|
2004
|
|
|
Euskaldunen aintzinatea izango da usterik zabalena eta aldaketen aurrean «menditarren» «goi herritarren» ohizko bizimodua bilakatzen da benetako jatortasunaren iturburu. Ikuspegi jatorraren moldea nagusitzen
|
doa
. Berau, 1634eko matxinadan, formulatu zen honezkero.
|
|
|
1898an hauteskundeetan arrakasta lortu zuen, V. Txabarrik bultzatzen zuen kandidaturaren aurka
|
joanez
, aberats berrien kazikismoaren aurkako kandidaturaren buru agiri zen. Bizkaiko Diputazioko diputatu probintziala bihurtu zen, Bilboko barrutian aukeratua.
|
|
|
Has nadin, beraz, nonbaitetik. Esan gabe
|
doa
Sabino Aranaren biografia
|
|
|
Zerrenda amaibakoa da hori. Aldiari dagokionez, bestalde, XX. mende hasieratik hirurogeigarren urteetara
|
doana
.
|
|
|
Sabindiar euskara horri bihurtzeko
|
joan
den mendeko hirurogeita hamargarren urteetan idazle berriek, sabinismoak baztertu nahiz, euskaniolera jo zuten. Ustez eta Sabinok asmatu zituen hitz batzuen baztertzen hasi, hala nola idatzi izkribatu erabiliz guk generabilan jakintza hitzaren ordez, zientzia espainolkeria.
|
|
|
Kaletar kultura bat sortu zen, eta ahalik eta popularenik izateko euskainolez idazten hasi; literatura eta pentsamendu horrek hiria goresten zuen, miresten zuen; industriaren harrokeria herriaz jabetu zen. Idazle batek
|
joan
den mendeko 70 urtetako euskararen modemotasuna erakusteko idatzi zuen euskararen gaurkotasuna ageri dela kaletarrek ez baitute haritza eta pagoa bereizten: denak arbolak direla.
|
|
|
Sabinoren herentzia politikoa bere osotasunean alde hatera utzi eta, haren oinordekoak sentitzen direnak, Landeta, edo Jose Antonio Agirre, edo Ma nuel Irujo baten bidetik
|
joan
daitezen, horiek, bai, hura ez bezala egiazko demokristauak eta europazaleak izan baitziren. Hori da EAJri luzatzen di on proposamena:
|
|
|
Modu hatera edo bestera, Sabino Arana, mende bat pasa eta gero ere, oso bizirik dago. Eta hala dago, batik bat, beste testuinguru batean aurkitzen ba gara ere, oraindik ere berak harrotutako gaien inguruan gabiltzalako itzuli mi tzuli eta funtsezko arazo horien muina ulertu eta aterabidea bilatzeko krisei lua eskuetan utzita
|
joan
zelako. Egin diezaiokegun omenaldirik onena, haren espíritu berritzailea berreskuratzea izango da, hark idatziak eta eginak bere tes tuinguruan kokatzen ahaleginduz.
|
|
|
Luis Mitxelenak, Euskal literaturaren historia idaztean, Aranaren itzala bere sorkuntzazko lana baino harago
|
doala
esan zuen: «La actividad de su con temporáneo Sabino de Arana Goiri() fue principalmente política(...) No obstante, sería injusto medir su influencia en la literatura vasca por la huella de su obra original.
|
|
|
El poema que como a maestro le dedicó Lizardi, por ejemplo, no es una simple fórmula de cortesía, sino el escueto reconocimiento de una deu da» (1). Geroago egile berari egindako beste elkarrizketa liburu batean, orain dik areago
|
doa
Escalera Maidaganen esaldi hura bere egitean: «... él sólo ga nó para el euskera un número mayor de lectores que todos los que había tenido hasta entonces...» (2).
|
|
|
arra zarena, zehazki. Arana euskalariaz diharduten gehienek azpimarratzen duten tesia baita haren baitan hertsiki loturik datozela ideia politikoak eta teoria lin guistikoak, Euskal Pizkundean izan zuen eraginaz hitz egitera
|
goazen
hone tan, behartuak gaude Sabino abertzaleaz, euskalariaz eta euskaltzaleaz jardu tera.
