|
2004
|
|
|
Gerrate aurreko idazleen artean Azkueren gipuzkera osotuak arrakasta
|
gehiago
izan zuen: bide horretarik ibiliko dira jesuita eskoletan forrnatu, Nikolas Orrnaetxea «Ürixe», Jokin Zaitegi, Andima lbinagabeitia eta euskalki kutsuaren Irisarri fraidea, Salbatore Mitxelena eta hasierako Joan Mari Lekuona, Jon San Martín, Martín Ugalde eta Luis Villasante bera eta beste.
|
|
|
Horrelako gauzak ingeles batí edo aleman batí esan baginetzaio sekulako barreak egingo lituzke, haientzat naturaren ezagutza kulturaren oinarri bat delako. Giro ezjakin eta ezezkor horiek jadanik gaindituak dira, ez jakitea ez da
|
gehiago
kalitate ez eta aurretik aipatu idazlearentzat.
|
|
|
Horiek guztiek zerikusirik ez daukate Sabinoren arrazari buruzko ikuspe giarekin, eta, agian, bai
|
gehiago
hispanofobiarekin. Eta negatibotzat jo daite keen sabindar erreakzio honek ere badu bere nondikoa hau ere arrazonatua, jakina, funtsik gabeko konplexuengatik edo, azaltzen ez dena.
|
|
|
Begiratu besterik ez dago Erdialdeko Europara eta au zo estatuetara zer gertatzen ari den ikusteko. Horregatik, gure inguruko poli tikari profesionalen eta intelektual organikoen diskurtsoak akademikotik baino askoz
|
gehiago
du hipokresia eta maltzurkeriatik, estatu botererik ez duen na zio batí inmigratuak bertakotzat hartzea eskatzen baitzaio, datozela Espainia tik edo nonahitik, inolako baldintzarik jarri gabe, hots, eskubide guztien jabe eginez, baina ez betebeharren erantzule. Diskurtso hori magrebtarrak itsasoan itotzen uzten dituen Espainiatik datorrenean, duintasun etikoari zor zaion be giruneak oinarrizkoenean huts egiten du.
|
|
|
Garaiko datu estatistiko en arabera, Bilbaoko hiritaren artean euskaldunak halako bi dira abizena es painola dutenak, 3.537 erdaldun 1.724 euskaldunen aurkez (21). Orobat, eskola nazionaletako maisu maistrak gero eta
|
gehiago
dira Bizkaian, 1894ko datu estastitikoen arabera, euskal abizenekoak 154 eta erdal abizenekoak, al diz, 129 Baina euskal abizenekoen kopuru hori oraindik areago murriztu be har da, baldin kontuan hartzen bada, horietako batzuek, Espainian jaiotakoak izaki, Euskal Herria mespresatu egiten dutela, euskara ez dakitela, edo, jakin da ere, gorrotoa diotela: «Total, que son muy contados los que(...) son biz kainos de naturaleza y en ideas, y los únicos en rigor que Bizcaya debiera sos tener para educar a sus hijos» (22).
|
|
|
Lehenengoa da, hizkun tza izan, komunikatzeko tresna bat besterik ez dela, ideiak eta gogoetak beste ekin trukatzeko zeinu multzo bat besterik ez. Zeregin fisiologikoa betetzen du, ez
|
gehiago
. Horregatik, hizkuntzaz aldatuta ere, ez luke nazio batek bere iza tea galduko (33).
|
|
|
Aranak zein neurritan asmatu zuen ala ez, beste kontu bat da, zenbait puntutan kritikatzekoa, beste batzuetan ez hainbeste, eta besteetan uste den baino gehiagotan, agian, txalotzekoa. Eta honen froga da Aranak asmatu edo eratutako hainbeste hitz txertatuta daudela, batzuk bes teak baino
|
gehiago
, ez gaurko hiztegietan bakarrik, baita ahozko zein idatziz ko erabileran ere. Hona hemen zerrenda horietatik jasotako hitz batzuk, be rak berritzat dauzkanak:
|
|
|
Bego hau ere. Euskal idaz leen aldetik onarpenik izan ez dutenak ere mordo bat direla, agian onartuak baino
|
gehiago
–Litekeena.
