|
2013
|
|
|
Prozedura horren ordez, cognitio deiturikoaren prozedura ezarri zen. Prozedura berri horretan, epaile profesionala
|
modu
ofizialean hautatzen zen, eta beraren eskumenekoa zen arazoa oso osorik. Aurreko prozedura ereduan, alderik garrantzitsuena ahozkotasuna izan zen.
|
|
|
Alabaina, iudexa aditu ez zenean, horrek epaia emanez gero, epai horren aurka ezin zen gora jotzerik aurkeztu. Historian zehar, aditu ez zen horren erabakia alternatiba
|
moduan
itxuratu zen, ordaliaren emaitzan oinarritutako erabakiari begira. Jainkoaren epaitza zen, beraz, eta ezin zitekeen Jainkoaren epaitzaren aurka gora jotzerik aurkeztu.
|
|
|
Ikasketa juridikoek gainbehera izan zuten bitartean, pentsamendu teologikoa loratu egin zen; pentsamendu horren adierazgarri izan zen, hain justu ere, literatura patristikoa. Are gehiago, Tertulianok, Elizako lehenengo aitak, jurista
|
moduan
hasi zuen bere karrera, baina gero bertan behera utzi zuen ibilbide hori.
|
|
|
zuzenbidea zein gizartetan aplikatu behar eta gizarte horren egoerari egokitu behar zitzaion. Gizarteak gero formalismo gutxiago izatea eskatzen bazuen, nahiz eta horrek zuzenbidearen izaera teknikoari kalte egin, bizitasun juridikoaren eta, hazkuntza organikoa, ren seinale
|
moduan
hartu behar zen.
|
|
|
Zein desberdintasun dago, bada, herriak botoaren bitartez azaldutako adierazpenen eta herriak bere jokabidearen bitartez azaldutako adierazpenen artean? Julianoren testua (D. 1, 3, 32), guri heldu zaigun
|
modu
horretan, ondorio logiko honekin bukatzen da: zuzenbide idatzia ere indarrik gabe gera daiteke, dela legegileak horixe agintzen duelako, dela gizarteak, zuzenbide hori, erabili ez?
|
|
|
Teodorikoren Ediktua, gutxi gorabehera, 500 urte inguruan aldarrikatu zen; zehatz esateko, Teodoriko Handiak, Italian ostrogodoen errege izan zenak, aldarrikatu zuen. Teodoriko Handiak, politikaren ikusmiratik, egoki ikusi zuen bere burua ekialdeko enperadorearen ordezkari
|
moduan
aurkeztea Konstantinopolisen. Teodorikoren ediktua, edukiaren aldetik zuzenbide erromatarra bazen ere, erromatarrei eta godoei aplikatu zitzaien.
|
|
|
4 Euskal legelariengan zuzenbide erromatarrak izan zuen bultzadak agerian jartzen du osterantzeko kontua. Jakina denez, Euskal Herriaren herrialdeetan zuzenbide erromatarrak izan duen eragina
|
modu
eta maila askotakoa izan da. Nonbaitetik hasteko, esan daiteke Lapurdi, Behe Nafarroa eta Zuberoa salbuespenak direla Frantzia Hegoaldean nagusi den zuzenbide idatziaren multzo zabalean.
|
|
|
Izatez, Italiako iparraldetik eta Pariseko unibertsitatetik datorren uhin indartsuak bat egiten du bertako foruekin. Hari beretik, glosagileek berreskuratutako zuzenbide erromatarrak erabateko aitortza du erresumaren ordezko zuzenbide
|
moduan
, bertako gorteek hala aldarrikaturik. Ordu arte eragin nabarmena zena, lege idatzi izatera igaro zen eta Aro modernoak aldeztu zuen pentsaera hori eta baita luzatu ere, XIX. mendeko Frantziako eta Espainiako kodeketa zibila gertatu arte, horrek talka gogorra egin baitzuen euskal foruekin.
|
|
|
Tradizio erromatarrarena izan, tradizio germaniarrarena izan, legelariak beti du aurrean zuzenbide erromatarra, iusnaturalismo hegaletan dabilenean ere. Era berean, aintzat hartzen du, berori aipatzeko eta aplikatzeko, nahiz zuzeneko
|
moduan
, nahiz estatuko legeriaren itzalpean, Espainiakoan zein Frantziakoan.
|
|
|
Lehenengo garaietan, alegia, errepublika sortu baino lehenago, ziur asko erromatarrek ordalietara edo zin egiteetara joko zuten, gatazkak konpontzeko bide gisa. Errepublikaren garaian, aldiz, gatazkak konpontzeko ohiko
|
modua
, zuzenbidearen arabera, hauxe zen: alderdiek eta magistratuak herritar bat, subjektu pribatu bat (edo, batzuetan, subjektu pribatuen talde bat) izendatzea eta gatazka horren erabakimenaren mende uztea.
|
|
|
Alabaina, demandatu hori ez bazen bere borondatez agertzen magistratuaren aurrean, demandatzaileak ahalmena zuen hura behartzeko. Beste
|
modu
batera esanda, demandatzaileek behartze ahalmena zuten demandatuen gainean. Ahalmen horren muga zehatzak ez zeuden finkatuta ohiturazko zuzenbidean, eta, horregatik,. XII Taulak?
|
|
|
Ondoren, eta betiere lekukoen aurrean, demandatuak muzin egiten bazion errekerimendu horri, demandatzaileak indarra erabil zezakeen demandatua magistratuaren aurrean agertuko zela ziurtatzeko. Demandatua gaixorik egonez gero, edo adinduna izanez gero, demandatzaileak ezin zuen hura behartu agerraldia egitera, baldin eta ez bazion garraio
|
modurik
eskaintzen; edonola ere, arauak ezarri zuen garraio modu hori ez zela nahitaez izan behar esku ohe burkoduna. Bestalde, baziren egintza zehatz batzuk, gizabanakoak bere kabuz egin ahal zituenak, aurretiaz magistratuarengana jo gabe.
