|
2000
|
|
|
Baina nortasun etnikoen eraikuntzan eta birsorkuntzan duen garrantziaz gain, hizkuntza lehen mailako osagaia da eremu publikoaren definizioan, eta alde horretatikere kontuan hartzeko eragilea nortasun nazionalen eraikuntzan eta birsorkuntzan. ...istituko eremu publikorik8 Hartara, gizarte batean populazio osoak ezagutzen duen hizkuntza bat badago, hizkuntza hori estatuak era hegemonikoan erabiltzen duelarik, eta beste hizkuntza batbadago, populazioaren zati batek soilik (elebidunak) erabiltzen duena, gizarteko kideguztiek parte hartzen duten eremu publikoa aurkituko dugu, batetik, eta beste eremupubliko txikiago bat, non elebidunek soilik
|
har
dezaketen parte, bestetik. Beraz, euskalkasuan, hiru eremu publiko ezberdin bereiz ditzakegu gutxienez:
|
|
|
Baina, mapa politikoak munduaren egitate kontsumatua eta kontsagratua irudikatzeaz gain, zenbait kasutan, esangura etereoagoa ere
|
har
dezake, kolektibitateek bizidituzten esparruak irudikatu eta beren antolamentu politiko idealak adierazteko.
|
|
|
Egunkari honetan, Espainiako marko juridiko politikoaren barruko EuskalHerritzat
|
har
genezakeenaren aldeko sentsibilitate informatiboa ikusten dela iruditzenzaigu.
|
|
|
Frantziar iraultzaren seme alaba bizkitzat
|
har
ditzakegu askatasun nazionalaeta citizenak* sinbolizatzen duen askatasun demokratikoa (ethnos eta demos). Autore zenbaitek, lotura hau onartu arren, citizenship delakoa eta identitate nazionalaren artean konexio kontzeptuala dagoenik ukatu dute, lehenengo kontzeptuarenalde egitearren (Habermas 1990: 623).
|
|
|
Zintzotasun intelektual minimoena ere kuarentenan dago gure lurraldean.
|
Har
dezagun Habermas bera, gure guru ek gogoko duten autore europarra. Alemana, Teoria Kritikoaren oinordekoa, filosofo garaikiderik irakurrienetakoa, unibertsalista porrokatua, ezkertiarra...
|
|
|
Kapitalismoa, gizakiak
|
har
lezakeen milaka zibilizazio formetariko bat besterik ez da, gure prozesu zehatzean gauzatu dena hain zuzen. Prozesu hori dialektikoada, eta bere barnean iragapen kualitatiboak erakusten dizkigu periodikoki.
|
|
|
Prozesu honetan, bi alor bereiz ditzakegu: alor subjektiboa, norbanakoaren atxekipen sentimendua kontuan hartuz, eta alor objektibo modura
|
har
dezakeguna, norbanakoak egitura politiko juridiko batekin duen lotura, hots, lotura juridikoa. Hortaz, naziotasuna eta nazionalitatea bereizi beharra dago.
|
|
|
Joseba Permach (EH): Uste den baino askoz jende gehiagok
|
har
dezake partehorrelako proiektu batean. Adibidez, gaur egun Nafar Parlamentuko lehendakariaden Castejon jaunak, PSNko kidea izanik ere, onartzen du Euskal Herria badela kulturalki, sozialki eta historikoki; eskubide politiko batzuk ere badituela onartzeabakarrik falta zaio.
|
|
|
Begira diezaiogun historiari psikoanalisiaren ikuspuntutik.
|
Har
dezagun, askokbezala, Freud-en. Giza masen psikologia eta Niaren Analisia? (1921) lana talde mekanismoen lehen teorizazio psikoanalitikotzat eta azter dezagun bertanplanteatzen den ardatzetako bat.
|
|
|
Euskal kulturaren arloanbete betean lan egin duen Txillardegiren omenez prestatu dut aspaldi honetan nuenhausnarketa. Baina nik proposatutako ikuspegi horretan,
|
har
dezagun kontuan jendemultzo aberatsa dagoela, Euskal Herriaren nortasunaz kezkatuta eta arduratuta laneginez. Hona hemen egunkarietatik bildu ditudan azken irizpideak.
|
|
|
horren eten traumatiko eta goiztiarrari. Kontuaez da gureak diren egitekoak gazteen, horien heldutasunak
|
har
dezakeen neurrian etagainera, horien zintzotasuna eta leialtasuna dugulako, esku uztea, ez eta garaia heldubaino lehen bereiztea ere, hori egoztea bezainbatekoa bailitzateke.
|
|
|
Hizkuntzaren eta herrikidetasunaren arteko hartu emanak nabarmendu zizkigunorduko hartan Txillardegik,, euzkotarren? abertzaletasunak
|
har
zezakeen bideazizuturik. Euskara ez dela euskaldun agertzeko janzten dugun soineko apaina.
|
|
|
hizkuntzaren etaboterearen arteko lotura hauek begiz jo izana baita, batzuen ustez, Txillardegik euskalsoziolinguistikaren eremuan egin duen ekarpenik oparoena.
