|
2000
|
|
|
Jokabide politiko horren barruan dago elizetako
|
hizkuntz
mundua eskuratzekoproiektua. Kristautasunean (eta beste erlijioetan) interes kulturalik handiena duen arloada politika linguistikoaren arlo hau.
|
|
2002
|
|
|
Bi plano bereiz ditzakegu herrian, batean irakasleak, idazleak eta itzultzaileak daude,
|
hizkuntza
munduan jende jantzia alegia. Eta beste plano batean, ez tontoagoak direlako, beste gai batzuez arduratzen eta interesatzen direlako baizik, dago euskara herrikoia dakien jendea, baina hizkuntzaren ezagutzan gehiegi sakondu ez duena.
|
|
|
Horretan, hizkuntza guztiak berdinak dira.
|
Hizkuntzek
munduaren kognizioa eta komunikazioa ahalbidetzen dute. Horretan dira berdinak, eta horretan bakarrik.
|
|
|
euskarak ez du bere leku soziala bertsolaritzan bakarrik behar, CD ROMetan ere bai baizik. Kontzeptu naturalista bat erabiltzearren, kontserbazionismoa ez da nahikoa
|
hizkuntzen
mundu honetan. Harago joan behar da.
|
|
|
Egoera linguistikoaren arabera, irakasle eta ikasleak integratzeko formula ezberdinak asma ditzakegu, baina beti euskararen beharraeta oinarrizko erabilpena bermatzeko, diskriminazio positiboan oinarritutako arauak ezarriz. Jakina,
|
hizkuntzen
mundu askotariko batean, gero eta eleanitzagoa izan behar da irakaskuntza; iraunkorra izango litzatekeen bertako hizkuntza oinarrian ezarriz eta nazioarteko zenbait hizkuntza gainean erabiliz.
|
|
2003
|
|
|
Kontraesana dirudien arren, zenbat eta mundu uniformeagoarekin topo egin, orduan eta interes handiago sortzen da nork bere identitateari eusteko. " Hedatze prozesu honetan izugarri garrantzitsua da teknologia berriek betetzen duten papera, eta bereziki Internet sarea, berari esker gure
|
hizkuntza
mundu osoan zehar hedatzea posible baita55". Posible, posible, bada.
|
|
2004
|
|
|
Erabilera hiztegi izenekoa da denetan oinarrizkoena, hizkuntza bateko hitzak eta horren adierak biltzen dituena edo, Millas idazleak emaniko definizioaren arabera,
|
hizkuntza
mundua eta errealitatearen arteko erlazioaren ondorio logiko dena.
|
|
|
|
Hizkuntzei esker
mundua ez da kolore batekoa, monolitikoa, ñabarra eta askotarikoa baizik. Hizkuntzaren bidez nazio nortasunak ezartzen dizkigun muga bereizgarriak ez dira inoren kalterako, ideologia totalitarioaren egungo kultura demokratiko honentzat salbu.
|
|
|
Hizkuntzaren bizitasuna diodanean, izatez, hiztunaren zentzumena dut gogoan, zentzumen horretan xehatzen baita komunikazioaren alea. Aldian aldiko komunikazioaren kultura kodetik erretiratua egon den hizkuntza formak itzulera gaitza dauka
|
hizkuntzen
mundura, arrotz usaina dariolako non nahitik, hura, euskararen barne zentzuen arabera, adierazpiderik zilegiena izan arren. Ez, hizkuntzaren bizi dinamikak ez du amore ematen hizkuntza horrek berak joandako den boretan izandako baliabideen aurrean.
|
|
|
Eta ez gara onik aterako, gainera, euskalgintzaren ametsak jo digun erronkatik, harik eta euskararen erabilera gizarteratzeko asmoak bere baitan dituen betekizunak zeintzuk diren jakin arte.
|
Hizkuntzaren
mundua, hiztunen sozializazioan datza, guk dakigula behintzat. Orobat, jakin, badakigu besterik ere:
|
|
|
Leku horretan, bistan denez, goi mailako euskal jakintzak eta kulturak ez lukete zeresan nabarmenik izango, euskaldunon mintzairak ez baitu horretarako berezko gaitasun komunikatibo eta diskurtsiborik. Gogoan ditugu euskara kultura
|
hizkuntzen
mundutik kanpo, berezko keriak dituela-eta, ezarri duten gizaseme ohoretsuen izenak. Ez dugu hemen horien zerrendarik ipiniko.
|
|
|
Hitza eta horren objektua.
|
Hizkuntzak
munduaz dihardu. Eta, dihardu?
|
|
|
Hizkuntza gertakari izanik, errealitatearen eremua azkengabe eta agorgabe bilakatzen da. Halatan, mundua gertakarien osotasuna denez, eta ez gauzen osotasun soila (1.1),
|
hizkuntza
mundu ere bada; areago, hizkuntza da mundua mundu egiten duena, gizakia gizaki egiten duen bezalaxe eta horregatixe. Finean, ez gara inoiz hizkuntzaren eremutik kanpo, ez gara inoiz hizkuntzaren saretik libratzen.
|
|
|
Mistiko dena ez da mundua nola den jakitea, zer den baizik (6.44; 6.522). Wittgensteinen ustez
|
hizkuntzaren bidez
mundua nola den adieraz dezakegu bakarrik. Eta ez edozein hizkuntzaren bidez, hizkuntza logiko zientifikoaren bidez soil soilik, baldin eta zentzuz eta egiaz zerbait adieraziko badugu.
|
|
2005
|
|
|
Jose Luis Rodriguez Zapaterok" Europan eta mundu osoan" defendatuko omen du euskara. Patxi Lopezek gure
|
hizkuntza
munduz mundu" bultzatzeko eta esportatzeko" erakundea sortuko omen du lehendakari bihurtuz gero. Baina Nafarroa ez dago, nonbait, munduan.
|
|
|
Eta hori ez da mauka, lagunok. Europan ere nekez egongo da lehen 40
|
hizkuntzen artean
mundu errealean, are toki urrunagoan egongo da mundu mailan. Interneten, baina, ari gara, sortzen dugu, eragiten dute batzuek... eta emaitzak hor daude.
|
|
|
Piratekin
|
hizkuntzaren
munduan 1: 5 urte [Baliabide elektronikoa].