|
|
|
Ondoren, eta betiere lekukoen aurrean, demandatuak muzin egiten bazion errekerimendu horri, demandatzaileak indarra erabil zezakeen demandatua magistratuaren aurrean agertuko zela ziurtatzeko. Demandatua gaixorik egonez gero, edo adinduna izanez gero, demandatzaileak ezin zuen hura behartu agerraldia egitera, baldin eta ez bazion garraio modurik eskaintzen; edonola ere, arauak ezarri zuen garraio
|
modu
hori ez zela nahitaez izan behar esku ohe burkoduna. Bestalde, baziren egintza zehatz batzuk, gizabanakoak bere kabuz egin ahal zituenak, aurretiaz magistratuarengana jo gabe.
|
|
|
etxe-jabeak lapurra harrapatzen bazuen lapurreta egiteko unean bertan, hori gauez gertatu zein egun argiz gertatu, eta lapurra atxiloketaren aurka jartzen bazen, etxe-jabeak lapurra hil zezakeen, horregatik inolako ondorio edo zigorrik jasan gabe. Edozein
|
modutan
ere, kasurik gehienetan, zuzeneko jarduera horiek burutu baino arinago, beharrezkoa zen magistratuaren erabakia. Lesio fisiko larrien kasuan, ahaleginak egiten ziren alderdiek hitzarmen ekonomikoa egin zezaten, ofentsagileak biktimari kalte ordaina eman ziezaion.
|
|
|
izeneko legean ezarritako erregelari esker. Horretara, arauaren interpretazioa zuzenbidea aplikatzeko
|
modu
bat izan daiteke, betiere jatorrizko helburuaz beste bat betetzen duela. Zernahi gisaz, interpretazioak harago ere egiten zuen.
|
|
|
Egin eginean ere, alderdiak pretorearen aurrean agertzen zirenean, pretoreak aukera ematen zien nork bere hitzekin erreibindikazioak eta defentsak azal zitzan, aurretiaz ezarritako formak erabili beharrik gabe. Behin arazoa
|
modu
horretan identifikatuta, pretoreak, hipotesi bidez eta idatzizko agiri batean, arazoa aurkezten zuen. Dokumentu horri formula izena eman zitzaion.
|
|
|
Pretoreak formula eman zezakeen, baldin eta uste bazuen zuzenbidearen politikak hori justifikatzen zuela; beste
|
modu
batera esanda, haren ustez, demandatzailea bere kasua frogatzeko gauza bazen, demandatzaile horri konponbidea eskaini behar zitzaion. Pretoreen zeregina zen zuzenbidea adieraztea (Ius dicere) eta zuzenbide hori eragingarri egitea, horretarako konponbide egokiak eskainiz.
|
|
|
Konponbide berriak antzinako zuzenbidearen adierazpen
|
modura
aurkeztu arte, berrikuntza ezkutatu egin zen. Adibidez, pretoreak ezin zuen jabetzat hartu zuzenbide zibilarentzat halakoa ez zena, zuzenbide hori bete behar baitzuen; horregatik, ezin zion pertsona horri jabearen akziorik eman, pertsona horrek berea zuena berreskura zezan.
|
|
|
Politika, gizarte eta ekonomiaren arloan izandako aurrerakuntzak gero eta eragin nabariagoa izan zuen herritar zirenengan; baina, orain, herritar izatea eta tokiko leialtasunei eustea bateratzeko modukoak ziren, betiere Erromaren nagusitasuna zalantzan jarri ezean. Probintzietako biztanle handizaleek berebiziko ahaleginak egiten zituzten Erroma guztion aberri erkide
|
moduan
aitortua izan zedin. Gainera, Inperioaren lehenengo aldietan, probintzietako aristokratek, batez ere, mendebaldeko aristokratek (adibidez, Espainiakoek), sutsu defendatu zituzten Erromaren balio tradizionalak.
|
|
|
Mende horietan ere, Neron, Kaligula eta Domiziano moduko enperadoreek gehiegikeriarik basatienak egin zituzten. Paradoxa bada ere, euren erregealdietan zehar, Erromak aintzarik handiena erdietsi zuen zuzenbidearen estatu
|
moduan
. Horren arrazoia, beharbada, isilbidez onartutako bereizketa hau izan daiteke:
|
|
|
testuaren hitzez hitzezkotasunak edo haren espirituak? Erabakigarri gertatzen al zen egilearen egiazko borondatea, borondate hori
|
modu
zalantzagarrian adieraziz gero. Eta, kasu horretan, nola zehaztu borondate hori?
|
|
|
Kausatzailearen jarauntsi edo oinordetzaren inguruan, hainbat arazo gertatzen ziren, eta, maiz sarri, halako arazoak izaten ziren beste edozein kasutan baino eztabaida gehiago sorrarazten zituztenak. Familia, batasun
|
moduan
hartuta, gizarte ordenaren uztarria zen. Hori aintzakotzat hartuta, testamentuaren helburu nagusia zen jaraunsleak izendatzea, jaraunsle horiek, familiaburua hiltzean, haren lekua bete zezaten, hurrengo belaunaldia arte.
|
|
|
Hori kontuan hartuta, ez da harritzekoa zuzenbideak hain zabal arautzea heriotzaren ondoriozko oinordetza. Oinordetzaz gain, Muciusek jabaria eta edukitza eskuratzeko
|
moduak
taldekatu zituen; alabaina, bazirudien zuzenbide pribatuaren inguruko gainerako arazoak nahaspilatuta zeudela, inolako antolaketarik gabe.
|
|
|
Sabinok, ordez, ez zuen baterako kategoriarik ezarri kontratuen kasuan. Aitzitik, bi alderdiek, betebehar loteslea eratzeko, hainbat
|
modu
zituzten, eta modu horiek euren artean nahiko desberdinak ziren; bada, Sabinok modu horiek guztiak aztertu zituen.
|
|
|
Sabinok, ordez, ez zuen baterako kategoriarik ezarri kontratuen kasuan. Aitzitik, bi alderdiek, betebehar loteslea eratzeko, hainbat modu zituzten, eta
|
modu
horiek euren artean nahiko desberdinak ziren; bada, Sabinok modu horiek guztiak aztertu zituen.
|
|
|
Sabinok, ordez, ez zuen baterako kategoriarik ezarri kontratuen kasuan. Aitzitik, bi alderdiek, betebehar loteslea eratzeko, hainbat modu zituzten, eta modu horiek euren artean nahiko desberdinak ziren; bada, Sabinok
|
modu
horiek guztiak aztertu zituen.