|
Har
dezagun JosuAmezaga ren iritzia, diogunaren lekuko: –Edozelan ere, azpimarratu dugun bezalaxeTxillardegiren aportazio handienetako bat, gure ustez, hizkuntzaren gorabeherakgizarteko botere harremanen eremuan kokatzean datza.
|
|
|
|
Har
dezagun orain fluxuen errepresentazio grafikoa, 1 irudian egin den bezala:
|
|
|
Bukatzeko, aipa dezagun entzunaldiek garrantzi berezia
|
har
dezaketela aski isolaturik dauden herri eta nazioetan.
|
|
|
Funtzionalista baino ez den kontzepzio horrek, irratibidea definitzeko orduan, azterketa kategoria adierazkor eta sortzaileagoa garatzea eragozten du. Zentzu honetan, gaur egun irrati programazioetan informazio talk show eta musika formatuak nonahi nagusitzeak, ez die lagundu komunikazioaren alorreko teoriko eta profesionalei, irratia adierazpidetzat
|
har
dezaten beren mentalitatea aldaraziz. Irratia, berriemaileen etengabeko mintzoaren bitartez burutzen den albiste hedagailu bilakaturik, edo elkarte diskografikoek beren berrikuntzak uhinetaratzeko erabiltzen dutenaparatu gisa kontsideratuta, ez da harritzekoa batzuek uste izatea, irratiaren existentziaren zioa bere funtzio teknikoan dagoela, mintzo albiste edo disko musikaren kanal igorle modura duen funtzio teknikoan, alegia.
|
|
2001
|
|
|
102 zenbaitt ikaslek/ e/ ondo
|
hartu
lezakete baina beste batzuek ordia ez/
|
|
|
MA./ hemen inor ez da jaio jakindaNB./ eta ehhh gainea nexkame bat
|
hartu
dezakete
|
|
|
82 NB./ eta ehhh gainera nexkame bat
|
hartu
dezakete
|
|
|
Lantze fasea da, beraz. Komunikazio errealarekikokontaktua areagotu behar dugu, ikasleek ziurtasuna lor dezaten eta gaitasunarenkontzientzia
|
har
dezaten.
|
|
|
6.5 Aholkularia/ sortzailea/ kudeatzailea/ harrerakoa: figura desberdinak dira, nahiz eta zenbaitetan (hasieran batez ere) pertsona batek lan bat bainogehiago
|
har
ditzakeen. Aholkularia saioez aritzen da, eta saioetan.
|
|
|
Dena den, azaletik bada ere, garai hauetako nekropolienezaugarri orokorrak adierazten saiatuko gara. Beraz, mundu hau ezagutzeko lehenpausotzat
|
har
dezakezue hemengo artikulu hau.
|
|
|
Bollandistek kritika hagiografikoa sartu bazuten ere16, Euskal Herrian XX. mendearen hasiera arte Flos Sanctorum en estilo sineskorra erabiltzen jarraitu zen, Joakin de Lizarragaren() lana adibiderik esanguratsuena izanik17 IparEuskal Herrian, gutxi gorabehera akademikotzat
|
har
ditzakegun ikerketek ez zutenegiaztatze kritika eskaintzen18.
|
|
|
L. Stine, Paula Danziger eta Roald Dahlbezalakoen lanak aipatuko dizkizue, denak euskaraz irakurriak?, gutxitanhemengorik. Kasu berezitzat
|
har
dezakezue, baina nik hagitz garbi daukat, alorhorretan ere zorioneko normalizazioa hurbildu ahalean, eta horrexetara goaz, ezta. Horixe nahi dugu.
|
|
|
Behaketaren eta dokumentazio txorrotx eta maniatikoaren lehendabizikonobelagiletzat
|
har
genezake Flaubert, kontuan harturik narratzailearen objetibitatezorrotza, narrazioan zehar ikusezin gertatzeraino?, edo ikusirik Madame Bovarynobelatik aurrera erromantizismo kutsua har zezakeen emozio xumeena ere nolazientifikoki aletu eta xehetzen zuen bere unitate txikieneraino; ikusirik, halaber, fantasia definigaitz eta etereoek haren destaina zorrotzena merezi zutela. XIX.mendeko bigarren zatian eta XX.ekoan izan duen eragina kontuan hartzera, berriz, aurreneko nobelagile modernotzat ere har genezake.
|
|
|
Behaketaren eta dokumentazio txorrotx eta maniatikoaren lehendabizikonobelagiletzat har genezake Flaubert, kontuan harturik narratzailearen objetibitatezorrotza, narrazioan zehar ikusezin gertatzeraino?, edo ikusirik Madame Bovarynobelatik aurrera erromantizismo kutsua
|
har
zezakeen emozio xumeena ere nolazientifikoki aletu eta xehetzen zuen bere unitate txikieneraino; ikusirik, halaber, fantasia definigaitz eta etereoek haren destaina zorrotzena merezi zutela. XIX.mendeko bigarren zatian eta XX.ekoan izan duen eragina kontuan hartzera, berriz, aurreneko nobelagile modernotzat ere har genezake.
