|
2004
|
|
|
1936.arte bilkura
|
hauek
ohizkoak bihurtu zirela. Bilkurak, legezkoak bihur
|
|
|
Bertso
|
hauetan
, Euskal Herriaren historia laburtzen da. Azpimarratzekoa dugu euskaldunak direla sujeto politikoak.
|
|
|
Etsaiak, arrotzak, erbestekoak izango dira baina herriaren barruan ere agiriko dira. Bertso
|
hauen bidez
, seinalatzen da zertan zetzan jatortasuna eta gainerako guzti guztia erbestetar gaiztotzat hartu litza
|
|
|
Giro eta eztabaida
|
hauek
ezagutu zituen W. von Humboldtek, Parisen Joseph Dominique Garaten bidez euskara eta euskaldunei buruzko informazioa jaso ondoren, besteak beste. Euskarari buruzko ardura gutxi zela euskal buruzagi politiko argien artean, salatu zuen eta euskarak ez zuela etorkizunik iragarri.
|
|
|
Sabinoren ekimena bezain luze, nirea motz eta urri, bestelako mahaikideok ere mintzogai baitira. Azpimarra ditzadan, haatik, honako
|
hauek
: Sabino Aranaren euskalgintza euskararen normalizaziorako egitasmoa da.
|
|
|
Azken mende honen bukaerako testuinguru historiko honetan kokatzen du egileak, hain zuzen, Ara naren ekarpena. Garai honetan lekuko euskalariak
|
hauen artean
Astarloa, Az kue, Kanpion, Arana eta, dira atzerriko hizkuntzalarien bereziki Humboldt, Bonaparte printzea, Vinson, van Eys, Hervás en eta, argitasunak eta ekarpenak jasotzen dituztenak, orduan sortzen baita Europan, buru Humboldt dela, hizkun tzalaritza modemoa. XX. mendean sartuko ginateke euskararen normalizazioa ren bidean.
|
|
|
Berrikitan ltziar Lakak (264) azaldua du bere doktore tesian Aranaren hiperbizkaierak Azkue gaztearen Euskal Izkindea n eta bertan proposatutako aditz sistema berrian duela bere jatorria, nagusiki eta bereziki aditz teoriari dagokionez, eta lan hori Astarloaren lanean oinarrituta burutua du ela. Era berean, Sabino Aranak Azkueren hainbat proposamen bere egiten ditu, hasierako lanetan ez hainbeste, azken lanetan gero eta nabariago (265), eta ge roztik aranazaleen eskolakoak izango dira
|
hauek
bereziki eta bakarrik horiek
|
|
|
Jarrera zientifikoa erakutsi dutenen artean gehienak hizkuntzalari atzerrita rrak ziren, hala nola Schuchardt, Uhlenbeck, Saroihandy, Gavel, etab.; eta ber takoen artean, Azkue heldua, Altube eta Urkijo bera.
|
Hauen
lanak Urkijok zu zendutako RIEV aldizkarian emango dira argitara eta, orobat, hauek izango dira euskalaritza berriaren zimentarriak botako dituztenak Eusko Ikaskuntzako l. eta III. Batzarretan, Oñatin (1981) eta Donostian (1923) egindakoetan, Menéndez Pelayo, Amado Alonso eta Navarro Tomás espainolekin batera (267). Lekuko euskalarien zerrenda honetan, berriro diogu, Sabino Arana ez da agertzen.
|
|
|
Jarrera zientifikoa erakutsi dutenen artean gehienak hizkuntzalari atzerrita rrak ziren, hala nola Schuchardt, Uhlenbeck, Saroihandy, Gavel, etab.; eta ber takoen artean, Azkue heldua, Altube eta Urkijo bera. Hauen lanak Urkijok zu zendutako RIEV aldizkarian emango dira argitara eta, orobat,
|
hauek
izango dira euskalaritza berriaren zimentarriak botako dituztenak Eusko Ikaskuntzako l. eta III. Batzarretan, Oñatin (1981) eta Donostian (1923) egindakoetan, Menéndez Pelayo, Amado Alonso eta Navarro Tomás espainolekin batera (267). Lekuko euskalarien zerrenda honetan, berriro diogu, Sabino Arana ez da agertzen.