|
|
|
Gaioren eskemak, berriz, osagai berritzaileak zituen. Esate baterako, akzioak fenomeno juridikoen artean sartu zituen; fenomeno juridiko horiek pertsona eta gauzekin batera sailkatu zituen; gauza gozpuzgabeak gauza fisikoen kategoria bertsura bildu zituen; eta, gainera, bai kontratuak, bai delituak, betebeharren iturri
|
moduan
ulertu zituen.
|
|
|
284 urtean, Diokleziano enperadore izendatu berriak Inperioaren gobernua berrantolatzeko lanari ekin zion. Dioklezianok, sortzez dalmaziarra zenak, Erromara lehenengo bisita egin zuen, enperadore
|
moduan
orduko hogei urte zeramatzanean. Inperioan bi zati bereizi zituen, ekialdekoa eta mendebaldekoa, eta Augustus bat jarri zuen zati bakoitzaren buru.
|
|
|
Mendebaldeko Inperioaren gobernua, berriz, Milanen ezarri zen. Teorian bederen, eta bi zatien arteko harremanak noizean behin etsaitasunekoak baziren ere, Inperioa oraindik batasun
|
moduan
ulertzen zen, eta bi enperadoreek batera gobernatzen zuten batasun hori. Bi enperadoreak borrokan aritu ziren, tribu germaniarren aurka, horien erasoei aurre egiteko eta Inperioaren mugei eusteko, Rhin eta Danubio ibaiek osatutako lerro horretan zehar.
|
|
|
Horretarako, tratatuak egin ziren tribu lagunekin. Tribu horiek, ondorenez, Inperioan barruratu ziren, foederati
|
moduan
, Inperioa defendatzeko ahaleginetan lagunduko zutelakoan. Jabe askok soldaduak errekrutatzera eta soldaduok haien jabetzapeko lurretan hartzera behartuak ikusi zituzten euren buruak; bestela, jabeok ordaindu behar zituzten soldaduak beste toki batzuetan errekrutatuak izateko gastuak.
|
|
|
Pretoreak arreta bereziarekin jardun behar zuen, konponbide hau administratzeko orduan. Konponbidea
|
modu
zabalean emanez gero, txikiagoa izan zitekeen jendeak zuzenbidearen gainean zuen konfiantza. Alderdiarentzat aukera bazen transakzio mota zehatz bat baliogabetzea, alderdi horrek ezin izan zituelako transakzioaren ondorioak aurreikusi, orduan zertarako beteko zituen alderdiak legeak transakzio mota zehatz horren inguruan agindutako formak?
|
|
|
Zuzenbide horri Ius honorarium deitu zitzaion (ofizial publikoek ohoreak zituztelako). Errepublikaren bigarren erdian, zuzenbidea egiteko
|
modu
horren bitartez lortu zen, hain zuzen ere, garapen juridikorik handiena, gatazka zibilei dagokienez.
|
|
|
Beste alde batetik, zuzenbide erromatarraren beste erakunde batzuk herri zibilizatu ororen zuzenbidean ager zitezkeen; halakoak ziren, berbarako, pretorearen konponbideek eratorritako erakundeetatik hainbat. Horiek guztiek, talde
|
moduan
, eratu zuten erromatarrek Ius gentium deitu zutena, hau da, herrien zuzenbide izendatu zutena, zuzenbide zibil tradizionalari aurrez aurre jarrita.
|
|
|
Ius gentimun deiturikoak bere barruan hartzen zituen, bai herritarrak, bai herritar ez zirenak. Ius gentium hori ulertzeko
|
modu
horri esker, erromatarrek aurre egiten zieten pelegrinen eguneroko arazoei, pelegrin horiek Erromaren gobernupean bizi ziren neurrian. Geroago hausnartu egin zen Ius gentium horren erregelak unibertso osoan zergatik zeuden aitortuta ulertzeko.
|
|
|
Geroago hausnartu egin zen Ius gentium horren erregelak unibertso osoan zergatik zeuden aitortuta ulertzeko. Iradokizun
|
moduan
adierazi zen hauxe izan zitekeela horren arrazoia: arau horien jatorria ez zen praktika tradizionala, baizik eta zentzumena edo adimena, gizaki guztiek gizaki izate hutsarengatik dutena.
|
|
|
arau horien jatorria ez zen praktika tradizionala, baizik eta zentzumena edo adimena, gizaki guztiek gizaki izate hutsarengatik dutena. Horrela, herrien zuzenbidea, maiz sarri, zuzenbide natural (Ius naturale)
|
moduan
deskribatu zen. Modu berean ere, onartu egin zen herrien zuzenbidea eta zuzenbide naturala berberak zirela, esklabotzaren erakundeari zegokionez izan ezik.
|
|
|
Horrela, herrien zuzenbidea, maiz sarri, zuzenbide natural (Ius naturale) moduan deskribatu zen.
|
Modu
berean ere, onartu egin zen herrien zuzenbidea eta zuzenbide naturala berberak zirela, esklabotzaren erakundeari zegokionez izan ezik. Antzinako gizarte guztiek onartu zuten erakunde hori, eta, horregatik, esklabotzak herrien zuzenbidea osatzen zuen argi eta garbi.
|
|
|
Beste alde batetik, digestoetara bildu ziren osperik handieneko juristen iritziak. Horrela, iritzi horiek erreferentzia
|
moduan
har zitezkeen, etorkizunean antzeko kasuak gertatuz gero. Juristak zuzenbide pribatuaz arduratu ziren batik bat, eta arreta txikia jarri zuten gai publikoetan, penaletan edota erlijio gaietan.
|
|
|
berriak eskaintzea, lau mende lehenago Gaiok egindakoetan oinarritutakoak. Erakundeak deitutakoa oinarrizko testu-liburu
|
moduan
sortu bazen ere, azkenean Digestoaren eta Kodearen balioa eman zitzaion. Digesto eta Erakundeak izeneko lanek 533 urteko abenduaren 31nerdietsi zuten lege indarra; Kodearen argitalpen berrikusiak, berriz, urtebete beranduago.