|
|
|
Behaketaren eta dokumentazio txorrotx eta maniatikoaren lehendabizikonobelagiletzat har genezake Flaubert, kontuan harturik narratzailearen objetibitatezorrotza, narrazioan zehar ikusezin gertatzeraino?, edo ikusirik Madame Bovarynobelatik aurrera erromantizismo kutsua har zezakeen emozio xumeena ere nolazientifikoki aletu eta xehetzen zuen bere unitate txikieneraino; ikusirik, halaber, fantasia definigaitz eta etereoek haren destaina zorrotzena merezi zutela. XIX.mendeko bigarren zatian eta XX.ekoan izan duen eragina kontuan hartzera, berriz, aurreneko nobelagile modernotzat ere
|
har
genezake. Poesiaren unibertsoanBaudelaire k izan zuen eragina, Flaubert-ek izan zuen nobelarenean.
|
|
|
Adrienne Rich: «... horiek merkatu librearen gauzak dira; supresioak formaasko
|
har
ditzake: liburuak zuzenean debekatu eta erretzea; baina baita ere, argitaletxeak noren esku dauden jakitea, liburu banaketaren ereduak, liburuen eskuragarritasuna».
|
|
|
2 Etnizitateari dagozkion orientazioen desberdintasunak talde etnikokokideen salientziari dagokionez ere alda daitezke. Giles, Bourhis eta Taylor-i (1977) jarraiki, talde etniko bateko hizkuntzak soilik
|
har
dezake salientziaidentitate etnikoko marka bezala beste talde etnikoekiko kontrastea azpimarratuz. Kasu horretan, beraz, komunitatearen osaketa kulturala interesgarrigerta daitekeen inguruneko faktore garrantzitsua izan daiteke.
|
|
|
«Euskara bere betetasunera etaosotasun betera iritsi dadin eragina izango duten helburuak eta jardunbideak definitu eta abiarazi»; «Euskal Herriko erakunde eta gizarte eragileguztiak partaide egitea»; «hizkuntzaren normalizazioak mailaz mailakoprozesua izan behar du,... borondate onean oinarritu beharrak berak dakar, nolabait, komunikazio lan handi bat egin beharra, herritar guztiak jakitunegin eta sentsibilizatzeko, baina, batez ere, gizarteko eragile guztiek, enpresa alorrekoek, hezkuntzakoek, kulturakoek, erakundeetakoek, etaabar? Euskal Herrian Euskararen erabilera Normalizazioko lanetan ardurahar dezaten eta eginkizun horretan konpromiso zehatzak
|
har
ditzaten bultzatu, gogoberotu eta animatzeko»; «diagnosi zehatz bat egin behar delaeuskarak gaur egun duen egoeraz, alde batetik normalizazioak bere aldedituen eragileak, eta bestetik euskararen normalizazio prozesuak dituenoztopo eta ezintasunak azpimarratuz. Hortik abiatuta, Euskal Herriko gizarte, ekonomia eta kultura bizitzak dituen alor desberdinetarako egokien direnhelburu estrategikoak eta jardunbideak zeintzuk diren zehaztea...».
|
|
|
Baina
|
har
dezagun H herrialdea p epealdian: berak merkataritza esportazio soberakin bat HM ko baliokidea safrifikatzen du; gainera, H herrialdeak barne aurrezki bat HM koa ere dena sakrifikatzen du.
|
|
|
bi diferentzien bata ondasunei dagokiena eta bestea zerbitzuei baturak egitea metodo kontable ona denik.
|
Har
ditzagun World Economic Outlook delakoak emaniko 1987ko datuak. Herrialde guztien transakzio korronte guztien batuketa negatiboa da, 27 miliardo dolarrekoa.
|
|
|
|
Har
dezagun soilik H herrialdearen merkataritza soberakina (1 taula).
|
|
|
|
Har
dezagun orain H herrialdearen kanpo zorraren zerbitzu korrontea, 2 IM koa dena: horrek esan nahi du, ezen H ren Banku Zentralak H herrialdearen zorpeko egoiliarrei 2 IM ko kopurua kostu batean ematen diela edo saldu egiten diela (2 taula).
|
|
|
|
Har
dezagun berriz ere geure etsenplu numerikoa, horren errepresentazioa bi errektangeluren bidez azalduz (ikus 52 irudia)
|
|
2002
|
|
|
1978ko Espainiako Konstituzioaren arabera, autonomia erkidegoek berengain
|
har
ditzakete lurraldearen antolaketari, hirigintzari eta etxebizitzari dagozkieneskuduntzak. Horrez gain, estatuari soil soilik dagozkion eskuduntzen artean ez dulurraldearen antolaketari buruzkoa aipatzen.