|
|
|
EuskaJtzaJetasuna abertzaJetasunaren barman sartzean, euskara Euzkadi deitzen dion nazio proiektuaren baitan kokatzen du Sabinok, eta horreJa egi tean, jakina, Espainiako edota Frantziako poJitikari atxikirik segitzen duten EuskaJ Pizkundeko beste euskaJtzaJeek ez bezaJa jokatzen du. Horregatik kri tikatzen ditu abertzaJeak ez diren euskaltzaJeak,
|
hauek
frantses eta espainoJ nazionaJistatzat dauzkaJako, hain zuzen. Puntu hau argitu beharra dago, ordu ko nahasketak oraindik ere indarrean segitzen baitu.
|
|
|
tan euskalgintzan garbiki kontrakoak edo zeharo epelak direnen aldetik dato rrenean eta, batez ere, konturatzen garenean beren iritzietan arrazoi soilki aka demikoak linguistikoak erabiltzen dituztela dioten horiek,
|
hauek
ere, ohar gabean edo ohartuta, beren ideologia politikoa ezkutatzen dutela. Noiz egingo da alde bateko edo besteko nazionalistak ez diren euskaltzale horien zerren da?
|
|
|
Arazoa, eta benetan larria, euskal nazionalismoaren familia ideologikoan lerrokatzen diren euskaltzaleen lana akademikoa nahiz bestelakoa sistemaz deskalifikatzearena da. Badirudi horrelako salatzaileak
|
hauek
bai oso erudi to eta intelektualak inungo nazio eta estaturi atxikirik gabeko hiritar uniber tsalak direla, egungo izaki globalizatuak. Aranaren garaian, eta ondoren, ez al ziren alderdi politiko jakin batekoak izan lehen aipatu diren horiek guztiak?
|
|
|
Jakin beharrekoa da, era berean, gurean integrazioaz hain gora hitz egiten den interkulturalis moaren euforia honetan, nolako jarrera agertzen duen lekuko jendeak eta no lakoa kanpotik etorriak. Ez baitugu gaurkorik, 1986ko datuen arabera,% 69,91 ziren erdaldun elebakarrak, eta
|
hauetatik
% 40 etorkinak ziren eta% 39, be rriz, bertakoak. Nahiz eta erdaldun multzo horretako% 52k beren burua eus kalduntzat hartu, euskarari dagokionez, ordea, ageri da gehienek ez dutela ino lako interesik, beste% 25ek aurkakoa duela, eta aldekoa, berriz,% 24k bakarrik (272).
|
|
|
«Los bizkainos no somos españoles ni por la raza, ni por el idioma, ni por las leyes, ni por la historia» (6). Elementu objektibo
|
hauetako
bakoitzaren edukia banan banan azaltzen du galdera erantzunen bidez. Haste
|
|
|
Aranak euskal arraza eta espainola bereizten ditu.
|
Hauena
arraza nahasia da, XVI. mendera arte arraza askok okupatu baitzuten penintsula, «de suerte que la raza es un producto de todas las invasiones que han ocurrido en la península desde hace más de cuarenta siglos: celta, fenicia, griega, romana,
|
|
|
Goi klasekoek ez baitute erabiltzen gizarteko beren harremanetan, gizar te mugikortasunean aurrera egin nahi duten euskaldunentzat oztopo bat beste rik ez da (42). Horregatik dago bere erabilera baserritarren mundura mugatua, eta
|
hauek
ere amorratzen daude gaztelaniaz egiteko, arrotz bilakatu zaien etxe an sarbidea izan dezaten. Bistan da euskara berreskuratzen ahaleginak egin be har direla eta, horretarako, plangintza bat egiteari beharrezkoa deritzo.