|
|
|
Maketoen inbasioari gain hartzeko aterabide bakarra, erabateko isolamen duarena da (29). Izan ere, Aberriak edo Euskeriak (hau erdaraz esanda) jasaten duen desgraziarik larriena euskaldunak espainolekin arrotzekin, alegia harre manak izanez bizitzea eta, ondorioz, bere izatean endekatuz
|
joatea
da.
|
|
|
Hizkuntza kasu honetan euskara deus ez da abertzaletasunik gabe. Ho rregatik, euskaltzeltasuna indartzen
|
joan
dadin, abertzaletasunari eragin behar zaio, hau gabe hura kamutsa baita. «Aberrija eztau gaizkatuko euzkereak; bai ta bakarrik abertzaletasunak» (35), zioen.
|
|
|
Egia den bezala, aita Larramendiren eraginez, batez ere, hark asma tutako hitz asko jatortzat hartuak izan zirela hala izan gabe, eta, alderantziz berdin, erdarazko hitz asko euskara garbitzat hartuak. Tradizio bikoitz honen kontra jaikitzen da Arana, euskararen sustraietara
|
joan
eta, euskararen eredu jatorragoa bilatzeko asmoz. Aranak zein neurritan asmatu zuen ala ez, beste kontu bat da, zenbait puntutan kritikatzekoa, beste batzuetan ez hainbeste, eta besteetan uste den baino gehiagotan, agian, txalotzekoa.
|
|
|
Aranak asmatu eta eraldatutako hainbat izen ez ote daude aski ondo erro tuta euskal izendegian? Zerrenda zehatza emateko beste azterketa bat egin be harko litzateke, baina
|
bihoaz
batzuk: Miren, Garbiñe, Koldo, Koldobika, Ke pa, Joseba, Josebe, Miren, Mirena, Edorta, Josu, Josune, Eukeni, Gontzal, Julen, Julene, Andoni, Andone, Andoni, Lander, Gabirel, Bingen, Irene, Ixidor, Gorka, Jon, Jagoba, Ixaka, Balendin, Keperin, Elene, Gurutze, Markel, eta ge hiago (85).
|
|
|
Ez
|
goaz
gutxi ala asko den edo antzeko baloraziorik egitera. Euskal Piz kundearen betean J.M. Barandiaranen euskarazko indizea% 3,11 eta Aitzole na% 8,84koa bada (107), Aranarenak azken honena bikoizteak asko esaten du bere alde, oraindik gehiago izanda.
|
|
|
Arestian esan bezala, Arana ez zen
|
joan
Batzar horretara, gaixorik zego elako, baina idatziz bidali zituen bere proposamenak, jadanik aipatuak, zeine tan zehatz mehatz azaltzen baititu Hendaiako Batzarrekoan gertatuak eta esan dakoak, orduko aktak jasoz. Helburuez zehaztasunik ez zela eman dio:
|
|
|
1º A todos los vascos que estudien el euzkera, en él escriban o deseen su vida y perfeccionamiento y a todos los euzkerálogos ex traños, a adherirse en la forma y plazo fijados a los acuerdos del Congreso Ortográfico de diciembre de 1901; y 2º A todos los euzkerálogos vascos y ex traños, que tengan criterio propio y particular en materia ortográfica, a pre sentar sus proyectos en la forma y planos también expresados» (130). Beraz, bat, Batzarraren xede bakarra ortografiaren batasunarena izango zen, eta bi, bertara euskalariak bezala euskaltzaleak
|
joan
zitezkeen, bientzat egiten zen go mita.
|
|
|
horien artean Arbelbide, Darricarrere, Broussain, Daranatz, Lassalle eta Hi riartek osatutakoak, eta, ondorioz, Hondarribiako Batzarrera ez direla
|
joango
jakinarazten diote Adema lehendakariari (139). Nolanahi ere, Batzorde Zuzen
|
|
|
«Heldu den irailaren 11 ko biltzarrari buruz, erran dut
|
joan
den asteko bilku ran, jendetasunak debekatzen daukula biltzar hori egitea, gure lehendakari-ordea eta Arana bezalako gizona preso deno. Daranatz ere gogo bereko agertu da» (151).