|
|
|
HIZTEK izenburupeanUEUk urtebeteko master modukoa antolatu du datorren ikasturterako.Hizkuntzaren tratamendu automatikoan lan egingo duten profesionalak prestatzeada helburua. Bai informatikariak, bai hizkuntzalariak
|
har
dezakete parte masterhorretan. Titulazioa UPV EHUk emango du.
|
|
|
UPV/EHUko estatutuak egin ziren garaietatik hasita (1985 urtea), unibertsitate horretako Klaustroak eta kudeantza organoek behin eta berriro erakutsi duteberen borondatea, eta horrela 1987 urtean Klaustroak erabaki bat hartu zuen unibertsitateko estatutuen aldaketa eskatuz, hain zuzen ere kontratu laboraldun irakasle egonkorra sortu ahal izateko, eta horren ondorioz, orduko errektore taldeakgutun eskari bat bidali zuen Gasteizko gobernura, horrek Eusko Legebiltzarrerairakasle irudi hori era legalean arautu zezan eskatuz. Argi zegoen, unibertsitatearen arabera, Autonomia Estatutuak horretarako eskuduntzak eskaintzenzituela, eta gobernuak bide hori
|
har
zezakeela. Eta orduan horrela bazen, orain erehorrela da.
|
|
|
Urte hartan Estatu Espainolak, frankismoaren erreformanmurgildurik, Hego Euskal Herrian barruti bat ezartzeko asmoa azaldu zuen.Euskaldunon aldarria Hego Euskal Herriko lau herrialdeak hartuko zuen barrutiasortzea zen.
|
Har
ditzagun, adibidez, Koldo Mitxelenaren hitzak: «Euskal Herriosora (sic) hedatzen den barrutia.
|
|
|
Gizarteko eta arlo kultural bateko kide izateak eta tradizio intelektual eta kognitiboetan parte hartzeak sozialki eta historikoki kokaturiko agente gisa ezaugarritzen dute kultur sortzailea. Gizartearekiko lotura horrek
|
har
dezakeen moldea edoitxura, haatik, kultur jarduerako forma desberdinek ezarritako bitartekaritzakegokituta agertzen da. Kultur sortzailea eta gizartea, pentsamendua eta egintza, teoria eta praktika, eta gisa horretako binomio klasiko horien arteko tentsioariirtenbidea aurkitzen ahalegintzen diren formulek era askotako adierazpenak izatendituzte.
|
|
|
– Bestalde, lagundu behar zaie ikusten beraientzat esanguratsuak direntestuinguruetan nolako egoera eta eginbeharretan
|
har
dezaketen eskunolabaiteko lasaitasunez.
|
|
|
Horregatik diogu gizarte horretako kide gehienek ez zutela ziur askobehar adinako prestakuntzarik edukiko, neurri horretako harrizko egitura (lehengaia lortzeko tekniketan eta honen inguruko ezagutzetan, etab.). Badakigu, Neolito Aroan, zenbait lurraldetako harrobietan edo meategietan (Belgika, Frantzia, etab.) suharria erauzten zutela, eta beste batzuetan, berriz, harri preziaturen bat ustiatzen zutela (Gava ko. Katalunia? bariszita meategia, adibidez). Jarduera horrek, hots lehengai batzuen ustiaketak, garrantzia zuen lehen aipatutakotokietan, baina meagintzaren indartzeari itxaron behar izan zen horrelako lanekgarrantzia
|
har
zezaten; horren froga argienetakoa Urbiolako Los hombres verdeskobrea ateratzeko meategi zuloa dugu (bertan Brontze Aroko hilobiratzeak aurkituziren). Gerora, Burdin Aroan, lan horiek nahiko arruntak ziren, hirixkak inguratzenzituzten harresiak eta sarritan etxe oinak egiteko (La Hoyan. Biasteri?
|
|
|
Ordaindutako biografiak eskatzen hasi ziren, eta ondoriorik aipagarriena biografiek historiaren testuinguruanantzina baino arrakasta handiagoa lortzea izan zen. Astiro astiro, boteredun kargueta enplegu gehienetan zeudenak uste izaten hasi ziren, biografiak beren partaidetzaren garrantzia aldarrikatzeko bidea zirela, horrela beren burgeskeria lasaitzeko, eta baita hurrengo belaunaldietan zetozen gazteek eredu gisa
|
har
zitzaten ere. Bestealde batetik, XIX. mendearen bigarren zatitik aurrera, indibidualismoa gero etabalio handiagoa hartzen joan zen heinean, zientzia psikologikoaren aurrerapenakazaldu ziren, eta horrek indar handia eman zien historia azaltzeko biografia erabilinahi zutenei.
|
|
|
Prozesu horrek gizarte industrializatuetan berrogeita hamarreko eta hirurogeigarreneko hamarkadetan familian eta beronen pribatismoan eragiten du. Baina denbora aurrera joan ahala, froga daiteke askotariko formak
|
har
ditzakeela, pribatismo horri izaera politikoa erantsiz edo publikoaren eta pribatuaren mugak suntsituz.