|
|
|
Gizakiaren izatea edota bilakaera haren berezko linguistizitatetik kontsideratu behar da, ze, ikusi bezala,
|
hizkuntzak
munduaren eta gizabanakoaren arteko lotura gauzatzen du eta, gainera, gizabanakoen ikuskera ezberdinek bat egiten duteneko" erdi puntua" 132 osatzen du. Hemendik abiatuz, hain zuzen, atxiki diezaiokegu hizkuntza horri benetako izaera formatiboa, beronek ahalbidetzen baitigu bestelako situazioekin topo egitea, esperientzia edo bizipen berriak edukitzea eta, hauei guztiei esker, gure humanizazio prozesuan aurrerapausoak ematea.
|
|
2006
|
|
|
(2005b).
|
Hizkuntzen
mundua. Munduko hizkuntzei buruzko txostena.
|
|
|
Kezka ez zen bakarrik berea baina. Hitzaldia eman eta sei urtera, eta Otañorenbertsoak baino lau urte geroago, Bitoriano Iraolak helduko zion gaiari berriro.Eztabaida ez zen epelean geratu, sistema oso bat,
|
hizkuntzaren
mundu oso batjartzen baitzuen zalantzan Unamunoren gomendioak. Hizkuntzaren mundu osohorren baitan zegoen Euskal Herria (halakorik bada).
|
|
|
Hitzaldia eman eta sei urtera, eta Otañorenbertsoak baino lau urte geroago, Bitoriano Iraolak helduko zion gaiari berriro.Eztabaida ez zen epelean geratu, sistema oso bat, hizkuntzaren mundu oso batjartzen baitzuen zalantzan Unamunoren gomendioak.
|
Hizkuntzaren
mundu osohorren baitan zegoen Euskal Herria (halakorik bada).
|
|
|
Ibilbide luze xamar bat egin ondoren, iaz argitaratu zen, EHUren, Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailaren eta Euskadiko Unesco Etxearen eskutik, azken horrek hainbat erakunde eta kolaboratzaileren laguntzaz eginiko lan mardul baten emaitza:
|
Hizkuntzen
Mundua. Munduko hizkuntzei buruzko txostena liburua (EHU, Bilbo, 2005).
|
|
|
Haurrak eta musika.
|
Hizkuntzen
mundua eta euskara deskubrituz [Interneteko artxiboa]. TOLARETXIPI, Iñaki; DORRONSORO, Maddalen/ Tolaretxipi, Iñaki**.
|
|
2007
|
|
|
Ezagunki, Humboldt-ek,
|
hizkuntzak
mundu ikuskera bat biltzen duela esaten zuen; eta, beraz, herri gogo bat osatzen bide duela; beraz, hizkuntzak nazioarekin eta nazioak hizkuntzarekin, biek. Volksgeist, bat mamitzen dutela, etc.
|
|
|
–Unsre Sprache wird die Welt beherrschen? (gure
|
hizkuntzak
mundua menperatuko du). Halaber SCHLEGEL, F., loc. cit., 713:
|
|
|
Munduko fenomenoen klasifikazioaz bezainbatean, adibidez:
|
hizkuntzek
mundua sailkatzen eta ordenatzen badute, ez dute egiten hori xede zientifikoz, mila modutako aldian aldiko edo tokian tokiko giza interes eta esperientzia ezberdinei jarraiki baizik. Munduaren ezagutza zientifikoa giza interes unibertsala da, baina horren garapena baldintzatua eta ezberdina da, eta baldintzatua izanen da hizkuntzaren garapena ere interes horri jarraikia.
|
|
|
La lengua materna le ha acuñado para siempre. Y como cada lengua lleva en sí una figura peculiar del mundo[
|
hizkuntzaren
mundu ikuskera!], le impone, junto a ciertas potencialidades afortunadas, toda una serie de radicales limitaciones. Aquí vemos con toda trasparencia cómo lo que llamamos el hombre es una acentuada abstracción.
|
|
|
Esatea barnebetearen espresioa da: hots, isiltasunak, fonemak, keinuak,
|
hizkuntzako
mundu ikuskera eta (betiere gutxiengo selektoen obra diren) arte ederrak, herri bakoitzaren barnebete berekiaren, herriaren «arimaren», espresioak dira.
|
|
|
Hizkuntzarik gabe ez legoke gizakirik.
|
Hizkuntzarik gabe
mundua nolakoa zitekeen esatea enpirikoki ezinezko den bezalaxe, ezinezko ere da logikoki egoera hori pentsatzea, edota, errigore hertsian, pentsatzea bera soil soilik. Hizkuntzari esker, beraz, errealitatearen ataria urratzen dugu.
|
|
|
Izan ere, hizkuntzak esaten digu mundua(
|
hizkuntza
munduaren irudikapena), baina hizkuntzak, perpausak, esaten diguna da, munduan zerbait nola dagoen kokatua, erlazionatua, klasifikatua, hots, ezer nola zerbait den, ez zer den1444.
|
|
|
Hizkuntza partikular bakoitzak, ixten du Coseriu k, bere mundu irudia, ikuskera du; hobeki, munduarena baino, gizakiaren harremanarena munduarekin (ez naturaren irudi objektibo, hausnarketazko bat) 1373
|
Hizkuntzak
mundua errepresen
|
|
|
tatu egiten du; munduari buruz baieztatu ez du ezer egiten. Ez da, beraz, munduaren interpretazio, ulerkuntza bat, baina bai munduaren antolaketa bat,
|
hizkuntzaren
mundu irudia, ikuskera. Mundu ikuskera hori abiapuntua da hausnarketarako:
|
|
|
Humboldt-ek pronomenen interes linguistiko apartekoa ohartarazten du, printzipioz
|
hizkuntzak
mundua antolatzen badu, pronomen edo izenordainetan hizkuntzak bere burua antolatzen baitu, gero egitamu hala atondu horrekin, hizkuntzaren egitamuarekin, errealitatea eratzeko.