|
|
|
Justinianok konstituzioak aldarrikatzeari ekin zion, 565 urtean hil zen arte. Nobela horietako asko grezieraz idatzi ziren eta
|
modu
pribatuan bildu ostean, Corpus iuris civilis edo «Zuzenbide zibilaren Korpus» izena jasoko zuenaren beste hiru zatiei gehitu zitzaizkien; izen hori erabili zen, zuzenbide hori eta elizaren zuzenbide kanonikoa bereizteko. Lan horrek mila urteko garapen juridikoari eman zion buru.
|
|
|
Hurrengo mendeetan la Basilica izenekoaren bertsio laburtuak agertu ziren. Euren artean Hexabiblos deitutakoak (sei liburuko lana) izan zuen eragin handiena; lan hori 1345ean argitaratu zen, eta Grezia modernoaren zuzenbidearen oinarri
|
moduan
aintzatetsi zen, 1940ko Kodeak berori ordeztu arte.
|
|
|
zuzenbide idatzia ere indarrik gabe gera daiteke, dela legegileak horixe agintzen duelako, dela gizarteak, zuzenbide hori, erabili ez? eta isilik horixe erabaki duelako; beste
|
modu
batera esanda, herriak idatzizko zuzenbidea indargabetu dezake, zuzenbide idatziaren aurkako praktikak eginez.
|
|
|
Horra, bada, liburu honen lehen esanahia: historiari muzin egin gabe,
|
modu
dinamiko batez erakustea, hasiera hasieratik gaur arte, zuzenbide erromatarraren bilakaera eta zereginak. Hartara, amaigabeko iradokizunen iturria dago bertan, batez ere, Euskal Herriaren ikuspegitik, bertan elkar bizi izan baitira eta oraindik ere, bizi baitira hizkuntza (euskara) eta zuzenbidea (foruak) beregainak, mendeetan zehar lurralde bera partekatu dutenak mendebaldeko kultura juridikoaren ardatz nagusiekin, alegia, latin hizkuntzarekin eta zuzenbide erromatarrarekin.
|
|
|
Kristok, alabaina, geroratzea eman zuen, ekitatean oinarrituta eta epaile orok dituen nahierako ahalmenak erabilita. Hurrengo egunean Andra Maria agertu zen, gizateriaren abokatu
|
moduan
. Satanek gaitzetsi zuen, lehendabizi emakumezkoa izateagatik ezin zelako abokatu izan, eta, bigarrenez, epailearekin harremanak zituelako.
|
|
|
Egin eginean ere, gai teologiko bat auzitegietako prozedura
|
moduan
jorratzea berezkoa zen garai hartan, teologia eta zuzenbidea Europako kristau kulturaren arlo bertsu bezalaxe hartu baitziren.
|
|
|
Frantziako Guillaume Bude (Budaeus), aldiz, jurista zen, baina 1508an bere Annotationes in Pandectas lanean interes handiagoa jarri zuen Digesto testuan agertzen ziren ez ohiko adierazmoldeen gain eta testu horrek aurreko bizitzaren inguruan erakusten zuenaren gain, zuzenbidearen gain baino. Iruzkinetan gai horiek ez zirenez jorratu, testuetatik atera beharreko minbizi kaltegarri
|
moduan
deskribatu zituen iruzkinok. Horren garaikide zen Ulrich Zäsi (Zasius) alemaniarrak, funtzionarioa Freiburg im Breisgau hiriko kontseiluan eta irakaslea haren unibertsitatean, baieztatu zuen iruzkinak testuen inguruan errotutako aihenbelar erraldoiak baino ez zirela.
|
|
|
Cujasen aburuz horrek esan nahi zuen F.ren interpretazioa ratio iurisarekin konpentsatu behar zela, hots, arau ororen azpian dagoen printzipioarekin. Ataza hori arrakastaz burutzeko, oro har,
|
modu
entziklopedikoan ezagutu behar ziren hala Corpus iuriseko testuak, nola antzinako literaturari buruzko ikerketa humanistikoak. Atal horretan, egundokoa izan zen Cujas, eta horren lanak egun ere aipatzen dira, Justinianoren testuak interpretatzerakoan.
|
|
|
Lehendabiziko juristek jeloskortasunez ikusi zuten metodo hori eta gogor eutsi zioten, aldiz, testuen hurrenkera tradizionalari. Humanistentzat Zizeron sasijainko bihurtu zen, eta Antzinaroan ere, horrek defendatu zuen, arrakasta handirik gabe defenditu ere, zuzenbide zibila berriro antolatzea zientzia
|
moduan
(Ius civile in artem redactum). Horrenbestez, humanistek Zizeronen ametsa gauzatu nahi zuten.
|
|
|
Corpus iurisaren barrena, zentzuzko sistema baten ariora antolatutako zati bakarra zen Erakundeak izenekoa. Iruzkingileek ez zioten kasu handirik egin zati horri, baina aurrerantzean, zuzenbide zibila
|
modu
sistematikoan antolatzeko ahalegin horretan, modu nabarian ekarriko ziren hizpidera. Bourgeseko taldearen idatzia François Duarenek (Duarenus) zuzenbidea irakatsi eta ikastearen inguruan eginiko zati txiki bat izan zen (Epistula de ratione docendi discendique iuris, 1544).
|
|
|
Corpus iurisaren barrena, zentzuzko sistema baten ariora antolatutako zati bakarra zen Erakundeak izenekoa. Iruzkingileek ez zioten kasu handirik egin zati horri, baina aurrerantzean, zuzenbide zibila modu sistematikoan antolatzeko ahalegin horretan,
|
modu
nabarian ekarriko ziren hizpidera. Bourgeseko taldearen idatzia François Duarenek (Duarenus) zuzenbidea irakatsi eta ikastearen inguruan eginiko zati txiki bat izan zen (Epistula de ratione docendi discendique iuris, 1544).
|
|
|
Connanek hiru erakunde bereizi zituen zuzenbidearen barruan: pertsonak, gauzak eta akzioak, baina beste
|
modu
batean antolatu zituen izenburu horietako bakoitzean sartu beharreko gaiak. Betiko hurrenkera zentzuzkoa zen, pertsonen gaitasunak nahiz gauza motak jorratzen zirenean, baina ez, ordea, akzioak aipatzen zirenean.
|
|
|
Zuzenbidearentzat antolaketa logikoa eta behin betikoa aurkitu nahian, XVI. mendearen azken urteetako juristek inprimatzearen aukera guztiak jorratu zituzten, Peter Ramus frantsesak proposatutako oholez baliatuz orokorrean. Taulei esker,
|
modu
diagramatikoan ikus zitekeen kategoria orokor eta berezien arteko harremana.