|
|
|
Sail horretan besteek esanera mugatzen bada ere, beste gaietan, hala nola ortografian eta fo netikan, etimologian, izendegian, hiztegian eta, oso bere bidetik ibiltzen da. Alderdi
|
hauek
, eztabaidagarrienak hain zuzen, aztertuko ditugu segidan, Eus kal Pizkundearen bilakabidean beren arrastoa handia ala txikia utziko du tenak.
|
|
|
Hain anarkia handia aurkitzen den ortografiaren gainean, ordea, ez dira irizkideak. Kanpionek bere sistema grafikoa ondoko bi printzipio
|
hauetan
oinarritzen du, Abandokoak ondoko formula honetan labur biltzen duena: «no dar a un solo sonido dos signos diferentes y rechazar los caracteres mudos» (66).
|
|
|
Sabino Aranak aipatutako eranskin horretan euskal alfabetoaren berrikuntza rako hobesten dituen formak, x, tx eta r dira, azken hau gainean tilet bat duela, gaurko bikoiztuaren ordez. Lehenengoak beste lauek darabiltzaten eh, s, s eta z (azken bi
|
hauek
gainean marra daramatenak) ordezkatzen ditu; bigarrenak, eh, z,
|
|
|
ts eta tz (azken hiru
|
hauek
gainean marra bana daramate) eta ts (honek marra bi
|
|
|
Batzuek uste dute,
|
hauen artean
Akesolok (77), Arana euskarazko bere la netan agertzen dela «barriztaria, eta aztertzaille eta kritikalari zorrotza», eta eus kalariek horietara jo luketela «zer irakatsi dauan eta nondik norako bi deak artu eta urratu dituen jakiteko». Teorian proposatutakoak praktikan nola aplikatzen diren jakitea argibide izan ohi da eta saiatuko gara alderdi hori ere aztertzen.
|
|
|
Zerrenda horien edukiaz, ordea, ohar batzuk egin beharrean gaude: lehe nik, zerrenda horietan agertzen diren zenbait hitz berri errepikaturik datozela; bigarrenik, zerrenda horietako hainbat hitz erro beretik eratorrita osaturikoak dituela egileak; hirugarrenik, berak euskara zaharretik hartutakotzat dauzkanak ere tartekatzen dituela, hala nola arrotz (extranjero), uin (ola), itz (palabra), ler (pino), lats (arroyo), baita euskara zaharretik hartutakaoak ere,
|
hauen
ar tean andera (señora), gogo (espíritu), euzko (cada pueblo vasko), eskar (mer ced, gracia), eta besterik.
|
|
|
Esan beharrik ez dago egileak euskarazko liburu
|
hauetan
darabilen hiz kuntz ereduak idatzizko zein ahozko euskal literaturaren tradizioarekiko al daketa errotikoa edo, agian hobeto, etena ekarri zuela. Aranari leporatu izan zaizkion hutsegite nabarmenen artean, hain zuzen, garbizalakeriarena izan da, hots, erdal jatorrizko hitzak onartzeari zion higuina.
|
|
|
Susmoa baino gehiago dugu Aranaren hiztegiak uste izan den baino ukitu sakonagoa izan duela Euskal Pizkundearen arotik harago ere, eta egungo hiztegian ere ez daudela itzalita hark ateratako pinda rrak. Hipotesi honek, ordea, hemen eskaintzen diren ohar barreiatu
|
hauek
bai no azterketa sistematikoagoa eskatzen du. Iker lerro honek luke saio berezi bat.
|
|
|
Ez zuen hala egin nahi izan bere alderdi jeltzaleari zerion katolikotasun izaeragatik. Horregatik, zuzeneko itzulpenen bidea utzi eta, santuen izendegiko erdal izenak oinarrizko euskal lege fonetikoetara moldatzeko erabakia hartu zuen, irizpidetzat ondoko bi arau
|
hauek
hartuz: a) izenak bere jatorrizko hiz kuntzan duen forma edo itxura hartu eta honi euskal fonetikari dagozkion le.