|
|
|
Nola egiten dute bat (hotsak eta esanahiak)? Onomatopeiaz eta sinbolismoaz gain Humboldt-ek hirugarrena bezala ailegatzen duen «hots batzuen eta kontzeptu batzuen arteko loturaren» fundamentu analogikoak ez du adierazten analogia hitz batena zuzenean objektu bategaz, baizik eta, inondik ere,
|
hizkuntzazko
munduarena objektuzko munduarekin bere osoan edo partzialki: bere hitzetan, hemen «kontzeptuen artean eta hotsen artean analogia hala hala esesten baita, bakoitzarena bere esparruan, non ere biek pausoa batera eraman behar baitute»529 Gaiaren berebiziko garrantzia arren (kontzeptuek hotsekin lotura natural bat nola duten ikertzeko moduetan, «hau da guztietan oparoena, eta intelektualki produzituaren koherentzia guztia argien eta berezikien antzeko hizkuntzaren koherentzia batean azaltzen duena») 530, hala ere Humboldt ez da ohi baino askoz esplizituagoa.
|
|
|
Humboldt-en eta garaikoen aburuz, hizkuntza izpirituarekin, izpirituaren osoarekin, lotu lotua dagoen fenomenoa da, ezer ez dago lotuagoa izpirituarekin (jada Descartes baitan enfatizatua). Hau dena noraezekoa da zenbait atal delikaturen berezko zentzua ez desnaturalizatzeko(
|
hizkuntzaren
mundu ikuskeraren kontuan, adibidez). Humboldt inoiz ez da hizkuntzalaria soila izan, gaurko espezialitate mugatuen adieran; izan ere, haren hizkuntzalaritzan esentzialak dira interes antropologiko eta estetikoak (antropologiak eta estetikak ere, guretzat ezustegarriro, elkar hartzen dute Humboldt-en ikuspegian).
|
|
|
«ideologia»), eta agerikoa da, entzuleek halaxe hautematea, berak beren beregi bilatzen duena dela bere interbentzioan: hastetik bururaino, Abbé Grégoire,
|
hizkuntzaren
mundu ikuskeraren filosofiako hainbat maisu aipatuz (Leibnitz, Condillac, Michaëlis, etab.), espresuki Barère ren erreportaren zurkaitz filosofikoaren gisan aurkezten da. Ez legoke horri buruz zer esanik, filosofoon autoritatearen itzalpean egiten duena, autoritateon filosofiaren manipulazio politikoa ez balitz zuzen zuzen.
|
|
|
|
Hizkuntza
mundu ikuskera bat da (filosofian), eta Grégoire «demokratarentzat» ez da posible (politikan) Errepublika bat «une et indivisible» eta munduikuskera diferenteak aldi berean:
|
|
|
Hizkuntz aniztasuna monarkia eta feudalismoaren hondakin bat besterik ez da hortaz. Historiaren irakurketa horri
|
hizkuntzen
mundu ikuskeraren filosofia gehituz osatua da Barère en arrazoi erabakigarria: frantsesa ez beste hizkuntzak, eta hizkuntzon mundu ikuskera Erdi Arokoa dela.
|
|
|
Historiaren irakurketa horri hizkuntzen mundu ikuskeraren filosofia gehituz osatua da Barère en arrazoi erabakigarria: frantsesa ez beste hizkuntzak, eta
|
hizkuntzon
mundu ikuskera Erdi Arokoa dela. Ez apaizak edo nobleak, hizkuntzak berak dira kontrairaultzaileak (ezjakintasunaren kausa, «instruments d, erreur», etab.):
|
|
|
Ib., 292 Barère k
|
hizkuntzaren
mundu ikuskeraren filosofia, «le pouvoir de l, identité du langage» berebizikoa, «l, empire du langage et de l, intelligence» jendea bat egiten duena, propio azpimarratzen du, atakatzeko egiten badu ere: «Dans les départements du Haut et du Bas Rhin, qui a donc appelé, de concert avec les traîtres, le Prussien et l. Autrichien sur nos frontières envahies?
|
|
|
Erabateko inkoherentzia dirudi; izan ere, planteamendu horretan hizkuntzak berriro, ikuspegi zaharrean bezala, pentsamenduaren tresna soiltzat hartzen dira923,
|
hizkuntzen
mundu ikuskeraren filosofia berriaren aurka (pentsamenduaren sortzaile); edo, hobe, filosofia biak nahas mahas. Baina ez da hori inkoherentzia bakarra eta ez larriena.
|
|
|
Grégoire: «Ainsi l, ignorance de la langue compromettrait le bonheur social ou détruirait l? égalité» (Ib., 303), «le peuple doit connaîttre les lois pour les sanctionner et leur obéir» (Ib.), «est un obstacle à la propagation des lumières», eragozpena orobat komertziorako (Ib., 304), bera da aurriritziak ezabatzeko eta egia zabaltzeko tresna (305, 308),
|
Hizkuntza
mundu ikuskeraren argumentua zinez kontsekuenteki «dialekto bulgareen» aurka bakarrik erabiltzen da; frantsesarekin, kontsekuente batzuetan, inkontsekuente besteetan, beti alde.
|
|
|
Hauxe zen, beraz, edo hau zegoen bilakatua
|
hizkuntzen
mundu ikuskeraren filosofia Parisen, Humboldt gaztea Iraultza egunetan Argien Hiriratu eta Ideologoak ezagutu dituenean935 Askotan Humboldt-en hizkuntz filosofian, mundu ikuskeraren doktrinan partikularki, XX. mendeko politika nazionalista maltzur baten atarikoak barrundatu gura izaten dira. Eta bitxia da, behin horixe izan Frantzian izan baita, eta horrexen aurka joan da Humboldt zuzen zuzen.
|
|
|
Kontzeptuen (ideien) sorreran sentsazioak, irudimena, pasioak, interesak inplikatzearen ondorio hur hurrekoa da
|
hizkuntzaren
mundu ikuskeraren tesia Humboldt-en filosofian. Frantzian razionalisten eta sentsisten arteko gatazkak hasi XVII. mendean eta XVIII. mende osoa betetzen du, mendearen buru aldera Iraultzarekin eta Ideologoekin sentsismoak guztiz nagusitua dirudiela.