|
|
|
kistar (cristiano), doibazkatu (excomulgar), kulatz (punto), irazti (libro), etab. Eta horrelakorik oraindik
|
gehiago
luzatu ezinik ez legoke.
|
|
|
Nolanahi ere, zehaztasunez ikertzekoa izanen litzateke Abandokoaren ne ologismoen erabilera zein mailatakoa izan den ordutik gaur eguneko hiztegi arauturako ibilaldian zehar. Susmoa baino
|
gehiago
dugu Aranaren hiztegiak uste izan den baino ukitu sakonagoa izan duela Euskal Pizkundearen arotik harago ere, eta egungo hiztegian ere ez daudela itzalita hark ateratako pinda rrak. Hipotesi honek, ordea, hemen eskaintzen diren ohar barreiatu hauek bai no azterketa sistematikoagoa eskatzen du.
|
|
|
Lapurdin, Zuberoan, Gipuzkoan eta Nafarroan asko argitaratu ziren data hori baino lehenago, jada Lizarragaren 1572kotik hasita. Eta Urkijoren ustez, ba zitezkeen Bizkaian bertan
|
gehiago
ere harenak baino lehen argitaratuak.
|
|
|
Arana poeta zenetz edota, halakotzat jota, zein mailatakoa zen hausnar tzen ibiltzeak baino axola
|
gehiago
digu literaturaz eta, zehazki poesiaz, zer pentsatzen zuen jakiteak, alderdi hau, hura ez bezala, eskuragarri egiten bai tzaigu.
|
|
|
Sabino Aranaren literaturaren ikuspegi hori giltz politikoen argitan uler tu beharrekoa da, politikariak balio estetikoak adina edo
|
gehiago
arrazoi praktikoak eraginda jokatzen baitu. Zentzu honetan, Aranarenak badu gaurko tasunik, seriotan galdetzea baita, euskal kasura etorrita, literaturaren garape nak XX. mendeaz geroztik zer nolako eragina izan duen nazio askapenean.
|
|
|
Kanpionek badaki nortzuekin ari den teke mekean. Aranaren eskola euskaralogikoaren arrakasta funtsean berak sortutako Alderdiari zor zitzaiola esaten baitzen han eta hemen, haren euskalaritza arrazoi zientifikoetan baino
|
gehiago
politikoe tan oinarritzen zela, alegia, aranazale hauek beren maisuaren euskarari buruz ko iritzi nagusiak gizarteratzeari gogor ekingo diote, abertzaletasuna eta eus kaletasuna elkarri lotuz.
|
|
|
Baina behetitzen batere arrazoirik gabe. Kan pionen ustez, herriek beren izena beraiei dagokien ezaugarri berezi batetik hartzen dute eta belaunez belaun eusten diote, nahiz elementu bereizgarri hori ez bat etorri adierazten duen errealitatearekin. lngalaterrari, adibidez, «anglo en lurra» izatetik datorkio izen hori, orobat, «frankoena» izatetik Frantziari, nahiz horien hizkuntzatik frantsesak ez dituen ehun hitz baino
|
gehiago
hartu. Nafarroa, era berean, Euskal Herriko beste herri gehienen antzera, hitz topo grafiko bat da, horixe soilki, etimologiaren aldetik honela zatitzen dena:
|
|
|
Nola frogatzen da euzko ren jatorria eguzki dela? Kanpionen ustez, etimologien gai an zientifikotasunez jokatzeko, asko jakin behar da, garai hartan horretan zi hardutenek zekitena baino
|
gehiago
: «El etimólogo basko realmente científico, sólo será posible mediante un conocimiento más completo del euskara que el que hoy nos es dable alcanzar; hasta entonces, las etimologías serán tanteos, sugestiones, avances, desbrozamiento de terreno» (164).
|
|
|
Hiru: era edo ara atzizkiari dagokionez, dio, Azkuek esanahi bat baino
|
gehiago
eman dizkiola, lau bederen bai; hori batetik, eta bes tetik, Aranaren defentsan euzk era hitz konposatua edo elkartua dela frogatze ko, baieztatuko du era hitzak, ele tik datorrenez gero, berez duela esanahia, ez baita bere esanahia ez duen hitz osatzailerik. Eta nola era hitza ele tik da torrela frogatu ezinik ez dagoen metatesi fenomenoaren bidez, zeinaren arabe ra euskaraz sarritan gertatzen baita l hizkia r bihurtzea, zuzena logikoa da, horri lege etimologikoa aplikatuz, era (ele) kasu honetan hizkuntza dela on dorioztatzea.