|
|
|
Izenak itxuraz euskalduntzean, egiazko premia bati erantzuten ziolakoan zegoen, euskal idazleak gehienetan inguruko erdere tatik gaztelaniatik eta frantsesetik hartuta ematen baitzituen izenak. Erdal izen
|
hauek
aski errotuak baitzeuden, beldur zen Arana bere proposamenaren arrakataz. Baina berrikuntza honi beharrezkoa deritzonez, argitara ematen di tu egutegi biak.
|
|
|
euren semiak Aberrija ezautu ezaga tik» (87). Bigarrenik, euskal apaizak ditu aurrean,
|
hauek
baitauzka euskararen salbatzailetzat: «Bai, euzkeldun Abadiak:
|
|
|
¡ Cantad, cantad cuanto que ráis, con sujeción a los inmutables principios de lo bello, y en la lengua que os enseñaron vues tras madres! > >(! bid., 81.or.). Sabino Arana bi
|
hauei
erantzutera dator berean eta, bidenabar, poesiari buruzko bere ideiak jaulkitzen ditu.
|
|
|
Zentzu honetan, Aranarenak badu gaurko tasunik, seriotan galdetzea baita, euskal kasura etorrita, literaturaren garape nak XX. mendeaz geroztik zer nolako eragina izan duen nazio askapenean. Euskal Pizkundeak, Aitzol buru zela, fede itsua ezarri zuen 1936ko gerraurre ko literatur mugimenduan; posfrankismoko azken hamarkada
|
hauetan
bide za bala ireki izan zaio literaturari eta bere ugaritasunean lortu da, Madriletik pa sata, euskal idazle batzuk atzerriko hizkuntza batzuetan ezagutzera ematea ere itzulpenen bidez. Baina zer suposatu du literaturaren loraldi honek aberrigin tzaren gorakadan. Honetaz eztabaida publikorik ez da egin.
|
|
|
Kontua da, etxeko zein kanpoko euskaltzale batzuek Aranari bere garai an leporatu ziotela Bizkaitarra aldizkarian euskarazko testu gutxi agertzen zela. Aranak bere erantzunean dioenez, hasierako asmoa osorik euskaraz argi taratzearena zen, baina hainbat arrazoirengatik, funtsean jarraiko hiru
|
hauen
|
|
|
gatik, ezinezkoa gertatzen da: a) bizkaitar askok ez dakitelako euskaraz, b) beste askok, jakinda, nahiago dutelako erdaraz irakurri, eta e) zailtasun mate rialak dauzkatelako (105).
|
Hauek
gainditu bezain! aster elebidun bilakatuko de la agintzen du. Zailtasunak, antza, ez zituen gainditu, euskaraz seiren bat titu lu besterik ez baitziren agertu.
|
|
|
Gutun honetan datorrenez, badirudi Batzarraren xedea ere garbi finkatua ze goela, zeina baitzen euskal ortografiaren batasuna aztertzea eta, ahal izanez gero, euskal eufonian oinarritutako arau filologikoak finkatzea. L Hendayais ek 1901eko irailaren 22ko kronikan zekarrenez, batzartu zirenak eta beren atxi kipena agertu zutenak hatera hartuta, 30 izan ziren,
|
hauetatik
22 Hegoaldeko ak; joan ezin eta beren atxikipena gutun bidez agertu zutenen kopurua, berriz,
|
|
|
Remen basten dira nahasketak. Batzuen ustez, Manuel lrujok 1954ko artikulu batean idazten zuen bezala (115), ez bat, baizik hiru gai
|
hauek
jorratu omen ziren bertan, hots: hizkun tzaren defentsarako bide egokiak hartzea, euskal kultura zabaltzea eta euskal ortografia batzea.