|
|
|
«On a pu remarquer, idatzi du L. de Bonald ek? ...a langue française elle même perdait de son naturel et que les inversions forcées, les constructions barbares prenaient la place de sa belle et noble régularité»943 Hori horrela, Condillac-en eta Ideologoen herentzia jaso eta aitzinarazi duena, sentsista izateke (kantiarra baizik), Humboldt izan da, hizkuntzarik gabe pentsamendua (ideiak) posible ez delako oinarrizko onarpenetik hasi944, eta
|
hizkuntzaren
mundu ikuskeraren tesira.
|
|
|
Hizkuntzaren pentsamenduan eraginaren ebidentzia eta ebidentzia artean, ez da dudarik, mundu ikuskera exotiko irribarregarri anitz amestu dela. Eta horrela
|
hizkuntzaren
mundu ikuskeraren tesiak sinesgarritasuna galdu dizu.
|
|
|
|
Hizkuntzaren
mundu ikuskera eta erlatibismoaren tesia Whorf-i eratxiki ohi zaio. Kontua da, Whorf-ek kontzeptu hori espresuki txuliatu egin gura izan duela nonbait:
|
|
|
Kontua da, Whorf-ek kontzeptu hori espresuki txuliatu egin gura izan duela nonbait: world view edo esamolde ohikoak, eskura zeuzkanak, ekidin eta, bera
|
hizkuntzako
munduaren irudiaz mintzo da («picture of the universe»). Alemanian orobat, mundu ikuskeraren tesia bi Mundu Gerren artean eta ondoren neohumboldtarrengan ikusi ohi da errepresentatua.
|
|
|
|
Hizkuntzen
mundu ikuspegi (Weltansicht)* honek zera esan nahi du, hizkuntza bakoitzak mundua bere eran ekartzen duela pentsamendura, mundua bere kategoria eta kontzeptuen sare propioan hartzen duela, perpausa eredu propioak prestatzen dituela, non baieztapena eta judizioa osatu behar diren. Hizkuntza baten barnean
|
|
|
Hori horrela, bada, hasteko,
|
hizkuntzaren
mundu ikuskeraren kontua tesi bat baino gehiago, proiektu bat edo eginkizun bat da Gipper en aburuz: hain zuzen ere, «hizkuntza baten mundu ikuspegia (Weltansicht) deskribatu eta horrela Humboldten ideiak benetan emankor bihurtzeko egiteko beldurgarria» (egiteko horri zinez
|
|
|
hori ez da nahastu behar munduaren ikuskera razionalki eraiki edo zientifikoarekin, ezta munduaren ikuskera ideologiko edo balioeslearekin ere (Weltanschauung), hala nola munduaren ikuskera utilitarista, estetikoa, edo kristaua, marxista. (Txillardegirekin polemikan M. Ereñok azkeneko bi esanahiotan gaizki ulertu dizu, hark aipatzen zuen
|
hizkuntzazko
mundu ikuskera). Hizkuntzazko mudu irudi edo mundu ikuskera aurrebaldintza da juzgu eta baloraziozko ikuskera baterako.
|
|
|
Humboldt-en mundu ikuspegi edo ikuskerari (Weltansicht) pasiboegia iritzirik (egia da Humboldt-en ezagutza eskema kantiarrean badaukala pasibotasun une bat, sentsibilitateari dagokionez), Weisgerber-ek izendapen hori mundu iruditan (Weltbild) aldatu du, hemen berak irudia (Bild) dinamikoki munduaren «iruditze», irudi bihurtze aktibo bezala enfatizatuz:
|
hizkuntzan
mundua irudi bihurtzen da; mundua irudi, forma, hizkuntzan bilakatzen da, hots, hizkuntzak bihurtzen du forma, irudi.
|
|
|
Ikusten da, mundu irudi hori hizkuntzak berez ei duenetik oso urrun gelditzen da (edo kontrarioa da: gure
|
hizkuntzen
mundu ikuskeran eguzkiak irten egiten du, mundu irudi kopernikarrean ez). Batzuetan ematen du Weisgerber, Whorf, eta abarren mundu irudiak euren kritikoek mundu irudi fisikalista honen konkurrentzia moduan ulertzen eta borrokatzen dituztela.
|
|
|
|
Hizkuntzaren
mundu ikuskeraren ideiak iturri konplexuak ditu: gnoseologikoak bai (Condillac, etab.), baina antropologikoak ere bai (Herder, Humboldt), baita literario eta nolabait kultural politikoak ere, eta horiek hizkuntza gutxietsien defentsarekin daukate zerikusia.
|
|
|
Eta hizkuntza amerindiarrak ez hizkuntza europarren standarrarekin. Txillardegik, arrazoiz, Whorf-en
|
hizkuntzaren
mundu ikuskeraren proposizioan hizkuntza amerindiarren defentsa bat ikusi du: ez da hizkuntza arlote eta arkaikorik; hizkuntza bakoitza unibertso miragarri bat da, denak berdin miragarriak, cfr. Larresoro, aip. lib., 53
|
|
|
|
Hizkuntzaren
mundu ikuskera ez dagoelako hor egonean egon hizkuntzan, baizik eta bizitzan egin egiten delako, denboran zehar, sor daitezke honoko honelako arazoak:
|
|
|
Itzuli, Wissenschaft, Beruf, Bildung, Persönlichkeit berba alemanak itxuraz problema handi gabe itzul litezke: jakintza, lanbide, hazibide, nortasun; baina tradukzioa traditore da1329 Hitz horietako bakoitzak alemanez itsatsia dakarren
|
hizkuntzaren
mundu ikuskera, Lutero eta Kant-ek, Goethe eta Hegel-ek, hots, familiak, eskolak, lanak eta lanbideek, literaturak, historiak burutu dute. Hizkuntza batean eta bestean gauzarik arruntenak egunoroko bizitzak nola bestekotzen dituen, Gipper ek mahaiaren diferentzia frantsesez eta alemanez jartzen du adibidea (Table, Tisch) 1330.
|
|
|
Holakoetan nabari da, dio Gipper ek? hitzari hizkuntza bat,
|
hizkuntzari
mundu ikuskera bat datxekola: hitz batek hizkuntza batean hartzen duen toki berberaxe, bere parekoak ez du maiz hartzen beste hizkuntzan.