|
|
|
Azpitituluak argiro erakusten du horren jomuga: «Indarreko zuzenbide osoa,
|
modu
sistematikoan aurkeztuta, lege juduarekin dituen antzekotasunak aztertuta eta taulekin osatuta». Lehenik eta behin, Althusiusek zuzenbidea eta egitateak bereizi zituen, eta, horretarako, pertsonen arteko akordioak erabili zituen, halakoek ondoreak zituztenean zuzenbideari begira.
|
|
|
Toki biltzarrak deitu ziren, toki bakoitzeko ohituren formulazioa onesteko. Gobernuak eskarmentudun juristak bidali zituen biltzar horietara, probintzia auzitegietako magistratuak eskuarki, eta horiek buru
|
moduan
jardun ohi zuten, erregeen mandatari lanak beteta. Ulertzen bazen arauren bat ez zela zuzena zentsuratu eta eraldatu egiten zen.
|
|
|
XVI. mendearen lehenengo erdian Frantzian horretara «kodetu» ziren eskualdeko ohitura guztiak; horri esker, agintearekin eta ulertzeko
|
moduan
agertzen ziren, iruzkin nahiz interpretazio akademikoen jorragai bihurtuz, zuzenbide zibila bezala. Errazagoa izan zen, ordea, ohitura guztien edo gehienen osagai erkideak identifikatzea.
|
|
|
Zehatzago esanda, ez zetorren bat, berbarako, Bartoloren ideia honekin: Ius communeren kontrakoak diren ohitura idatziak, statuta izenekoak, ahalik eta
|
modu
murrizgarrienean interpretatu behar dira.
|
|
|
Pariseko Ohitura zelakoan zor feudalak ordaintzeko lekurik aipatzen ez zen arren, Dumoulinek berriro baieztatu zuen basailuak harreman feudaletan zuen egoeraren ondorioz, jauna aurkitu behar zuela ordainketa egiteko, hori jaunari zor zion begirunearen adierazpena zelako. Horretara, Dumoulinek
|
modu
eklektikoan erabili zituen zuzenbide zibileko iruzkingileen irakaskuntzak, harreman feudalak harreman ekonomiko hutsak zirelako ideiari aurre egiteko, eta antzinako kontzeptuak, beraren ustez Frantziako gizarte tradizionalaren oinarri zirenak, berrezartzeko.
|
|
|
Titulua luzea bazen ere, lan horrek zuzenbidearen arlo batzuk bakarrik jorratu zituen, errege ohitura eta legeriari lotutakoak, eta, horren ondorioz, Coquillek onartu behar izan zuen, hutsuneak osatzeko maiz zuzenbide zibilera jo behar zela. Edozein kasutan ere, zuzenbide zibila azken buruan aplikatzeko zuzenbide subsidiario
|
moduan
erabili ohi zen, ezbairik gabe.
|
|
|
Jurista zibilistek indar esanguratsua erdietsi zuten herri guztietako politikan nahiz gizartean. Frantzian noblesse de la robe zelakoaren kide
|
moduan
onartu zituzten, eta euren jakituriak ematen zien kualifikazioari esker, juristok boterea zuten estatuko zein tokiko gobernuan; mugimenduren batek botere hori azpikoz gora jarri nahi bazuen, juristek horren kontra egiten zuten.
|
|
|
Erromako tradizio juridiko horren zaintza elizaren esku geratu zen batez ere. Erakunde
|
moduan
ikusita, elizaren berezko zuzenbidea zuzenbide erromatarra izan zen Europa osoan zehar. Frankoen lege erripuarioak zioen bezala (61 (58) 1), «eliza zuzenbide erromatarrarekin bat etorriz bizi da».
|
|
|
Elizak konpondu beharreko arazoak konplexuago bihurtu ahala, zuzenbide erromatarraren inguruko aipamenak areagotu ziren. Printzipioen adierazpen orokorrak
|
modu
berezian baloratu ziren; hala ere, baziren monjeen estatutu juridikoaren antzeko eliza autuei buruzko arau bereziak, Nobeletan batik bat. Elizarentzat esanguratsua zen material erromatarra bilduma berezietan batu zen; halakoa dugu, berbarako, IX. mendean egin zen Lex Romana canonice compta deitutakoa.
|
|
|
XI. mendearen amaieran, kultura juridikoaren maila igotzen hasi zen, Justinianoren zuzenbidearekiko interesa
|
modu
nabarian berpizten ari zenean; notarioek euren agirietan eta abokatuek euren demandetan zehaztasunez erabili zituzten erakunde juridiko erromatarrak. Bildu zenetik bostehun urte igarotakoan, Justinianoren Digestoa arau eta argudioen iturri moduan erabiltzen hasi zen mendebaldeko Europan.
|
|
|
Digestoren hainbat eskuizkribu heldu dira egundaino eta horien guztien iturburua VI. mendeko kodex bat da, Pisan dagoena. 1406 urtean Florentziako garaileek gerrako harrapakin
|
moduan
hartu zuten kodex hori, eta gaur egun Florentziako Liburutegi Laurentinan dago. Testu horren eta Digestoaren arteko harremana ez da zuzenekoa, ezpada XI. mendean idatzitako kopia galdu eta zuzendu baten bidezkoa; kopia hori Codex secundus izenarekin ezagutzen da.
|
|
|
Hasieran, horren iruzkinak lerroarteko glosak izan ziren, eta emeki emeki testuaren bazterretatik zabaldu zituen. Taxu horretan, Bolognako doktore leinu baten aitzindaria izan zen Irnerio, testuak azaltzeko
|
moduagatik
glosagile izenez ezagutzen zen leinuarena, hain zuzen.
|
|
|
Bolognako eskolako buru
|
moduan
, Bulgaroren ostean bere dizipulua zen Giovanni Bassiano agertu zen, eta horrek testuak azaltzeko metodoa hobetu zuen. Bassianoren iritziz, testu zail baten azterketa egokia egiteko prozesuak lau fase bete behar zituen.
