta distira ilun bat du begietan. Bizitzak inposatutako estandarretatik at jardun ondoren (senarra ez duen gizon batekin bizi izan da, haurrik ez izatea erabaki, dibortziatu, erakunde armatu batean
|
sartu
eta, azkenean, erakundea utzi zuen, birgizarteratzeko), zirkunstantzia horiek eraman duten bakardade amaigabea partekatzen du bere bidaideekin (bi moja eta emakume minbizidun bat). Horregatik da horren garrantzitsua eleberrian zeruaren sinbologia, pertsonaiak so egin ondoren bere gogoa islatzen duten tonu eta ñabardurak hartzen dituen zeruaren sinbologia.
|
|
|
Horregatik, oso ekipaia arina darama, benetan aurrera egiten lagundu dion gauza bakarra eraman du espetxetik: Literatura, eta bere liburuen artean badira bere gelan
|
sartuta
bizi izan zen poetisa iparramerikarraren testuak. Emily Dickinsonek leihotik ikusten zuen lorategi zatia, Irenek espetxetik ikusten zuen zeru zatia bezala, da ilusioa ahalbidetzen dion elementua, literarioa izan ez izan.
|
|
|
Ollaran (autorearen Altza herriaren irudikapena) herriaren inguruan gertatzen da haria; garai batean idilikoa izandako leku horretan zementuzko etxe pila eraiki da eta emigrante uholde batek inbaditu du, bertakoen hizkuntza, euskara, ia familiaren esparrura soilik mugatzeraino. Francoren garaiko giro politikoaren argazkia zenbait ezaugarriren bidez osatzen du, hala nola protagonistak F. Krutwigen Vasconia irakurtzea eta, bere aberriaren alde borrokatzeko erabakia hartuta, ETAn
|
sartzea
. Eleberriaren tonua errealista da, aurrekoen erregistrotik oso urrunekoa.
|
|
|
Babilonia ahots kontzertu polifonikoa da eta hasieratik harrapatzen du irakurlea bere musikaltasunagatik eta hariaren dramatismoagatik. Horri gaineratzen badiogu plano bakoitzaren oinarrian dagoen dokumentazio sendoa (gertakizunen garaiko erreferentzien artean
|
sartzen
dira, besteak beste, gerra karlisten edo trenbidearen eraikuntza eta beste zenbait gertakizunen gaineko iruzkinak), ulergarria da nobelak hain harrera ona eduki izana.
|
|
|
Horrela, eta Erdialdeko Europako zenbait idazleren (Musil, Roth...) prosatik hurbil dagoen estiloa erabiliz, Lertxundik Carlarekin hasten duen idazketa ildoa baldintzatua dago, idazlearen unibertso literario berriak ez direlako gehiago inspiratzen gertakizun errealetan, aieru literario hutsetan baizik. Bidaia literario batean
|
sartzen
gara, zenbait tradizio poetikoz elikatuz doan bidaia intertestual batean.
|
|
|
Haietako lehenengoan, protagonista narratzaileak, telebistan freelance ari den gazteak, lankide batekin bizi duen maitasun istorio amaiera zorigaiztokoa kontatzen digu. Bigarren planoan, lau urte geroago, protagonista eroetxe antzeko batean
|
sartuta
dago (ez zaigu esaten zehazki non), eta bi urte lehenago idatzi zuen maita160 sun istorioa, aipatutako lehen planoari dagokiona, berrikusten du. Bigarren plano hau erabat metanarratiboa da, beraz, eta zalantzan jartzen ditu, etengabe, lehen aipatutako maitasun istorioaren eduki eta estiloa.
|
|
|
Sasiak ere begiak baditik eleberriak eman zion hasiera Epaltzaren ibilbide distiratsuari. 1839an dataturiko eskuizkribua daraman kutxa baten aurkikuntza ustegabeko bati esker, obraren ustezko editoreak Don Karlosen armadan
|
sartu
den Pedro Mari Arrieta nekazari baztandarraren gorabeherak eta abenturak irakurtzen ditu. Gudu zelaian bertan gertaturiko gaizki ulertu bat dela eta, Pedro Mari Arrieta soldadu karlista Isabel II.aren armadako Torres teniente bihurtzen da.
|
|
|
Ezaugarri guztiok, nahiz eleberrian presente dagoen ametsezko mundua, mundu surrealista eta eromenezkoa, irakurri berri zuen liburu baten eraginari egotzi zizkion Canok, M. Lowryren Lunar Caustic eleberriari. Nobela horretan ere, psikiatriko batean
|
sartzen
den alkoholiko baten istorioa kontatu zigun jazza maite zuen idazle britainiarrak, bizitzaren zentzugabekeria, anbiguotasuna eta paradoxa moralak salatuz aldi berean.
|
|
|
Azken urteotan euskal liburugintzak izan duen igoera eta tiradak ugaldu izanak euskaraz inoiz baino gehiago irakurtzen dela iradoki nahi badigu ere, guztiok dakigu euskal irakurleen soslai soziologikoa ezezaguna zaigula oraindik. Ikerketa soziologiko zabal eta gaurkotu baten faltan, euskal irakurleen inguruan egin diren azterketek egoeraren diagnosi partziala egiten lagun diezagukete, eta hementxe
|
sartuko
genituzke, esaterako, nire doktorego tesian egin nituen azterketa soziologikoak, 2.700 euskal hiztun gazte elebidun aztertzen zituztenak (ik. Euskal gazteen irakurzaletasuna.
|
|
|
Lehenengoa, zirkuitu hertsiagora iristen da, eta, gehienetan, paradigma teoriko nahiz metodologiko jakinen arabera bideratutako ikerlanak plazaratzen ditu. Kritika publikoaren arloan
|
sartuko
genituzke komunikabideetan eta aldizkarietan, dela dibulgaziokoetan, dela espezializatuagoetan, argitaratzen diren iruzkin, aipamen, elkarrizketa eta abarrak. Kritika publikoa deritzon honek ez du egitura eta metodologia jakin batzuen arabera antolatu beharrik bere jarduna.
|