|
|
|
«Chaque langue a je ne scay quoy propre seulement à elle», aspaldi aitortzen zuen Du Bellay ek1355 Hizkuntza bakoitzean izpiritu bat dabil, mundu bat dabil (eta horrek ez du esan gura hizkuntza horretako autoreengan izpiritu hori besterik ez dabilenik; eta gutxiago, izpiritu horiek metafisikoak direnik). Ez da zuzenean
|
hizkuntzaren
mundu ikuskeraz ari, baina I. Berlin-ek dioena Vico eta Herder-en filosofiaz kultura ezberdinei buruz, ezin aproposago dator guretzat ere:
|
|
|
Hizkuntza soilera mugatuz orain,
|
hizkuntzazko
mundu ikuskeraren erlatibismo delakoaren zentzua zehazte aldera, E. Coseriu rekin (1988), auzia lau itaunetan laurki liteke hobeto erantzuteko: 1 hizkuntza partikularraren mundu ikuskera zein modu eta neurritan da naturaren irudia?; 2 hizkuntza partikularraren mundu ikuskera batasunduna al da bere baitan?; 3 ba al dago mundu ikuskera bat hizkuntza guztiena komuna?; 4 hizkuntza partikularraren mundu ikuskerak zein balio edo ganora du hiztunaren pentsaera eta jokaerari buruz? 1357 Aurrenekotik abiatuz (1):
|
|
|
Naturako gauzak mota «naturaletan» bereizi eta klasifikatu ere egiten du, baina irizpide ezberdinez baliatuz. Alegia,
|
hizkuntzak
mundua, natura, gizatiartu egiten du, eta horregatik berak naturan, existitzen ez diren izakiak ere, kokatu ohi ditu, inolako diferentziarik egin gabe.
|
|
|
gizarte erromatarra aski zorrotz diferentziatua zen, baina tu trataera bakarra ezagutzen zuen edozein harreman sozial modutarako; alderantziz, portugesak trataera molde ugariak ditu, baina horietan ezin da, esaterako, gizarte espainola baino bestela egituraturiko gizarteren bat igarri.
|
Hizkuntzazko
mundu ikuskeraren batasunari gagozkionaz bezainbatean (2), egiantzeko da batasun hori badagoena1358, baina ezin da a priori eta besterik gabe baieztatu badagoela. Itxura guztiz, antolaera semantikoak «hizkera funtzionalen» mailetan mugitzen dira:
|
|
|
Alabaina, katramila nagusia hurrengo arazoan zentratzen da (4):
|
hizkuntzazko
mundu ikuskerarik egon ba al dago, eta zein zentzutan, eta zer ikusi behar du pentsaera eta jokaera kolektibo nahiz indibidualarekin. Ikus dezagun.
|
|
|
hizkuntza bakoitzaren mundu ikuskera (Weltbild dio berak: ...otzat (Deutung) eta munduaren ulerkuntza, adieratzat (Auffassung)? 1363 Ez da auzikatzen, hizkuntza bakoitzak baduela munduaren «eraketa semantiko» propio bat; eta eraketa semantiko horri bidezki iritzi ahal dakiokeela «mundu irudi» (mundu ikuskera) 1364, zeren eta mundua gizakiari eman lehenik hizkuntzan ematen baitzaio zerbait eratu legez1365 Coseriu goresle gartsua da Humboldt-ena eta haren
|
hizkuntzaren
mundu ikuskerarena («1822 urtea irauliarena bezala ikus daiteke hizkuntzalaritzan eta erabat hizkuntzaren teorian») 1366, baina ez gutxiago gartsua kritikoa Sapir Whorf-en Hipotesi «zeharo onartezinarena»1367 Irakurleak eragotz lezake, Coseriu ren Whorf-en irakurkera tamalez behiala ohiko irakukera standar zaharra dela, P. Lee z gero (1996) zuzenduta dagoena. Guri, ordea, Coseriu ren testua argudiaketa gisa interesatuko zaigu, ez Sapir edo Whorf-en interpretazio
|
|
|
Hortaz, hizkuntza batek munduaren interpretazio edo munduaren ulerkuntza gisa, bietan bat esan luke: edo
|
hizkuntzari
mundua hizkuntzaz baino beste modu batean ere ematen zaiola, edota hizkuntza bere buruaren interpretazio eta ulerkuntza dela. Lehenbizikoak hizkuntzaren mundu ikuskeraren tesia kontraesaten du, bigarrena burubakoa da.
|
|
|
edo hizkuntzari mundua hizkuntzaz baino beste modu batean ere ematen zaiola, edota hizkuntza bere buruaren interpretazio eta ulerkuntza dela. Lehenbizikoak
|
hizkuntzaren
mundu ikuskeraren tesia kontraesaten du, bigarrena burubakoa da. Inkoherentzia horietantxe katigatzen da Whorf hopia eta batez besteko europar standarra alderatuz:
|
|
|
Bizitza errealean hizkuntzak, gizarteak, historiak bat egiten dute, eta gehienetan edozein hizkuntza beti beste hizkuntza batzuekin ere harremanetan bizi da; hizkuntza eta pentsamendua ere ez da, eman, isolatuki ematen den gaia. Hizkuntzaren izaera historiko sozial hori Ereñok gehiago eta hobeto baliatzen du, zalantza gabe, baina ez da Txillardegirengan ere oso presente ez dagoen zerbait (hizkuntza eta zirkunstantzia politikoak, esaterako) 1200 Bientzat
|
hizkuntzak
mundua bere erara ebakitzen eta antolatzen du, hizkuntza eta pentsamendua bat datoz, etab. Diferentzia erabakigarria bien artean doktrina linguistikoei ematen zaien edo ez zaien balio politikoan bilatu behar da apika. Eta, zuzen ikusten badut, Ereñoren artikuluan diferentzia hori hizkuntza eta mundu ikuskeraren inguruan iruten da.
|
|
|
|
Hizkuntza
mundu ikuskera hipotesiaren eta horren aldezleen (Cassirer, etab.) 1203 ezespen sistematikoa hasten da. Whorf zuzen ezagutzen ote duen1204, alde batera utziko dugu.
|
|
|
Garai horretan marxismo europarrean bietatik ikusi da1215, estrukturalismora hurbildu direnak(
|
hizkuntzaren
mundu ikuskera eta pentsaeran eraginaren tesira): H. Lefèbvre, L. Sebag, A. Schaff, etab.; eta tesiok amorratuki konbatitu dituztenak, hala nola E. Albrecht Alemania Federalean eta F. Rossi Landi Italian.