|
|
|
Batzuk Digestoaren azken tituluan jaso ziren, jokarauei buruzkoan. Beste batzuk euren jatorrizko testuingurutik atera ziren, edozein gairi buruzko argudioaren zati
|
moduan
erabiltzeko, printzipioa esanguratsua izan zitekeenean gai horri begira. Auzietan hauxe zen printzipioen eginkizuna:
|
|
|
printzipioa zein alderdik aipatu eta horren aldeko presuntzioa ezartzea. Edozein kasutan ere, horien balio zehatza ez zen ondo definitu, eta, askotan, kontrako ikuspegiaren aurrean erabiltzeko kontrargudio
|
moduan
funtzionatu zuten. XII. mendearen azken laurdenean agertu ziren brokardoen bildumak.
|
|
|
Bibliatik hartutako adierazpenak, elizako kontzilioen erabakiak, elizako gurasoen iritziak, aita santuen erabakiak (dekretalak) edota zuzenbide erromatarraren zatiak. Hasieran, jurista zibilistek mespretxuz hartu zuten arau hain desberdinen nahaspila hori, uste zutelako halakoa ezin zela aintzatetsi jakintzagai autonomo
|
moduan
.
|
|
|
Bilduma horrek lehendabiziko bilduma kanonikoak ordeztu zituen. Berehala onartu zen kanonistek jorratu beharreko gai
|
moduan
, eta horiek glosaren metodoaren bidez egin zuten euren exegesia bilduma horren gain. Zuzenbide zibilarekin gertatu aldera, alabaina, zuzenbide kanonikoaren testuak gero eta ugariagoak ziren, aita santuek emandako dekretal berriak ere bilduma berrietan jaso behar zirelako.
|
|
|
Jurista horien ustetan, zuzenbide zibilak bakarrik eskaini ahal zituen edozein zuzenbide behar bezala interpretatzeko behar ziren teknikak, baita zuzenbide kanonikoa interpretatzekoak ere. 1160 urtea aldera, jurista zibilistek onartu behar izan zuten zuzenbide kanonikoa zuzenbide zibilaren pareko jakintzagaia izanik, aintzatespen berbera merezi zuela; hala ere, bata eta bestea
|
modu
bereizian aztertzen saiatu ziren, aztergaia bibien esparrukoa izan arren, ezkontzaren edo lukurreriaren kasuan bezala.
|
|
|
Grazianorentzat, zuzenbide kanonikoa zuzenbide jainkotiarra zen, ebanjelioko legeen baliobestekoa. Onartu behar zen, hala ere, zuzenbide kanonikoak ez zuela erantzunik arazo juridiko guztientzat, zuzenbide zibilak bere buruaren gain esaten zuen ber. Decretumak adierazi zuen legez, arauek zehaztu ez dituzten gaietan, zuzenbide zibilera jo behar da (D. 10, p.c.6). Lehendabiziko kanonistek, dekretista deitutakoek, luze eta zabal eztabaidatu zuten zuzenbide zibil hori praktikan aplikatzeko
|
moduari
buruz.
|
|
|
Utrumque ius edo «zuzenbide biak» esamoldea erabili zen, sistema biak ikasi zituztenei emandako kualifikazio
|
moduan
. Halaber, bi sistemen arteko harremanak aipatzeko ere erabili zen adierazmolde hori, denborak aurrera egin ahala gero eta estuago bihurtzen ari ziren harremanak aipatzeko, hain zuzen.
|
|
|
Kanonista asko laikoak izan ziren, eta zuzenbide bietan (in utroque iure) kualifikazioa lortzea nahiko arrunt bihurtu zen. «Zuzenbide biak» esaldia erabili ohi zen aldez edo moldez sistema bakar
|
moduan
ikusten zena aipatzeko, alegia, Europa osorako Ius commune gisa ikusten zena.
|
|
|
Bolognako lanekin gertatu aldera, horien egileak ezagunak baitziren, beste hauen idazleak ezezagunak ziren neurri handi batean. Proventzako idazkien eta Bolognan egindakoen arteko desberdintasunak nabariak ziren; batetik, materiala bera, lehenengoetan Corpus iuris izenekotik hartu baitzen, eta, bestetik, material hori izenburuetan antolatzeko
|
modua
: Proventzakoetan Erakundeetako hurrenkerari ekin zitzaion bitartean, Bolognako egileek Kodearen nahiz Digestoaren sistematika erabili zuten.
|
|
|
Ordu hartan, ostera, ulertzen zen Bolognako eskolaren eragina izan zuten juristek egin zituztela lan horiek, baina eskola horren ezaugarri nagusia bazter uzteko askatasuna izan zutela juristok, alegia, xehetasunetan oinarritutako kasuistika bazter uzteko. Alor horri lotutako literatura juridikoren beste genero bat Kodearen Summa izan zen; horren adibide goiztiar
|
moduan
, Summa trecensis deitutakoa aipa daiteke, Gerardo deitutakoak bildutakoa. Geroko lan batek ere eredu berberari ekin dio:
|
|
|
Horren lanik garrantzitsuena Kodearen Summa amaitugabea izan zen, eta bertan Summa trecensis eta Lo Codi izenekoen eragina ikus zitekeen. Horrez landara, Rogeliok Enodationes quaestionum super Codice elkarrizketa egin omen zuen; testu horretan, egileak eta jurisprudentziak zuzenbidearen izaerari eta interpretazioari buruz eztabaidatzen dute,
|
modu
bizi eta irudimentsuan. Placentino glosagileak osatu zuen Rogerioren Summa amaitugabea; gizon egiazale eta zuzena baina harroputza zen Placentino hori Bolognatik joan behar izan zen, 1160 urtea aldera.
|
|
|
1170 urtea aldera, eta iparralderago. Ingalaterrara heldutakoan, apaiz ordenatu eta Yorkera bidali zuten, egoitza horretako artzapezpikuaren legekontseilari
|
moduan
jarduteko. Han, gainera, irakasle moduan jardun omen zuen, Lincolneko katedral eskolan.
|
|
|
Ingalaterrara heldutakoan, apaiz ordenatu eta Yorkera bidali zuten, egoitza horretako artzapezpikuaren legekontseilari moduan jarduteko. Han, gainera, irakasle
|
moduan
jardun omen zuen, Lincolneko katedral eskolan.
