|
2022
|
|
|
Eta berdin gertatu da urtats izenaz ere.
|
Haren gainean
eraiki izan du ekialdeko euskarak urtatsil izena, urtearen lehen hilabete honentzat: [urte+ hats+ hil].
|
|
|
Askotariko dela-eta,
|
hari
harira datorkigu, Koldo Mitxelenak hizlauzko idatzietan dakarren hurrengo esaldi hau: " Ez dago inolazko bitasunik zerbaiten alde(...) ari direnen artean, askotariko aniztasuna baizik" (MEIG, VII, 162).
|
|
|
Goizabar, edo zehatzago esanda, goiznabar izen horrek ilunabar hitza du au rrez aurre, eta
|
hura
dakarkigu gogora. Baina eskumako osagai hori ez da bat batean akordura datorkigun abarra, baizik nabar adjektiboa.
|
|
|
Karmelo Etxegarai azpeitiarrak esaldi borobil hau idazi zuen XX. mende hasieran: " Egunsentia dato rrenean lehenbiziko azaltzen dan arginahi, iluntasunak urratzen oraindik ez dakion
|
haren
antzekoa" (sarrera, Domingo Agirreren Auñemendiko Lorea).
|
|
|
Errege izena XII. mendean bertan ageri zaigu idatziz, Aymeric Picaud erro mesak, Compostelako Donejakuera bidean Pirinio inguruak zeharkatu zituenean ondu zuen latin euskara glosario labur
|
hartan
. Latinez zioen:
|
|
|
Erdi Aroan, errege hitzak errethitz osagaiaren mozorropean ere iraun zuen izen elkartu batzuetan. Gaur egun, lehenagoko bideberri edo kaminoak izendatzeko darabilgun errepidea dugu horren lekuko, gardenagoaren ordez hautatu genuen itxura zaharreko
|
hura
. Erregeren babespekoak ziren errege zubi zaharrak ere leku izendegi zaharrean erretzubi modura iraunarazi ditugu.
|
|
|
Irudi gisa darabilgu maiz elurra, berariaz
|
haren
kolore zuria. " Soinekoa elu rra baino zuriago zan", idatzi zuen Lardizabalek.
|
|
|
dautsan eta datxekan. Gurearen mugakide den herria,
|
hari
dautsan edo datxekan herria dela esan dezakegu.
|
|
|
—AEBko polizia batek itota hil den George Floyd mutil gazte beltzak, hil aurretxoan esan zituen azken hitzak biral bihurtu dira. Euskaraz honela itzuli izan dira
|
haren
hitzak hedabideren batean: " Ezin dut arnastu!".
|
|
|
Euskaraz ez ditugu geureak, ez zura ukitu –ez zurari ikutu–, halako beldurgarri baten aurrean edo kaltegina den norbait uxarazteko. Egia esanda, ordain askorik ere ez dugu, hori adierazteko
|
hari
harira datorrenik. Zein proposatu?
|
|
|
—Koronabirusa mutatzen ari da, eta hasiera
|
hartako
birus tipoen enborretik," cepa" berriak, lehenengokoez bestelakoak erne dira. " Cepa" hitza mahasti eta mahatsondoen munduan ezaguna da, baina orain birus honen garapenak irudi hori beregandu du.
|
|
|
Leizarragaren itzulpen idatzietan, alabaina, aihena da" cepa" eta xirmendua" sarmiento" ohi deritzana. Ebangelioko hitzak,
|
haren
esanean dira: " Ni naiz aihena, zuek xirmenduak".
|
|
|
Piarres Lafitte gramatikari finak, esaldi biren bidez adierazi zuen bere Grammaire basque berdingabean bien arteko diferentzia.
|
Hark
zioen: " banoa Pa riserat" esaten da, hara zoazenean bertan gelditzeko edo atzera etortzeko as morik gabe.
|
|
|
Eta bestetik, paraje, lurralde edo espazioa adierazteko, inguruak: Ingurumen hartan ez zegoen gizon
|
hura
bezain indartsurik.
|
|
|
—Darraio aditz zuzena da, eta, izan ere, aspaldikoa. Darrai, aldiz, xx. mendeko garbizaleen giroan zabaldu den adizki eredua da, berariaz Luis Eleizalde gramatikariak 1913an argitara zuen Morfología de la conjugación vasca sintética obraren eta
|
haren
jarraitzaileen eraginez. Gramatika bidez sartu zen gure lite raturan, eta darrai horren uhainek gudu ostean ere iraun dute, eta gaur egun ere liluratxoa eragiten dute, agian hedabideetan, literaturan baino gehiago.