|
|
|
Honako hau diote: . Ez dakigu bozkatzaileek zein jarrera
|
har
dezaketen?, eta mugimendu sozialak eta hiritarren ekimenak ezinegona sortzen die. Jarrera defentsibo horiek mantentzearekin ezkutatu egiten da sakoneko arazoa.
|
|
|
|
Har
dezagun Euskal Herriaren kasua. Euskal Herriak, zazpi probintziak osatutako kolektibitate moduan ulertuta?
|
|
|
Goragoko fase batean, komunikazioak abstrakzioan irabazi zuen heinean, ideograma agertu zen komunitate primitiboetan; ideograman marrazkiak ideia eta sentimendua adierazten zituen. Fase fonetikoak itxi zuen ibilbide primitibotzat
|
har
genezakeen hori; horretan, azkenean, zeinuak soinua errepresentatzen ikasi zuen.
|
|
|
|
Har
ditzagun adibide batzuk, entzunak eta ezagunak direnak:
|
|
|
|
Har
dezagun adibide ezagun bat. Estatu Batuetan gaude, XX. mendeko 20ko urteetan.
|
|
|
Aurreiritzia faktuen hautaketa dela medio. Albistea bera osatzerakoan, badira zenbait faktu hura osatzen dutenak; horien arteko batzuk bazterrean utzita edo, beste barik, ahaztuta, albisteak kolore bat edo beste bat
|
har
dezake. Baztertutako edo ahaztutako osagai horiek kontuan hartuta, albisteak zentzu bat edo beste bat izan dezake.
|
|
|
Talde etniko batzuk ezabatuak izan dira telebistatik; edo agertzen direnean, irudi estereotipatuaren bidez agertzen dira.
|
Har
dezagun, esate baterako, fikzioa: nor da heroia, eta antiheroia?
|
|
|
Oro har, hedabideek (gure kasu konkretuan eguneroko hedabide idatziek) hizkuntzen arteko talkan
|
har
ditzaketen jarrera desberdinak kontuan izanda, honako balizko tipologia honetaz hitz egin daiteke:
|
|
|
Hona beste adibide bat.
|
Har
ezazu ariketa praktiko moduan, azal ezazu albistearen egitura tematikoa:
|
|
|
makroegiturak dira, proposamen multzoak dira, iritzia eratzeko baliagarriak. Makroegitura horiek forma desberdinak
|
har
ditzakete. Gai edo tema bera polizia txosten moduan, literatur lan moduan, kazeta erreportaia moduan... azal daiteke begien aurrean, eta eredu bakoitzak bere konstrukzio formala du; egitura formalak desberdinak dira itxuraz, ikusiaz batera identifikatzen ditugu.
|
|
|
Esaldi horietan proposamen desberdinak ditugu.
|
Har
dezagun lehena, esate baterako:
|
|
|
Inoren larrurik ez gorritzeko, kolore, pentsamendu eta eite bakarraren adierazle mediatikoen isla moduan,
|
har
dezagun hemendik urrutiko adibide bat. Urrats ilustratzaile moduan itsasoaz bestaldeko gizarte moderno eta aurrerakoi bat ikus dezagun:
|
|
|
Oligopolio informatiboek kolektibo bakarraren parte garela sentiarazten digu; hala ere, jakina da lokalismoak ere hor daudela, eta aniztasunaren aldeko zeregin garrantzitsua izan dezaketela. Lokalismoak munduaren kultura aberastasunaren ikurra
|
har
dezake gizarte moderno hiperkonektatuan. Horrela ez baldin bada, globalizazioak pentsamendu bakarrean itoko gaitu, Coca Cola kulturan.
|
|
|
Gaur egungo gizakiak, soinu barik, asko dio. Objektuen hori berba gabekotzat eta komunikaziotzat
|
har
dezakegu; izan ere, komunikazioan oinarrizkoa den ordezkapen funtzioa objektuetan euretan baitago: alegia, etxe batek jabeari buruz hitz egiten du, auto batek jabearen ekonomia maila adierazten du...
|
|
|
Jakobson-ena lehenago eta Kerbrat ena orain oraintsu.
|
Har
dezagun, berriro ere, masa komunikazioaren testuingurua. Masa komunikazioa informazio salmenta bat da; saldutakoa informazioa da eta informazio horrek itxura desberdinak har ditzake egunkariaren, irratiaren edo telebistaren esku.
|
|
|
Har dezagun, berriro ere, masa komunikazioaren testuingurua. Masa komunikazioa informazio salmenta bat da; saldutakoa informazioa da eta informazio horrek itxura desberdinak
|
har
ditzake egunkariaren, irratiaren edo telebistaren esku. Salmenta orotan legez, informazioaren kontsumoan erosleak ere badaude:
|
|
|
|
Har
dezagun artegintzatiko adibide bat. Mundua ikusteko perspektiba ortogonal klasikoaren begiak baizik ez dituenak nekez ulertuko du perspektibaren eta espazioaren etena dakartzan kubismoaren irudiaren errepresentazio modernoa; eta, baldin eta metamorfosi plastikoaren ulertarazle kubistaren jabe egiten ez bada, baldin eta beste modu batera begiratzen eta ikusten ikasten ez badu, inolaz ere ez du atseginik izango, esate baterako, Picasso-ren Avignongo Andereñoak koadroari begira.