|
|
|
hizkun tzaren defentsarako bide egokiak hartzea, euskal kultura zabaltzea eta euskal ortografia batzea. Asmo
|
hauek
burutu ahal izateko, erakunde bat sortzea, Es kualdun Biltzarra (Association dEuskeraphiles/ Liga de Euzkeráfilos) deitu zi tzaiona, eta lanerako Batzorde Iraunkor bat eratzea erabaki zuten, honela osa
|
|
|
Hor puntuz puztu zehazten ditu Hendaiako Batza rrean zer erabaki eta zer egin zen. Funtsean puntu
|
hauetara
biltzen da hangoa: a) goizez batzarkideak hiru taldetan banatu zirela, ortografiaren batasunari bu ruz Batzarrari proposamenak egiteko xedearekin; b) arratsaldez aho batez onartu zela batzordeetako batek, adostua izan zedin, gai horri buruz proposa tutako plagintza; e) hurrengo urtean Hondarribian beste Batzar bat egitea au rrikusi zela; d) hiruko talde batek osatutako Batzorde bat izendatu zela, tarte an Kanpion, Sabino eta Hazpameko Anaia bat zeudela, eta hauek, gela batean sartuta, presaka arautegi moduko bat prestatu zutela, baina Batzar Aretora itzultzean, hutsik aurkitu zutela; e) Eskualdun Biltzarra elkartearen izenaz as ko eztabaidatu zela, berdin bere xedeaz; f) Batzorde Iraunkorreko partaideen izendapenari dagokionez, Batzarraren berrespenik ez zuela eta, Kanpion eta Aranaren kasuan, presak eraginda, beren buruak aurkeztu zituztela lehendaka riordetzarako (116).
|
|
|
Funtsean puntu hauetara biltzen da hangoa: ..., ortografiaren batasunari bu ruz Batzarrari proposamenak egiteko xedearekin; b) arratsaldez aho batez onartu zela batzordeetako batek, adostua izan zedin, gai horri buruz proposa tutako plagintza; e) hurrengo urtean Hondarribian beste Batzar bat egitea au rrikusi zela; d) hiruko talde batek osatutako Batzorde bat izendatu zela, tarte an Kanpion, Sabino eta Hazpameko Anaia bat zeudela, eta
|
hauek
, gela batean sartuta, presaka arautegi moduko bat prestatu zutela, baina Batzar Aretora itzultzean, hutsik aurkitu zutela; e) Eskualdun Biltzarra elkartearen izenaz as ko eztabaidatu zela, berdin bere xedeaz; f) Batzorde Iraunkorreko partaideen izendapenari dagokionez, Batzarraren berrespenik ez zuela eta, Kanpion eta Aranaren kasuan, presak eraginda, beren buruak aurkeztu zituztela lehendaka... Beste nonbait ere esaten du Aranak, gauzak gaiztotzen ha si zirenean, hasiera hasieratik lehendakariordea izaki, kargu horri uko egin na hi izan ziola (117), baina ez ziotela onartu eta, gainera, askotan idazkari lanak ere egin behar izan zituela (118).
|
|
|
Azkenean, zeharka baina, Hendaiakoa gaizki ulertu zuela aurpegiratzen dio Aranari. Honen 1092ko otsailaren 15eko erantzunean (136), puntu
|
hauek
zehazten dira: a) idazkariak ez dituela bete hitz emandako lanak, b) bera izan zela Ortografiaren eta Literaturaren sailak nahastu nahi izan zituena, lortu ez zuen arren, e) Hendaiako batzarkide guztiak ez zirela izan euskalariak (euzke rálogos), eta, alderantziz, euskalariak oro ere ez zirela deituak izan, d) arau ortografikoak, ez hitzez berehala, Adema eta Kanpionek nahi zuten bezala, bai zik azkerketa sakon baten ondoren finkatu behar zirela, Aranak proposatu be zata, e) proiektu egile bakoitzak izan zezala berea aurkeztu eta defendatzeko aukera eta, azkenik, f) beren atxikipena adierazitako 320ren gaitasuna gutxie tsi eta horiek Batzarretik baztertzeko arrazoirik aski ez dela (137).