|
|
|
Munduaren kolorea hizkuntzan datza. Humboldt-ek hizkuntza amerikarren kolorezkotasuna nabarmentzen du, non ere omen baitira objektu bizigabekoak bizidun bihurtzen gramatikalki, etab.965 Bestalde, ezer badago aldakorrik, hitzen eta
|
hizkuntzaren
mundu ikuskera da hori: esperientzia kolektibo nahiz indibidual bakoitzean aldatuz doa.
|
|
|
Eta solas oro, elkarrizketa oro gizon emakumeen artean, besterik ez da, mundu ikuskera aldarazten elkar aritzea baino. Hizkuntza elkarrizketan beti berriro birsortzen ari da; eta beti berriro aldatzen ari da
|
hizkuntzaren
mundu ikuskera hiztunen arteko dialogoan atergabe. Hizkuntzaren mundu ikuskera, testu bat betiko idatzia ez beste guztia da Humboldt-en iritziz.
|
|
|
Hizkuntza elkarrizketan beti berriro birsortzen ari da; eta beti berriro aldatzen ari da hizkuntzaren mundu ikuskera hiztunen arteko dialogoan atergabe.
|
Hizkuntzaren
mundu ikuskera, testu bat betiko idatzia ez beste guztia da Humboldt-en iritziz.
|
|
|
Aurrekoak aurreko, H. Gipper Humboldt-en espezialistarentzat
|
hizkuntzaren
mundu ikuskeraren pentsamendua haren «egiazko asmakuntza bat» biziki garrantzitsua litzateke959 Baina Humboldt-ek berak jada egina duenagatik baino gehiago, ideia horretan «programa oso bat dago, hizkuntzalaritzarentzat egiteko izugarria, bere betetzerako oraindik neke handiagoak eskatzen dituena»960 Dudarik ez dago, gai horrek XX. mendeko hizkuntzalarien artean zer esan asko sortu duela (J.... L. Weisgerber eta, Alemanian; E. Sapir eta B. L. Whorf, Ipar Amerikan, etab.) eta autoreok egiaz Humboldt-ekin harremanetan zeudela abiapuntu horretan; beraz, eztabaida guztiok nolabait Humboldt-engana igortzen zutela.
|
|
|
|
Hizkuntzen
mundu ikuspegi (Weltansicht) honek zera esan nahi du, hizkuntza bakoitzak mundua bere eran ekartzen duela pentsamendura, mundua bere kategoria eta kontzeptuen sare propioan hartzen duela, perpaus eredu propioak prestatzen dituela, non baieztapena eta judizioa osatu behar diren. Hizkuntza baten barnean hazten denak inkontzienteki jasotzen ditu haren ikuskerak, mundua nolabait esateko bere ama hizkuntzaren betaurrekoen bidez ikusten du, kolore eta soinu jakin batean, handitze eta txikitze espezifikoan, betaurreko hauen kontzeptuzko bilbadura berezia berekin dakarren neurrian961.
|
|
|
litate izatera jasoz guretzat, parte txiki txiki bat baino ez da, zertxo selekzionatuak, hizkuntza guztietan ez direnak izaten berak (koloreen adibidea da klasikoa), eta gutxiago modu berdinean zermugatuak eta harremanduak, hitz bakanak baino hitzfamiliak konparatuz nabariago hautematen denez.
|
Hizkuntzak
munduari bere ordena eta bere logika ezartzen dizkio. Hitza, kontzeptu gisa (eta berdin judizioa), hura biltzen duen inguru kontzeptualak argitzen du eta bihurtzen du zentzudun.
|
|
|
Eta berdin hi, ha, bakoitza mundu bat, ez baita bestegatik, ni bezalaxe, nor bat, mundu oso bat (en jabe) delako baino, hots, hiztuna. Eta hitza ez delako hitza isolatuki (hiztegi batean ez bada), baina hizkuntza osoarekin batera; eta
|
hizkuntza
munduko elementu hautatuen eta erlazioen antolaera oso bat delako, inoiz ez bi hizkuntzetan guztiz berdina949 Eta munduak beste antolaerarik ez duelako, hizkuntzan duena baino, Humboldt-ek hizkuntza bakoitzari munduikuskera bat irizten dio (baina, kasu!, mundu ikuskera bat irizten dio gizabanako bakoitzari ere). Hori ez da hizkuntza (edo gizabanako) bakoitza «Izpirituaren» agerkera bereki bat kontsideratzearen parekide logikoa besterik:
|
|
|
Beste alderdia, sozio antropologiko kulturala,
|
hizkuntzak
munduaren ikuskeran eragiten duelakoarena, Davidson-en aburuz ebidentzia bat da, baina kasik tribialitate bat adinatsu ere bai. Hor egon daitekeen arazo bakarra da hizkuntza bakoitzak bere eran daragienez, ea gure munduaren ikuskerak nahitaez desitxuratua izan behar duen, hizkuntzak ispilutzat hartuz gero logikoki hala izan beharra dagoenez.
|
|
|
Herder eta Humboldt-ek ere arazoa «antropologizatu» zutena, oroituko du irakurleak, eta tradizio horretatik zetorren etorri F. Boas(), antropologia amerikarraren fundatzaile aitortua1487, Sapir-en maisu eta inspiratzailea. Boas ez da hizkuntzaren determinista, baina bere ikerketa etnologikoetan indio amerikarren
|
hizkuntzek
munduaren eta esperientziaren klasifikazioak hagitz bestelakoak zituztela nabarmendu zuen (beti ailegatzen diren koloreen eta eskimo edo inuiten elurizen ugarien adibide famatuak harenak dira) 1488, eta horren garrantzia biziera sozialean azpimarratu1489 Antropologo gisa, gizarte batean eta kultura batean hizkuntzak jokatzen duen rolak interesatzen zuen. Ez zuen zalantzarik, printzipioz edozein kulturak (hizkuntzak) behar duen edozer gauza espresatzeko, ahala baduela; ezein hizkuntzak ez duela bere taxu mofologikoagatik erremedio gabe kulturaren garapena eragozten edo balaztatzen1490 Baina susmoa zuen, hizkuntza eta kultura biak batera garatzen direla, eta, inkontzienteki?