|
|
|
Oro har, seinaleek forma desberdina dute: berbek azal fonikoa hartzen dute ahozko komunikazioan, berbek azal tipografikoa
|
har
dezakete hedabide idatzien komunikazioan.
|
|
|
zeinua birsemantizatu egiten da, izaera berria egozten zaio.
|
Har
dezagun kristauen gurutzea. Gurutzearen hasierako erabilpena zigorra edo tortura izan zen:
|
|
|
Konnotazioa esatean,, berezko? duen esanguraz gain, berbak testuinguru jakinetan
|
har
dezakeen esanahi berezia ulertzen dugu.
|
|
|
Argiaren izenean,
|
har
dezagun berde berba. Beraren eduki denotatiboak, argi izpiak deskonposatzean ezagun dugun kolore aukera jakina dakarkigu gogora, heldu gabeko fruituarena, esate baterako.
|
|
|
Hedabideek borondatez edo gogo txarrez
|
har
dezakete parte desinformazioan. Batzuetan, hedabideek eurek jartzen dute abian desinformazioaren trena, euren interes ekonomikoak, politikoak edo kulturalak tarteko.
|
|
|
Borondatezko itaunketaren bidez, hedabideetako arduradunek ezagutu egiten dute boterearen posizioa gai zehatz bati buruz; zigor administratiboak ekidin egin ditzakete, beraz. Botereak, bere aldetik, konpromisozko informazioak, arriskutsuak izan daitezkeenak, argitaratuak izan aurretik ezagutzeko modua duenez, beharrezkoak izan daitezkeen neurri zuzentzaileak
|
har
ditzake.
|
|
|
Ez da ordea lotsagarria.
|
Har
ezazue gogoko izateko arreta, zuen garai honek gizonezko apainzaleak eman baititu: andrazkoen erara txukuntzen dira zuen senarrak eta nekez izango du emazteak haren apaindurari eranstekorik.
|
|
|
presoak:
|
har
dezala bakoitzak bere makila.
|
|
|
horien lurgintzak bere neurriko sariak
|
har
ditzan.
|
|
|
hara, ninfek liliak dakartzate zuretzat otarre beteka; naiade zuriak bioleta zurpailak eta lo belar garaiak biltzen ditu, lilipa eta usain oneko miluaren lorea zuretzat gehitzen ditu; orduan, izpiliku eta beste belar gozo batzuekin ehunez, aingeru lore oriaz nabarmentzen ditu basaran biguinak. Nik neuk bilduko ditut bizar leuneko irasagar zuristak, eta gaztainak, nire Amaryllisek maite zituenak; gehi ditzadan argizarizko aranak (fruta honek ere izango du ohorea), eta zuek ere bai, erramuak, eta horien laguna zarena, mirtoa, zu ere
|
har
zaitzadan; honela jarrita usain gozoak nahasten dituzue-eta.
|
|
|
Hirurehun epigrama ere
|
har
ditzakezu, jakina,
|
|
|
Filipo ez aipatzearren, Hanibalek urrutitik erromatarren etsai bihurtu zuena berau, garai hauetan Antioko zen zegoenik eta erregerik boteretsuena, honi borrokarako hain grina handia eragin zion ezen Itsaso Gorritik Italiari gerra egiten ahalegindu baitzen. Erromatar mandatariak Antiokorengana etorri zirelarik, haren nahia aztertu eta izkutuko batzarrekin erregeak Hanibali juzku txarra
|
har
ziezaion saiatu asmoz, honek bere burua salduta beste jarrera bat hartu balu bezala aurkeztuz, ez ziren alperrikako lanean ibili. Hanibalek hori jakin zuenean eta bere burua barne barneko batzarretatik at ikusirik, aukera izan zuenean erregearengana hurbildu zen eta honi bere leialtasunaz eta erromatarren aurkako gorrotoaz kontu ugari gogorazi ondoren honela mintzatuz jarraitu zuen:
|
|
|
Eneasek bere bidaian jarraitzen du itsasoa zeharkatuz eta Siziliaraino iristen da, eta gero Italiako kostaldera. Lazion porturatzen da eta hemen Latino erregeak, orakuluaren hautua betez, bere alaba Laviniaren eskua eskaintzen dio Eneasi, emaztetzat
|
har
dezan. Baina Lavinia ordurako Turnori promestua zegoen eta horrenbestez Eneas eta bien arteko liskarra sortzen da; duelu ikaragarri batean amaituko da, gure heroiaren garaipenarekin.
|
|
|
Horrenbestez hiru eskuliburu idatziko ditut zuretzat, behar izanez gero berriro
|
har
ditzazun, eta haietan bila dezazun nola jardun behar duzun nekazaritza lanetan.