|
|
|
(145) RLPhC, XXXVI (1902), (82), 83 or.; Koldo Zuazok aipatua, op., 273.or. (146) Idazlan
|
hauei
hitzaurrea gaztelaniaz egiten dien Martín Ugaldek dakarren bezala, Hon
|
|
|
Batzar
|
hauetako
gorabeherak arras ilun eta nahasiak izan baziren ere eta horren errudun nagusi Arana Goiri egin bazuten ere, dena nazionalismoarekin nahasten omen zuelako, historiak erakutsi du bere jokabidea, zeuzkan iritzi or tografikoak onartzekoak izan ala ez, asmoetan bederen zuzenak zirela, garbi ak. Izan ziren azpijokoan zikin asko jokatu zutenak, batean gauza bat esan eta bestean bestea egin, eta setakerian maisu izandakoak.
|
|
|
Kanpionek badaki nortzuekin ari den teke mekean. Aranaren eskola euskaralogikoaren arrakasta funtsean berak sortutako Alderdiari zor zitzaiola esaten baitzen han eta hemen, haren euskalaritza arrazoi zientifikoetan baino gehiago politikoe tan oinarritzen zela, alegia, aranazale
|
hauek
beren maisuaren euskarari buruz ko iritzi nagusiak gizarteratzeari gogor ekingo diote, abertzaletasuna eta eus kaletasuna elkarri lotuz.
|
|
|
Aldizkari bereko hurrengo zenbakian (160), euzkera hitzak «euzkoen hiz kuntza» esan nahi omen duelako, s rekin ez, baizik z rekin idatzi behar dela dioten aranazaleen kontra ateratzen da, eta
|
hauen artean
espreski Jose Arrian diagaren kontra (161), eta, aldi berean, baita haren erabilera asmatu zuen Ara naren kontra ere. Remen Aranak 1901eko martxoko Euzkadi-n argitaratutako
|
|
|
Urkijori ez dio inork eman euskalari patenterik, Karmelo Etxegaraik ez du gai horretan ezagutzarik, Txomin Agirrek euskarazko bi nobela ditu. Autore
|
hauek
, azken batean, Ara naren euskara eredua, garbizalekeria, alegia, zen auzitan jartzen zutena, zeina islatzen baitzen, ez bakarrik izendegian, baita hiztegian bertan ere.
|
|
|
Tartean bekaizkeria egongo zela, seguru. Baina hau bezain segurua da, halaber, norberaren zipozkeriaz gain, arrazoi linguistikoen ondoan politikoak ere aurkitzen zirela, azken
|
hauek
ez nolanahikoak ere, elkar guruzatzen zituz ten gutunetan garbiki islatzen den bezala. Okerrena da, azken maila hauetan ere, setakeria, dogmakeria, politikeria eta gisakoak, gehienetan, ia beti ez esa tearren, alde batean bakarrik egoten direla.
|
|
|
Baina hau bezain segurua da, halaber, norberaren zipozkeriaz gain, arrazoi linguistikoen ondoan politikoak ere aurkitzen zirela, azken hauek ez nolanahikoak ere, elkar guruzatzen zituz ten gutunetan garbiki islatzen den bezala. Okerrena da, azken maila
|
hauetan
ere, setakeria, dogmakeria, politikeria eta gisakoak, gehienetan, ia beti ez esa tearren, alde batean bakarrik egoten direla.
|
|
|
berezitasunak onartzen ez dituelako, baina, bestaldetik baita euskal nazionalis ten kontra ere,
|
hauek
Aranaren izendegian oinarritzen zirelako. Batzuetan ho rrela tipifikatzen da eztabaidaren gunea, alde batean leudekelarik ertzeko bi na zionalistak Eleizalde jeltzalea eta Gotzain espainola eta bestean beren arrazoiak euskalaritzan bakarrik oinarritzen dituzten euskaltzaleak.