|
|
|
Gure hizkuntzaren jopuak ote gara? ...en tokian ez eztabaidatzeko, a) Whorf beti hizkuntzazko pentsamenduaz ari dela, linguistikoki formulatuaz?, ez pentsamenduaz beste gabe; eta b) hizketa korriente ohikoaz eta ekanduen errutinaz ari dela1514 A eta B mintzo direnean, mintzo diren hizkuntzaren gramatikak (lexikoa, etab.) grabitatearen legearen antzeko erakarpen indar inkontziente batek daragi haien pentsamenduan1515 Eragin hori datza,
|
hizkuntzak
mundua aurretik ordena jakin batean ordenatua ematen digula, solas arruntean guk segitu baino egin ohi ez duguna1516.
|
|
|
«Hizkuntza partikularrak, hots, euskarak, ingelesak? ez du inoren izaera, zerizana determinatzen», protestatzen dizute azkar asko,
|
hizkuntzazko
mundu ikuskerarik aipatu orduko. Gizakia abere mintzoduna dela nornahik onartuko dizu, baina hizkuntza partikularrak gehienez ere eragin soziologiko edo kultural azaleko bat izan dezakeela pertsonen gainean, ametituko dizute, baina inola ere ez duela ukitzen nortasun sakona, gizatasuna:
|
|
|
Gero besteak dira esentzialistak!)? Ematen du
|
hizkuntzaren
mundu ikuskeraren hipotesiak beldurra eragiten duela, herriak eta kulturak (hizkuntzak) bata besteagandik banatu eta bakandu balitu bezala, mundu diferenteetan biziaraziz, gizadia elkarrekin komunikaziorik gabeko Robinson irlen artxipelago bat bihurturik (herri/ hizkuntza bakoitza monada bat bere baitan itxita); eta, okerrago, hizkuntzen eta herrien artean hierarkia bat ere agerraraziz hizkuntzaz... Gogora bedi Unamuno-k, adibidez, ikusmolde horixe zeukala zientziaren itxuran sukaldatua bi arrautza jenero diferentegaz berak prantaturiko tortilla teorikoan, alde batetik historiaren filosofia (metafisika) eskematiko bat hiru estadiokoa (Spencer-i hartua hori), eta bestetik, Schleicher en sailkapen linguistikoa hizkuntzen tipologia halaber sinplistarekin hiru mailakoa berau ere.
|
|
|
Gero besteak dira esentzialistak!)? ...izkuntzaren mundu ikuskeraren hipotesiak beldurra eragiten duela, herriak eta kulturak (hizkuntzak) bata besteagandik banatu eta bakandu balitu bezala, mundu diferenteetan biziaraziz, gizadia elkarrekin komunikaziorik gabeko Robinson irlen artxipelago bat bihurturik (herri/ hizkuntza bakoitza monada bat bere baitan itxita); eta, okerrago, hizkuntzen eta herrien artean hierarkia bat ere agerraraziz
|
hizkuntzazko
mundu ikuskeraren kalitate hobe ala eskasagoaren arabera herri/ hizkuntza/ kultura gorago ala behereagoetan. Gogora bedi Unamuno-k, adibidez, ikusmolde horixe zeukala zientziaren itxuran sukaldatua bi arrautza jenero diferentegaz berak prantaturiko tortilla teorikoan, alde batetik historiaren filosofia (metafisika) eskematiko bat hiru estadiokoa (Spencer-i hartua hori), eta bestetik, Schleicher en sailkapen linguistikoa hizkuntzen tipologia halaber sinplistarekin hiru mailakoa berau ere.
|
|
|
Gogora bedi Unamuno-k, adibidez, ikusmolde horixe zeukala zientziaren itxuran sukaldatua bi arrautza jenero diferentegaz berak prantaturiko tortilla teorikoan, alde batetik historiaren filosofia (metafisika) eskematiko bat hiru estadiokoa (Spencer-i hartua hori), eta bestetik, Schleicher en sailkapen linguistikoa hizkuntzen tipologia halaber sinplistarekin hiru mailakoa berau ere. Schleicher en maila linguistikoak Spencer-en eboluzio historikoaren hiru estadioekin akomeatuz, euskara mundu ikuskera primitibo arlote baten izaerakoa ebatzi zuen, mundu modernorako gauzaeza, antzinate zaharreko erlikia beneragarri baina praktikan zertakogabea, onena lehenbailehen hiltzea zuena852 Hain zuzen
|
hizkuntzen
mundu ikuskeraren doktrinan eta horien mendekotasun historikoaren bere sinesmen dogmatikoan oinarriturik probokatu du Bilboko Lore Jokoetako eskandalu sonatua eta jarraitu du gero euskararen heriotzaren aldeko bere gurutzada partikularrean, jendaurre espainol xume nahiz intelektualenaren onarpen handiarekin egin ere. Ikus dezakegunez, bada, hizkuntzaren munduikuskeraren teoria gaur jende askok euskaltzale edo abertzaleen aburu alderdikoitzat jotzen duen arren (egia da Txillardegik, esate baterako, erabili izan duela bere argumentazioetan euskararen alde, eta ez batere gaizki, ene ustean), alabaina espainolaren edo frantsesaren gehiagotasunaren alde eta euskararen aurka lehenago eta hagitz bortizkiago baliatu izan da.
|
|
|
immediatoki adiera politikoan hartuz gero agian perila dagoen legez.
|
Hizkuntzaren
mundu ikuskeraren tesia ez da politikoa. Eta ez da metafisikoa ere, nahiz «esentzialista» erratuen aurka hala ulertzen duten egiazko esentziaren salbatzaile batzuek.