|
|
|
Morfema askeak dira, nolabait hiztegi sarreratzat
|
har
ditzakegunak. Kategoriasistemaren sailkapena ikusiko dugu, hortik abiatuz informazio morfologikoa gehitu ahal izateko.
|
|
|
Sail honetan hiztegi sarrera ez direnak sartu ditugu: ez askeak edo klitikoak direlako batzuk, adizki jokatuak direlako (laguntzaileak eta trinkoak, alegia) beste batzuk, eta, azkenik, suprakategoriatzat
|
har
ditzakegulako beste hainbat (laburtzapenak, esaterako, aske diren arren, ez baitira irizpide lexikografikoen arabera hiztegi sarrera).
|
|
|
Kategoria sistemako sailkapena baliatu ahal izango dugu kategoria nagusiekin, sarrera lexiko diren neurrian azpilexiko berean sar baititzakegu izen guztiak, esaterako. Morfotaktikarekin lotura zuzena du honek, aurrizki lexikalek, adibidez, atzetik izenak
|
har
baititzakete (izen arruntak badira ere); ber aurrizkiak, bestalde, aditzak (nagusiak) har ditzake ondoren. Hori da, besteak beste, azpilexikoen balioa.
|
|
|
Kategoria sistemako sailkapena baliatu ahal izango dugu kategoria nagusiekin, sarrera lexiko diren neurrian azpilexiko berean sar baititzakegu izen guztiak, esaterako. Morfotaktikarekin lotura zuzena du honek, aurrizki lexikalek, adibidez, atzetik izenak har baititzakete (izen arruntak badira ere); ber aurrizkiak, bestalde, aditzak (nagusiak)
|
har
ditzake ondoren. Hori da, besteak beste, azpilexikoen balioa.
|
|
|
Bestalde, atzizki gramatikalak oso sakabanatuta daude, multzokatzea ia ezinezkoa da kasu askotan, morfotaktikak zuzenean eragiten die-eta. Esaterako, adberbioek
|
har
ditzaketen deklinabide kasuak ia kasuan kasuan zehaztu behar dira eta, ondorioz, ez dago azpilexiko zabaletan biltzerik. Jarraitze klaseek azpilexikoak biltzen dituztenez, haiek bideratzen dute azpilexikoak batu ahal izatea ala ez.
|
|
|
Honekin, puntu honetan behintzat, informazio morfologiko nahikoa dugu fonologia bideratzeko. Azkenik, espazioaren ondoren datorren IB jarraitze klasearen izena da, hau da, IB horren barruan Aitor izen bereziak atzetik
|
har
ditzakeen azpilexiko guztiak, eta bakarrak, bilduko dira.
|
|
|
Aditz laguntzaileak eta trinkoak, jokatuak, alegia, zerrendatu egin ditugu gure sisteman, morfotaktikaren bidez lantzea posible zen arren, konplexua baitzen. Azpilexiko honetan bildu diren adizkiek atzizkiak
|
har
ditzakete ondoren, LAT jarraitze klaseak horixe esan nahi baitu. Hain zuzen ere, a15b178 azpilexiko izenak adierazten du A1, A5, B1, B7 eta B8 taldeetakoak biltzen direla hemen:
|
|
|
Mg hasitako azpilexikoak kontuan hartzen baditugu, hau ikus dezakegu: mg soila izen arrunt bizigabeek hartzen dute; mg_ biz, berriz, izen arrunt bizidunek; mg2 adjektiboek, bizidun zein bizigabeen deklinabidea
|
har
baitezakete; mg_ bat bat ek hartzen du, mugagabe eta mugatu izateaz gain, portaera berezia duelako, alegia, ez du partitiborik hartzen47 eta leku denborazko kasuak zuzenean, ta-tik pasata zein genitibotik abiatuta osa ditzake; mg_ zein, azkenik, zein eta bere eratorriek hartzen dutena da, determinatzaile izanda ere, mugagabe zein mugatu izan baitaitezke.
|
|
|
Aldagaiak, Cx eta Cy izenarekin erabili ohi direnak, zehatz daitezke korrespondentzia bikotean. Aldagaien balioak adierazteko, erregelari dagokion testuingurua zehaztu ondoren, where motako sententzia bat osatzen da, aldagaiak edo bi aldagaiek
|
har
ditzaketen balioekin. Bi aldagai direnean, korrespondentzia bi motakoa izan daiteke:
|
|
|
Aditzoinak beti 0 marka du, baina ondoren
|
har
ditzakeen morfemak desberdinak dira aditz motaren arabera. –te eta, tze bi atzizki desberdintzat hartu ditugu, Mitxelenaren bidetik48.
|
|
|
la n azpilexikoak, bakarrak, adizki jokatuek atzetik
|
har
ditzaketen osagai guztiak biltzen ditu.