|
|
|
batez ere, lehen garaikoaren herentzia abertzale eta euskaltzaleak eraginik sakon eta iraunkorrena gazte
|
hauen
gogo bihotzetan izango du. Horiek izan go ditu jarraitzalerik sutsuenak, eta zenbait puntutan baita itsuenak ere.
|
|
|
Horiek izan go ditu jarraitzalerik sutsuenak, eta zenbait puntutan baita itsuenak ere. Bilba oko gazte abertzale
|
hauek
izen bereko aldizkari bat sortu zuten 1913an, kirol
|
|
|
Orobat, Euzko Deya aldizkariaren sorrera ere elkartearen emaitza da, bi epealditan zehar luzatzen dena, lehenengoan 1916tik 1918ra, eta bigarrenean 1921etik 1922ra. Bi aro
|
hauen
bukaerak gobemu zapalkuntza
|
|
|
Baina 1918an, lehen mundu gerraren ondotik sortzen den errepresio giroan, erakundeari beren egoitzak itxi zizkioten, berriro handik urte ter dira irekitzeko. Familia nazionalistaren barruan jadanik desadostasunak agertzen hasiak baziren ere Gasteizen 1917ko abenduan egindako Batzarre an, erabateko etena 1921eti k aurrera gertatuko da, beste arrazoien artean, gazte
|
hauek
Comunión ekoak baino jarrera abertzaleagoak eta sozialistago ak sostengatzen dituztelako, garbiki euskal independentzia aldarrikatuz eta atzerriko mugimendu antikolonialisten lerroan kokatuz. Primo de Rivera go bemu buruaren diktadurak EAJ Aberrikoen egoitzak 1923ko irailean itxiko ditu berriro eta harrezkero, Comunión Nacionalista koek Euzkadi egunkari elebiduna orain gaztelaniaz argitaratzen segituko duten bitartean euskaraz egitea debekatua zegoelako, hain zuzen, EAJ Aberrikoen kultur jarduerak zein politika ekintzak itzalera kondenatuak izango dira eta gidarietako ba tzuek erbesterako bidea hartti beharra izango dute.
|
|
|
tako bi tomoak (187).
|
Hauetan
datorren guztia ez da azken hitza, zerutik ez ditu hodei guztiak ezabatzen, baina asko laguntzen du garai ilun hura argi tzen.
|
|
|
Azken as mo hau betetzeko, Euzkerea aldizkariaren jabetzakoa den Pizkundea argitale txea daukate eta honek hainbat liburu kaleratzen ditu, horietako batzuk, bere garaian izan zuten arrakastarengatik berehala agortu zirelako, berralgitapenak direnak, hala nola Método gradual para aprender el Euzkera, Egutegi Euzko tarra, aldizkariak berak bizkaieraz eta gipuzkeraz prestatua, eta Aranaren Tra tado Etimológico de los Apellidos Euzkéricos, eta besterik (188). Beste libu ru batzuk ere argitaratzeko prest zeudela iragartzen zen,
|
hauek
zehazki: aita Zabala Aranaren Otoidi kistarra, Goyaldek itzulitako lpuñak (Sienkevicz po loniarraren ipuinak), Hamaika gabetako ipuñak, Nabarriztarrak itzuliak, Zen bakiztija (Aritmética), Daneurtiztija (Geometría), Goizparra (Ebanjelioak), Jo seba Altunaren Ume euzkaldunaren laguna, eta Amandarroren Azijerea ta osasun bidia (Urbanidad e higiene) (189).