|
|
|
|
Hizkuntzaren
mundu ikuskeraren tesia Humboldt-en berekitzat eduki ohi da. Egia da, Alemanian batik bat, Humboldt-en jarraipeneko aitortzen direla doktrina horren ordezkari garaikidetar gailenak:
|
|
|
Mundu ikuskeraren arloa karakterearen kontu bera da funtsean, eta ez da besterik, pentsamendua eta hizkuntzaren lotkiarena baino. Han bezala hemen, Humboldt ilustratu frantses eta ingelesen jarraigo estuan aurkitzen da beti861
|
Hizkuntzaren
mundu ikuskeraren
|
|
|
Azken batean, bilakaera horren noranzkoa —zeinaren arabera gizakia, bere portaera etiko moralaz, haziz doan— espresio linguistikoen bidez zehazten da, hala nola, bertuteak eta bizioak izendatuz, baita ere portaeretan zein diren zuzenak eta zein okerrak adieraziz. Hau guztia, finean,
|
hizkuntzaren
mundu ikuskera delakoaren ezinbesteko ondorioa baino ez da, zeina —W. v. Humboldti egindako kritika guztiak aintzat hartuta ere— hizkuntzaren esentziaren ezaugarri esanguratsua iruditzen zaidan. Kontua hemen, niretzat, ez da hizkuntzak bitarteko bezala hezkuntzari zerbitzatzen diola, baizik eta hizkuntzak berak —hizkuntza bezala eta horri esker transmititutako edukiez gain— hezi egiten duela.
|
|
|
" Hizkuntza bera ez da obra bat (ergon) baizik eta aktibitate bat (energeia)" 114 Horregatik da ezinezkoa hizkuntza modu abstraktu batean ikertzea, alegia, berori gizakiarekiko eta berorren mundu sinbolikoarekiko harreman estuan kontsideratu gabe. Gizakiaren mundua linguistikoa den bezala, horrela dio bederen Gadamerrek,
|
hizkuntzaren
mundua ere gizatiarra da: " Hizkuntzaren jatorrizko humanitateak, bada, aldi berean esan nahi du gizakiaren jatorrizko —munduan egotearen— linguistizitatea" 115 Hizkuntzaren dimentsio gizatiarra, beraz, ez da eranskin baten modukoa, eta, horregatik, hizkuntzak gizakiari eskaintzen dionaren —eskaini ahal eta behar dionaren— inguruko galdera saihestezina da.
|
|
2008
|
|
|
Hizkuntza da errealitatea hautemateko beste era bat. Hiruzpalau dakizkizu zuk, eta
|
hizkuntzak
mundua ikusteko betaurrekoak direla esan ohi da. Zenbat eta hitz gehiago jakin, gehiago ikusten dugu?
|
|
|
•
|
Hizkuntzen
munduko bereizgarrien arabera (kontuan izan gure inguruan ukipen egoeran dauden hizkuntzak ditugula): Derrigorrezko bigarren hezkuntzan (12 urte artean) jarraitutako eredu linguistikoaren arabera: %47, 5ek eredua edo eusLan honetan erakutsi nahi ditugun emaitzak identitate etnolinguistikoa (IELa) eta beste teoria batzuk erabiliz eginiko ikerketa enpiriko zabal batean txertatzen dira.
|
|
|
–Euskal kultura eta
|
hizkuntza
munduko plazan jarri nahi ditugu, eta inoiz ez dugu bat egingo nortasun printzipio horiek ukatzen dizkigunarekin, zeuek ere egingo ez zenuten moduan?.
|
|
|
–Frantses?
|
hizkuntzaren
munduan ohikoagoa da eta Piageten Epistemologia Genetikoarekin du zerikusia.
|
|
|
–Frantses?
|
hizkuntzaren
munduan ohikoagoa da eta Piageten Epistemologia Genetikoarekin du zerikusia.
|
|
|
–Frantses?
|
hizkuntzaren
munduan ohikoagoa da eta Piageten Epistemologia Genetikoarekin du zerikusia.
|
|
|
Psikologia genetikoari dagokionez, hauxe aipatu behar da: frantses
|
hizkuntzaren
munduan erabili izan da gehien; Piageten (1950) Epistemologia Genetikoarekin lotua dago eta, ondorioz, gutxien erabiltzen den terminoa da, genetikarekin, nahasteko arriskua dagoelako.
|
|
|
Doan kontsulta daiteke, erregistratzeko beharrik gabe. Artikuluak sei kategoriatan egituratuta daude (gramatika, ortografia, lexikoa, izen propioak, diseinua eta
|
hizkuntzaren
mundua), baina horietako askok Fundéuko Vademecuma dute iturburu edo Hiztegi panhispanikora bidaltzen dituzte zuzenean; beraz, denbora pixka bat gehiago utzi da zerbitzu hori hizkuntza erreferente oso bihurtzeko. El País egunkariaren estilo liburua Hizkuntzaren kazetaritza erabilerari buruzko erreferentzia asko ditu El País egunkariaren estilo liburua ere kontsultarako erreferente klasikoetako bat da.
|
|
|
[Gehiago.] Euskara hizkuntza ederra edo poetikoa zela zioten lehenago (ez dago hizkuntza ederrik edo poetikorik, zeren ez baitago hizkuntza itsusi edo prosaikorik); hizkuntza zaharra dela ere bai (hizkuntza bat, gehienez ere, leku batean beste hizkuntza bat baino lehenagokoa izan daiteke, eta besterik ez: teknikoki, ez dago hizkuntza zaharrik, zaharragorik edo zaharrenik); horrezaz gainera,
|
hizkuntza
mundu esplikatzailea, bere baitan egia haundiak (edo Egia Haundia) dakartzana, eta ezdakitnoizko edo badakitnorainoko zibilizazio baten hizkuntza, eta abar luze bat: gezur dohainez eta fedezko zoldaz egindako abar luze eta ustel bat.
|
|
2009
|
|
|
Hona etortzera gonbidatu nindutenean ideia zen azaltzea zer nolako eragina izan duen Internetek katalanaren normalizazio prozesuan. Baina ez alderdi praktikoari edo teknikoari begiratuta, baizik eta
|
hizkuntzak
mundu global batean ikusiz, eta katalanok prozesu hasi berri horretan ikasi duguna adieraziz.
|
|
|
ZENBAIT EGILE:
|
Hizkuntzen
mundua. Munduko hizkuntzei buruzko txostena, EHU UPV Unesco Etxea, Bilbao, 2005.
|
|
|
Oraintsuko argitalpen bat aipatzeagatik, UNESCOren esparruan egindako txostena kontsulta daiteke:
|
Hizkuntzen
mundua. Munduko hizkuntzei buruzko txostena (Zenbait autore, 2005)
|