|
|
|
Orixek, hori idaztean, seguru asko, gogoan du Hendaia eta Hondarribia ko Batzar sonatu haietan gertatua. Jokoan zegoena zerbait serioa zen, euskararen historian epealdi berri bati eragingo ziona, Larramendirena baino areago
|
joango
zena, euskara, artean baserritar eta arrantzaleen hizkuntza zena, hizkuntza modemoa, zemahitarako gaitua, egitea baitzen azken xedea. Elias Agirrek gerraurean idatzitako:
|
|
|
1.1 Oraingoan lastabalari sua Kanpionek ematen dio, Azkain ek 1907ko otsailaren 19ko El Pueblo Vasco n «Euzkadi» hitza errebindikatzen duela eta, haren esaldi bat hizpidetzat hartuz, ez inori erantzunez, Kanpion (158) bost orri alde terdiko artikuluarekin ateratzen da Euskal Herria hitz zaharraren alde, ha ren erabilera behetitzen
|
doalako
. Baina behetitzen batere arrazoirik gabe.
|
|
|
Eta halaxe egiten du Manuel Arriandiagak, bere maisuak esana errepikatuz, ez baitu frogatzen «nazio hizkuntzako izen guzti ak hizkuntza substantiboaz osatuak daudela» dioen proposizio unibertsala le gezkoa dela. Horregatik, lehen premisa onartezina denez gero, egia ez delako, haren arrazoiketa hankaz gora
|
doa
bere osotasunean (172).
|
|
|
Denboraz, Eleizalde joeraz aldatzen
|
joango
da neologismoen kontuan:
|
|
|
batzuek lehen aroko Arana in dependentista eta garbizalea, beste batzuek azken aroko Arana autonomista eta ez hain garbizalea. Euzkerea koek, hain zuzen, lehen Sabino erasokor hura, politikagintzan sartu aurreko teorilari ausart hura, bereganatuko dute, ez presodengiak eta politikagintzan nozitutako sofrikarioek eta, agian, emaitzen eskasiek legalitate espainolera makurrarazten duten Sabino eral datu hura, «Liga de Vascos Españolistas» harekin zehazki zer eraiki nahi izan zuen argitzeke
|
joan
zen hura, zeinaren interpretatzaile nagusi, ez Luis bere anaia, baizik Kizkitza izango baita, gehiengo nazionalista autonomis moaren bidetik gidatuko duena, beti ere legalismoak ahalbidetzen duen neu rrian. Biziki argigarriak dira aita Mauro beneditarrak, Kizkitzaren omenez, Sabino Arana.
|
|
|
Euskarazko eskolak 1930ean hasi zituzten (190), 270 ikaslerekin, eta ba dirudi, Jadarkak dakarrenez, euskal eskola hauetako ikasleen kopurua handi tzen
|
joan
zela (191). Euskarazko antzerki talde bat ere bazuen, Oldargi izene koa, eta honek ere bere agerraldi sonatuak egin zituen, horietako bat Bilbaoko
|
|
|
Sabino Aranari jarraiki (198), honen eskolakoek aldarrikatzen duten oi narrizko beste printzipio bat da, euskaltzaletasunak abertzaletasunari atxikirik
|
joan
behar duela. Abertzaletasunaren surik gabe hila da euskara, esango du Ja darkak (199).
|
|
|
(212) Honetaz ez
|
goaz
luzatzera jadanik arituak baikara Orixe eta bere garaia liburukian,
|
|
|
Honen ustez, as paldikoak dira euskarak mendez mende atzera egitearen zergatikoak, idazleak euskaraz idazten hasi aurretikoak (226) eta ez, inola ere, Euskal Pizkundeko belaunaldiari dagozkionak. Euskara Araba eta Nafarroan urte bitar tean
|
joan
zen desagertzen, inoiz baino bizkorrago joan ere, noiz eta, idazle
|
|
|
Honen ustez, as paldikoak dira euskarak mendez mende atzera egitearen zergatikoak, idazleak euskaraz idazten hasi aurretikoak (226) eta ez, inola ere, Euskal Pizkundeko belaunaldiari dagozkionak. Euskara Araba eta Nafarroan urte bitar tean joan zen desagertzen, inoiz baino bizkorrago
|
joan
ere, noiz eta, idazle
|
|
|
Orduan hain ebidentea ez zena, egun Soziolinguistikak zein Hiz kuntzaren Soziologiak berretsi besterik ez dute egiten, nahiz, interes desberdi nengatik, hizkuntzarena despolitizatzen ahaleginak egiten diren. Egile honen tzat, bada, euskararen aldeko borrokak eta nazioarenak hatera
|
joan
lukete. Egilearentzat ukaezina da euskararen berpizkundea euskal nazionalis moari zor zaiola eta horren eragile nagusia eta ia bakarra Sabino Arana izan zela, Bizkaian bederen, mugimendu hori gero Gipuzkoara zabalduko bada ere.