|
|
|
Euskarazko eskolak 1930ean hasi zituzten (190), 270 ikaslerekin, eta ba dirudi, Jadarkak dakarrenez, euskal eskola
|
hauetako
ikasleen kopurua handi tzen joan zela (191). Euskarazko antzerki talde bat ere bazuen, Oldargi izene koa, eta honek ere bere agerraldi sonatuak egin zituen, horietako bat Bilbaoko
|
|
|
«Figura genial y única, del Maestro de los maestros en ese y en todos los as pectos de nuestro resurgimiento nacional» (195). Eta hau esatean, Euzkerea koek diote ez direla elkartuko sekula santan Sabino Aranaren eskola ezezten dutenekin, berdin
|
hauek
jeltzaleak badira ere (196). Maisuaren pentsamendua zuzen interpretatzen duten bakarrak beraiek direla uste baitute, haren izena
|
|
|
(201) Gaztelaniaz dator
|
hauen
aurkezpena: < < Entre los precursores del actual renacimiento lingüístico, fue Astarloa quien con mayor profundidad de juicio asentó los fundamentos para la investigación euzkeralógica.
|
|
|
Hau guztia euskara berria iruditzen zaio. Ez hala, ordea, Euzkerea koentzat,
|
hauentzat
, «orlegi», adibi dez, «belegi»ren (amarillo) antzera, oso egoki asmatua baita herri senaren ere dura, edo herri soilaren ahotik zuzen jasoak, Kirikiñok, adibidez, «zirijol» (ji deo) eta «txirringuts» (bicicleta) bezala.
|
|
|
Sabino Arana euskalariaz horrelako ziurtasunez eta autoritatez idazten du tenak, Abandokoaren eskolakoak autoizendatzen dira, baina seguro asko ez di ra «maisuaren» jarraitzaile bakarrak eta, agian, ezta, letra hutsetik harago, ha ren espiritutik hurbilen dabiltzanak ere.
|
Hauek
, Orixerekin esateko, «Arana baino Aranagoak» dituzue (219).
|
|
|
Euskararen gainbehera gertatu dela azken berrogei urte hai etan zenbait herritan? Egia da, baina ez, haren ustez, Altubek dioen bezala eus kal idazle garbizaleen erruz, beste arrazoi batzuk ere tartekatu izan direlako baizik, batik bat
|
hauek
: bat, Errioxa, Araba eta Nafarroan, adibidez, euskal idazlerik ez zen garaian gertatu zen euskararen hondamendia; bi, hizkuntza, familian ez ezik, kalean eta eskolan ere erabiltzen baita, Nafarroan azken ho riek izan dira euskara baztertzeko bide nagusi; hiru, komunikabide idatziek ere beren eragina dute, eta hor Euzkadi eta El Día egunkariak, adibidez, gehien bat gaztelaniaz ari baitira, horiek ere «euzkera baztertu eta atzerazoteko bide rik zabalenak» gertatu dira; lau, herriari artez eragiteko, ahalik eta euskara gar
|
|
|
bordinación del maestro al Poder; o en otros términos, a la política: ...e cuidan de concretar> > (Arturo Campión, Discursos polfti cos y literarios, Editorial La Gran Enciclopedia Vasca, Bilbao, 1976, 201 or.). Geroago, 1910eko abenduaren 21ean «El euskera en Sarasaitzu> > gaiaren gainean Gipuzkoako Diputazioan emanda ko hitzaldian, euskarak atzera egitearen arrazoiak aipatzerakoan, barrukoak eta kanpokoak berei zi zituen, eta azken
|
hauen artean
, besteak beste, Espainiako estatuaren erantzukizuna nabar mentzen zuen: < < El estado español comete el delito contra el derecho y la historia, de favorecer a una sola en detrimento de todos los idiomas peninsulares.
|
|
|
Oharra: honako lerro
|
hauek
mintegiaren hitzaldiak hartuko dituen argi talpenaren sarrera, hitzaurre edo dena delakotzat sartu beharrekotzat direla ain tzat izanda ere, ez ditut izendatu, argitalpenaren arduradunek eurek zehaztuko baitute zuzenago zein toki edo ataletan joango diren
|
|
|
(!) Eskerrak eman behar dizkiogu Begoña Amondaraini, Euskaltzaindiko gure lankideari, gutun
|
hauek
argitaratzeko eskainitako laguntzagatik.
|