|
|
|
Hala zibilistek nola kanonistek onartu zuten hagitz garrantzitsua zela prozedura arrazionala eratzea, erabiltzeko moduko testuetatik abiatuta; horrexegatik, batera ekin zioten gai horri. Kanonistek halako prozedura behar zuten euren auzitegiei begira, zuzenbide zibilak bakarrik eskaini ahal zituelako oinarri
|
moduan
erabiliko zituzten argudio esanguratsuak. Erromatarrek ez zituzten bereizi prozedura eta zuzenbide substantiboa; ondorenez, gai horren inguruko testu esanguratsuak sakabanaturik agertu ziren Corpus iuris civilis osoan.
|
|
|
ordo iudiciorum izenekoa; horren helburua zen akzio zibilen esangura argitzea, alegia, akzio horiek nola hasi eta amaitzen ziren azaltzea, baita nola lor zitekeen halakorik ez aplikatzea. Bassianok adibide praktikoak eskaini zituen, libellus deitutakoaren bezalako demanda zehatza aurkezteko
|
moduari buruz
. Geroko egileek, berriz, prozeduraren abiaburu izan behar ziren oinarrizko printzipioak bilatu zituzten, besteak beste:
|
|
|
D. 1, 14, 1ean, Ulpianok honetara azaltzen du enperadorearen botere legegilea: agintaldia hastean, herri erromatarrak enperadore bakoitzari estatuaren onerako egin beharreko guztia egiteko boterea ematen dio
|
modu
formalean (lex de imperio edo lex regia delakoaren bidez).
|
|
|
Azzok goreneko magistratuek zuten iurisdictioaren jatorria ikertu zuenean, gizarte osoak talde
|
moduan
(universitas) emandako onespenean aurkitu zuen. Enperadorearen boterea herritik zetorren ber, lex regiaren bitartez, herriaren onespenak eratortzen zuen legeen araberako aginte oro.
|
|
|
Azzok herriaren bi kontzeptu bereizi zituen: bata, gizabanakoen multzo
|
moduan
ikusita, eta, bestea, erkidego gisa ulertuta. Gizabanakoen multzoarekin parekatzen zen herria lex regiaren bidezko botere legegiletik kanpo geratzen zen; universitas moduan ikusita, aldiz, herriak botere horri eusten zion.
|
|
|
bata, gizabanakoen multzo moduan ikusita, eta, bestea, erkidego gisa ulertuta. Gizabanakoen multzoarekin parekatzen zen herria lex regiaren bidezko botere legegiletik kanpo geratzen zen; universitas
|
moduan
ikusita, aldiz, herriak botere horri eusten zion. Azzoren ondorioztapen hori esanguratsua izan zen teoria politikoari zegokionez:
|
|
|
Egin eginean ere, izugarrizko ahaleginak egin behar izan ziren printzea legeen agintetik at zegoelako ideia eta Digna voxaren teoria bateratzeko, azken horren arabera printzearen boterea mugatua baitzen. Testu batzuek azpimarratu zuten printzeak aginte mugagabea zuela, guztion onerako bidezko zeritzon
|
moduan
gobernatu nahiz legeak egiteko, eta juristek, batik bat boteretik hurbil zeudenek, gero eta maizago jo zuten halakoetara. Hortaz, ideia feudalaren ariora, printzearen eta bere basailuen arteko harremanak akordio baten ondoriozkoak ziren, alegia, gobernadoreak zituen botereen beste aldean betebeharrak zeudela zioen akordioaren ondoriozkoak, eta zuzenbide zibila ez zetorren bat ideia horrekin.
|
|
|
Mende horren amaieran, juristek Volumen parvumari edo Corpus iurisaren bosgarren liburukiari erantsi zizkioten Libri feudorum horiek, inolako aurkajartzerik gabe; horretara, Erakundeekin, Tres libri izenekoekin eta Authenticum deitutakoarekin batera bederatzi Collationesak osatu zituzten. Libri feudorumak hamargarren collatio
|
moduan
gehitu ziren. Seguru asko jurista zibilistek nahi zuten gatazka feudalek ekarritako lan oparoa ez erortzea lehiakideen eskuetan, hots, ez heltzea kanonistengana.
|
|
|
Horren oinarria errege auzitegien bildumak osatu arren, behin baino gehiagotan zuzenbide zibilaren kategoriak ere erabili ziren bertan, Azzoren Summa Codicisek eratorritakoak. Bractoren egileak ulertu zuen errege auzitegien zuzenbidea multzo koherente
|
moduan
aurkeztu nahi bazen, kontzeptu orokorren egitura behar zela, eta hori zuzenbide erromatarrean bakarrik aurki zitekeela. Pasarte askok Digestoaren eta Kodearen hizkera gogorarazten digute, ez aipamen formalagatik, baizik eta autoreak bere azalpenean gaingiroki erakutsitako esaldiak, testu erromatarretatik hartutakoak, erabiltzeagatik.
|
|
|
Pasarte askok Digestoaren eta Kodearen hizkera gogorarazten digute, ez aipamen formalagatik, baizik eta autoreak bere azalpenean gaingiroki erakutsitako esaldiak, testu erromatarretatik hartutakoak, erabiltzeagatik. Pasarteok ikusita, bazirudien autoreak jurista
|
moduan
zuzenbide erromatarra barneratu zuela. Tratatuari esker, zuzenbide erkide jaioberriak gutxieneko egitura teorikoa erdietsi zuen, gero koherentziaz garatu ahal izateko.
|
|
|
zuzenbide erromatarraren babesik gabe, erreinuko legeak ez dira guztiz legebidezkoak, enperadoreak berak aldarrikatu arren lege horiek. Arian arian zuzenbide erromatarrak kultura juridiko guztiak ukitzeaz gain, kategoriak ere eskaini zituen, baita bere burua juristatzat hartzen zuenarentzat oinarrizkoak ziren arrazoinamendu juridikoen metodoak eta argumentazio
|
moduak
ere.
|
|
|
Legeria horretan ez bazegoen kasu zehatzaren inguruko arau berezirik, tokiko usadioa aplikatu behar zen, hori onartuta zegoenean; lege edo ohiturazko araurik izan ezean, epaileek Ius commune izenekoa erabiliko zuten, zuzenbide lonbardiar edo erromatar gisa aurkezten zena. Izan ere, zuzenbide lonbardiarra izan zen
|
modu
akademikoan interpretatutako zuzenbide germaniar bakarra (Pavian). Aurrerantzean, hala ere, zuzenbide fakultateetan zuzenbide zibila edo kanonikoa bakarrik irakatsi zen.