|
|
|
Honela, euskaragoa da esatea, adibidez, txindi, dirua baino, margo kolo rea baino, oben pekatu baino, bijotz miña doloria baino. Hitzak sortzeko or duan, jatorrizko formaren bila
|
joan
behar baita, eboluzio metodo historikoa erabiltzea proposatzen da, bere garaian Astarloak eta Sabino Aranak beren az terbide etimologikoetan egin bezala (236). Bestalde, orokorrean, ikuspegi ne gatiboegia, aurreiritzi sobera, agertzen du Altubek euskararen egoerari buruz, noiz eta Euskal Pizkundearen gailurrean, euskara berpizten ari den unean (237).
|
|
|
garrantzitsuagoa, alegia, aspaldidanik euskaldunduta dauden eta zazpi pro bintzietan erabiltzen diren hitz horiek, nahiz jatorriz erdarazkoak izan, gorde eta zaintzea. Hizkuntzaren osasunak eskatzen du mintzatua eta idatzia elkarren ondoan orpoz orpo
|
joatea
, beti ere herriak erabiltzen dituenari lehentasuna emanez, teatru, phesta eta erlijione ren lekuan antzoki, jai eta urkutz jartzen ibili gabe. Ez dago Gemikako Arbolan datozen hitzak arbola, bedeinkatua, mundua, fruitua, adoratu eta aldatzen ibili beharrik.
|
|
|
Asmo orren bidez euskaldun geientsuenen biotz gogoak beste lakotu zitun Arana Goiri k, Onek piztu zuen argi berriaren izpietara, Euzka di euskotar egin zuten Irakaslearen ikasle purrukatuak» (246). Aldizkari hau izango da, jeltzaleen artean bederen bai, Arana Goiri euskaltzalea baino ha rago
|
joango
direnak, errebindikatzean euskararik gabe ez dela Euskal Herri rik, euskararik gabeko euskal kultura ez dela benetakoa eta, azkenik, Euskal Herria euskarak salbatuko duela. Honetaz beste nonbait ari baikara (247), esa na bego horretantxe.
|
|
|
rían 1886an jaioa, Almansa ra (Cáceres)
|
joan
zen bizitzera bere familiarekin 1878an, baina eus karari ondo eutsi zion. Madrilen matematika eta fisikan lizentziatura lortu ondoren, Guadalajara n irakasle zegoela, Azkuek deiari erantzunez, Euskal Herrira 1899an itzuli eta, berehala, Euskalzale eta Ibaizaba/ aldizkarietan hasi zen idazten eta geroago, Azkuek Europan egiten duen epealdian(), Bizkaiko Diputazioko Euskarako Katedran Azkueren lekua hartu zuen.
|
|
|
Ro ni buruz esan dezakeguna da, euskalaritzaren sailean egin diren ekarpenen bi bliografía espezializatua irakurtzean, gaurko euskal hizkuntzalari profesiona lek apenas aipatzen dutela Arana Goiriren izena. Hala ere, ugalduz
|
doaz
Aranari buruzko lan monografikoak (260) eta horietako batzuen edukia azter tzera pasatuko gara.
|
|
|
1901ean, Hondarribian egindako Biltzar famatuaz eta Sabino Aranaren partaidetzaz luze eta kritikoki idatzi da, baina ahazturik haren erakundetzea nondik nora
|
zihoan
:
|
|
|
Oharra: honako lerro hauek mintegiaren hitzaldiak hartuko dituen argi talpenaren sarrera, hitzaurre edo dena delakotzat sartu beharrekotzat direla ain tzat izanda ere, ez ditut izendatu, argitalpenaren arduradunek eurek zehaztuko baitute zuzenago zein toki edo ataletan
|
joango
diren
|