|
|
|
Aintzat hitza ointzat hartzen badugu, zerbait aintzat hartu dugula, edo zeozer aintzat eman dezakegula esan daiteke, edota aintzat eduki edo aintzat izan de zakegula beste
|
hura
. Baina hiru aditz elkartu eder eta natural horiek bazter tu eta aintzatetsi hitz bateratua sortzeari ez deritzagu bidezko.
|
|
|
Eta badira beste hitz batzuk, esanahi beretsuaz ezagunak zaizkigunak: " fingimiento, simulación, afectación, disimulo, artificio", baina ez
|
haren
zirikada indar be rezia dutenak.
|
|
|
Gogora dezagun, 1918an Bizkaiko Foru Aldundiak artezbide zehatzak argitaratu zituela ele bitara, gizarte osoa lau dardan zeukan izurri nobedadetsu
|
hari
eusteko. Izenburua:
|
|
|
Gaurko katigarioa ez da 1823ko" Trienio Liberal" hartakoa bezalakoa. Baina
|
haren
bukaeran, hark deuseztaturiko Foru Diputazioak berriro jarri zi renean, Markinan apaizburu izan zen Juan Jose Mogelek, hau idatzi zuen: " Nosbait biar genduzan/ biotzak askatu,/ lengo illuntasunak/ pozagaz argitu.
|
|
|
Gaurko katigarioa ez da 1823ko" Trienio Liberal" hartakoa bezalakoa. Baina haren bukaeran,
|
hark
deuseztaturiko Foru Diputazioak berriro jarri zi renean, Markinan apaizburu izan zen Juan Jose Mogelek, hau idatzi zuen: " Nosbait biar genduzan/ biotzak askatu,/ lengo illuntasunak/ pozagaz argitu.
|
|
|
Euskaraz, hitz mordoaren sortzaile bihurtu da tele, lehen osagai gisa. Eta pandemia garaian,
|
hark
eragindako bakarraldi edo etxealdia bide dela, iru dimenari hats emanez, hainbat hitz berri sortu dira gurean eta beste hizkuntzetan. Aurrez aurre egin ezin den guztia, tele bidez egitera behartu du jendea.
|
|
|
Edo klasiko moderno baten hitze tan: " Egun
|
hartan
, Santiago biharamona, auzoerri bateko erromeria izaten da" (Eusebio Erkiaga, Arranegi). Hitz horren jatorria, [bihar+ eguna], Koldo Mitxelenak aspaldi seinalatua.
|
|
|
—Hegoaldeko euskarak gaztelania zaharreko" çahanoria" hitzetik hartu zuen izena, eta
|
hark
Penintsulako arabiera zaharragotik: " safunn‘rjah".
|
|
|
alboan (aldamenean):
|
haren
alboan...
|
|
|
Jate hitza gutxitxoago darabilgu, baina berdintsu jokatzen du. Jana, jaten dugun
|
hura
adierazteko, eta jate hitza jarduera bera adierazteko. Ezagunak dira:
|
|
|
Batetik aditza dugu, balio eragin, gazt. ‘hacer valer, valorizar’ esanahia duena (Toribio Etxebarria, Lexi cón del euskera dialectal de Eibar), baina balio izendunik ere proposa daiteke: balioa eragin, zeri edo
|
hari
.
|
|
|
—Halaxe da. Lehenagoko izurriteen garaian, erraz nahastu edo kutsatzen zen eri tasunak oraturik zegoen jendea, giza komunitate hori, isolatu egiten zen, mugimenduak galerazi, beste herri edo lurraldeetara zabaldu ez zedin eritasun
|
hura
. Berrogeialdia, gaztelaniaz" cuarentena", esaten zitzaion horri.
|
|
|
Fernando Lázaro Carreter hizkuntzalariaren El dardo en la palabra.
|
Hark
Madrilgo Informaciones eta El País egun karietan aldiro isurtzen zituen idatzizko artikuluak liburutxo bitan bildu eta argitartu zituen: El dardo en la palabra (1977) eta El nuevo dardo en la palabra (2003).
|
|
|
Irratiaren uhinetan egunero hitzak entzuten ditugunean, airean ari dira he galari, hitz egiten dugunean gertatzen den bezalaxe. Scripta manent... idatzi zuen behinola erromatar jakintsu
|
hark
eta horren lekukotza emateko bidea ere sortu.
|