|
|
|
eta berriro morfema muga badago, horrek esan nahi baitu beste zerbait datorrela adizkiaren atzetik, alegia, atzizki menderagailuak?. Urruneko mendekotasuna kontrolatzeko erabiltzen da erregela hau, adizkiek aurrizkia eta atzizkia
|
har
baitezakete, baina bata erabiltzeak bestea ukatzen du.
|
|
|
Aurreko ataletan ikusi dugunez, hiztegi sarrerari56 mugatasuna/ numeroa ezartzen zaio eta, ondoren, aldian aldiko kasua. Baina, esan dugunez, genitiboek (jabego eta leku genitiboak) kasuak
|
har
ditzakete atzetik, birdeklinabidea onartuz, eta berriro mugatasuna eta kasua hartzeko aukera ere ematen dute, kasurik gehienetan elipsia baitago analisiaren azpian. Beraz, teorian mugarik gabe jarrai badezakegu ere, praktikan birritan baino gehiago aplikatzea ez da normala.
|
|
|
Hauetako 17 aldaerek mugagabea, mugatu singularra, plurala eta plural hurbila hartzen dituzte (17 x 4= 68). Partitiboak eta destinatiboko banatzaileak eta prolatiboak (azken honetako bi aldaerek) mugagabea bakarrik
|
har
dezakete (4 sarrera, beraz); ablatiboaren aldaerak mugagabea eta plurala (hurbila barne) har ditzake (3 sarrera) eta, azkenik, motibatiboaren pluraleko aldaerak bi dira (hurbila ere behar dugulako). Hortaz, 68+ 4+ 3+ 2= 77 sarrera oinarrizko izango ditugu.
|
|
|
Hauetako 17 aldaerek mugagabea, mugatu singularra, plurala eta plural hurbila hartzen dituzte (17 x 4= 68). Partitiboak eta destinatiboko banatzaileak eta prolatiboak (azken honetako bi aldaerek) mugagabea bakarrik har dezakete (4 sarrera, beraz); ablatiboaren aldaerak mugagabea eta plurala (hurbila barne)
|
har
ditzake (3 sarrera) eta, azkenik, motibatiboaren pluraleko aldaerak bi dira (hurbila ere behar dugulako). Hortaz, 68+ 4+ 3+ 2= 77 sarrera oinarrizko izango ditugu.
|
|
|
58 Aurreko 77 sarreretatik abiatuta, zazpi kasuk, lau muga (gabe) tasun zutabeak kontuan hartuta, ko
|
har
dezakete, eta 5 aldaerek ere bai (7 x 4= 28; 28+ 5= 33 forma berri). Hauek, mugatu singularrean 17 forma berri osa dezakete, mugatu pluralean 19 eta mugatu plural hurbilean beste horrenbeste (17+ 19+ 19= 55 forma gehiago).
|
|
|
Aurreko 33ei lotuta, beraz, 88 forma ditugu. Eta jabego eta leku genitiboak mugatasuna (3 zutabe, singularra, plurala eta plural hurbila)
|
har
dezakete (2 x 55( (17 x 3)+ 2+ 2)= 110). Hortaz, bigarren maila horretan 77+ 88+ 110= 275 sarrera izango genituzke.
|
|
|
Aditzondoak gradua
|
har
dezake eta informazio morfologikorik ez duen a ere bai (berez, absolutibotzat jo izan dena, partitiboarekin batera (beranduenik) aditzondoei erants baitakieke).
|
|
|
Aditzoinaren gain sortzen den aspektu burutugabeak gradua
|
har
dezakeela frogatzen du adibide honek.
|
|
|
leku denborazkoak, motibatiboa, soziatiboa eta destinatiboa. Hauek jabego genitiboaren gain eraikitzen dira batzuk nahitaez, besteak aukeran, eta guztiek (eta ez bestek, prolatiboa salbu)
|
har
dezakete ondoren leku genitiboa elipsirik gabe.
|
|
|
Oraingoz landu ditugun bi aurrizki lexikalek informazio bera dute.
|
Har
dezagun kontuan ber aurrizkiaren jarraitze klaseak adierazten duena: aditzak (nagusiak) har ditzake ondoren.
|
|
|
Har dezagun kontuan ber aurrizkiaren jarraitze klaseak adierazten duena: aditzak (nagusiak)
|
har
ditzake ondoren.
|
|
|
Sistema lexiko osoa definitu eta antolatu ondoren, morfotaktikaren berri emateko jarraitze klaseak ditugu, alegia, lema edo morfema batek atzetik
|
har
ditzakeen morfemak, eta horiek bakarrik, bilduko dituztenak.
|
|
|
Gure sistemarako 120 bat jarraitze klase sortu ditugu. Beti gertatu ohi den bezala, hauetako gutxi batzuek izen guztien morfotaktikaren berri eman badezakete ere, adberbioak lantzeko, adibidez, mordoxka bat sortu behar izan dugu, kasuan kasuan aztertu eta bakoitzak
|
har
zitzakeen morfemak bereizi behar izan ditugulako.
|
|
|
Azpilexiko hauetatik sortuko dira egin motako aditzek
|
har
ditzaketen forma posible guztiak.
|