|
|
|
Horretara, «printzearentzat atsegin denak lege indarra du» jokaraua aipatu zuen, Frantziako erregeak zuen eskubide bat bidezkotzeko, alegia, espedizioren bat hastean bere gudarostean sartzen ziren zaldunen eginbeharrak eteteko eskubidea. Beste zati batean uko egiteak jorratzen dira, hau da, alderdiak agirian sartzen dituen klausulak, orokorrean defentsa bide
|
moduan
erabil daitekeen araua alegatzeari uko egiteko. Horietatik batzuen jatorria erromatarra zen ezbairik gabe, hala nola, saldutakoaren balioaren erdia baino gutxiago jaso duen saltzaileak eginiko salaketarena (laesio enormis), eta halakoak, apika, demanda formularioetatik kopiatu ziren.
|
|
|
Zuzenbideko ikasleak eskoletara joaten ziren. Horrez landara, jurista
|
moduan
ere ahalak eta leherrak egin zituzten, aldez aurretik zehaztutako autuen gaineko eztabaidetan parte hartuta; eztabaida horietan, alderdi bakoitzak bere argudioak azaltzen zituen, kasuan kasuko testuetan oinarrituta, eta azkenean, maisuak ematen zuen arazoaren irtenbidea. Gehienetan, ikasleek eurentzat erosten zituzten liburu juridiko kontuzkoenak.
|
|
|
Federico Bizargorri enperadore gaztea 1155 urtean Erromarantz zihoala koroa jasotzeko, Bolognan gelditu zen, batetik, zuzenbideko doktore ospetsuak ezagutzeko, eta, bestetik, laguntza izateko, aldarrikatu nahi zituen lege batzuk justifikatzerakoan. Doktoreen babesa lortu zuenean, Constitutio habita deitutakoa aldarrikatu zuen; bertan, «ikasketen erromes»
|
moduan
deskribatu ziren Bolognara zuzenbidea ikasten zihoazenak, eta halakoei zenbait pribilegio eman zitzaizkien. Zehatzago esanda, Federico enperadoreak aintzat hartu zituen ikasleen korporazioak, euren burua botigo moduan gobernatzeko ahalmena emanda.
|
|
|
Doktoreen babesa lortu zuenean, Constitutio habita deitutakoa aldarrikatu zuen; bertan, «ikasketen erromes» moduan deskribatu ziren Bolognara zuzenbidea ikasten zihoazenak, eta halakoei zenbait pribilegio eman zitzaizkien. Zehatzago esanda, Federico enperadoreak aintzat hartu zituen ikasleen korporazioak, euren burua botigo
|
moduan
gobernatzeko ahalmena emanda. Ahalmen horri esker, ikasleek irakasleekin negoziatu ez ezik, studiumak ere nolabaiteko lokabetasuna erdietsi zuen, Bolognako udal agintariari begira.
|
|
|
Halako oreka erdietsi zuten herrien adibide gisa antzinako erromatarrak eta herri ingelesa aipatu zituen. Hala ere, Iheringek bazter utzi zuen Eskola historikoak defendatutako nazio espirituaren ideia, zuzenbidea zehazteko faktore
|
moduan
. Kontzeptu hori ez zetorren bat Alemaniako zuzenbidearen barne ideia erromatarrak agertzearekin.
|
|
|
XIX. mendean Ingalaterran eztabaida izan zen legegintza eraldaketa tresna
|
moduan
ikusten zutenen eta horren kontra zeudenen artean, eta eztabaida hori zuzenbide erromatarraren esparrura ere heldu zen, neurri handi batean. Halaxe gertatu zen, arazo hori ageri agerikoa zelako Ingalaterrakoheziketa juridikoaren eraldaketan, XIX. mendearen erdialdean.
|
|
|
Henry Sumner Maine zuzenbide erromatarraren publizista sutsua izan zen, esangura pandektistikoari ekinez; Maine zuzenbide zibileko Regius Professor izan zen Cambridgen. 1856 urteko saiakeran deitoratu zuenez, «zer nolako ezjakintasunean bizi behar garen, zuzenbide erromatarra ez jakiteagatik»; saiakera horretan, zuzenbide erromatarra ikastearen balioa azaldu zuen, kategoria batzuk eskuratu ahal izateko eta arrazoinamenduak
|
modu
berezian egin ahal izateko. Azken horiek filosofia moralaren diskurtsoan sartu ziren XVII. mendeaz geroztik, zuzenbidean eta nazioarteko harremanetan nagusituz.
|
|
|
Jakina da horren definizio nahiz sailkapenak, pentsaera eta zatien arteko barne loturak guretzat askoz garrantzitsuagoak direla, xehetasun txikiak baino. Zuzenbide erromatarraren merezimendu iraunkor
|
moduan
aipa daiteke herri baten lana dela, arrazen bokazioa orain baino zehatzagoa eta bakanagoa zen garaian horrexetarako goratu den herriarena, hain zuzen. Ildo horretatik, zuzenbidea ikasteko, behar beharrezkoak ditugu erromatarrak, artea ikasteko greziarrak behar ditugun bezala [Law Magazine NS, 7, 1859, 382 orr.].
|
|
|
1900 urtean Alemaniako Kode zibila indarrean jarri zenean, Europako estatu esanguratsuetan zuzenbide erromatarra ez zen gehiago aplikatu, ezta
|
modu
modernizatu batean ere. Salbuespen bakarra San Marinoko Errepublikan gertatu zen, bertan ezetza eman baitzitzaion Kode Zibilari, kodetu gabeko Ius commune izenekoa aplikatuz.
|
|
|
Salbuespen bakarra San Marinoko Errepublikan gertatu zen, bertan ezetza eman baitzitzaion Kode Zibilari, kodetu gabeko Ius commune izenekoa aplikatuz. Sistema juridiko kodetua zegoenean, zuzenbide zibil erromatarra ez zen gehiago aplikatu auzitegietan; hala ere, kodetu gabeko sistema juridikoetan, baten baino gehiagotan aipatzen dira zuzenbide zibileko testuak, printzipio juridiko orokorren adibide
|
moduan
.
|