|
|
|
Ju lio Urkixok RIEV sortu zuenean 1907an, Karmelo Etxegaraik Azkueri 1907ko martxoan egindako gutunean kontatzen dioenez, egile hori bera aldizkari ho rren kontra oldartu omen zen berehala. Azpeitiarrak «poseido», «ensabinado» eta horrelako perlak botatzen dizkio, ironiaz baino
|
gehiago
trufaz, literatur pi eza batean haren kontura irri egiteko beta hartuko duela iragartzen baitu (179).
|
|
|
Hemen arras presente dago orokorrean Aranaren gogoa, hark ereindako nazionalismoaren hazia. Baina, askotan esaten bada ere, gaur ozenki esan dezakegu, orduko ez Arana bat, baizik bat baino
|
gehiago
errebindikatzen dituztela: batzuek lehen aroko Arana in dependentista eta garbizalea, beste batzuek azken aroko Arana autonomista eta ez hain garbizalea.
|
|
|
Orixek arrazoiaren indarrean sinesten zuen; Euzkerea koek autoritateari zor zaion fedean. Nolanahi ere, «y los contradictorcillos» izenburuak berak ondo asko adierazten duen bezala, Orixe, euskalaritzaren esparruan, kontraesa le txikien artean, bat
|
gehiago
besterik ez zen. Orduko eztabaida hari neurria hartzeko, hots, orduko irizpide aldez nahasi eta aldez kontrajarriak egun zer tan zehaztuak geratu diren jakiteko aski da Euskaltzaindiaren arauak begira tzea.
|
|
|
Altuberen okerra, funtsean, euskararen arazoa hizkuntzalaritzatik begira tura bakarrik planteatzean datza, ez baitu kontuan hartzen, horrekin batera, bes te indar soziopolitikoek ere badutela beren eragina. Hizkuntzen bizitza ez da jokatzen bakarrik familian eta herritar soilen artean, hor bereziki, nazio batek bestea zapaltzen duen testuinguru historikoan baizik, are
|
gehiago
, gure kasuan bezala, hizkuntzaren izaera politikoak duen garrantziaz inor guxi jabetu izan ez denean (227). Borroka ez da ematen hizkuntzen artean, herrien artean baizik, eta hor herri menpetuaren hizkuntzak bere garaipena kulturaren bidez lortu be har du.
|
|
|
Arrazoi honek ez du balio, zeren nola esplikatzen da Azkueren Euskelzale bezalako aldizkariak hain agudo desagertzea? Kirikiñoren adibide ak ere ez bide du askoz
|
gehiago
balio, honen lanak ere, garaiko beste idazle gehienen antzera, gutxi irakurriak baitira. Haren Bigan·en Abarrak liburutik ale bakar batzuk bakarrik saldu zirelako kexu omen ziren argitaratzaileak.
|
|
|
Hauek guztiak Sabino Aranaren jarraitzaleak dira. Neologismoen kontuan zenbat eta
|
gehiago
aldendu euskara er deren kutsutik, orduan eta onuragarriagoa gertatuko da harentzat, asimilazioari aurre egiteko modurik eragingarriena desberdintasuna delakoan baitago.
|
|
|
Orokorrean esanda, euskaltzale eta euskalari zen Arana abertzaleak itzal gehiegitxo egiten ote zuen errezeloa geneukan, eta, orain, Broussainen 1902ko abuztuaren llko gutun batetik hartutako esaldi hau transkribatzean, pentsatzen genuenari eusteko arrazoi bat
|
gehiago
atzematen dugu:
|
|
|
Are
|
gehiago
, Hondarribiko Kongresoaren adierazpena honela hasten da:
|
|
|
Ez zen igarle izan lekeitiarra, zeren eta hamazazpi urte geroago sortu baitzen eta bera izango zen lehen burua. Are
|
gehiago
, Euskaltzaindiaren 8 Ba tzarrean, Bilbon, 1920ko urtarrilaren 15ean, 6 erabaki legez hau agertzen da:
|
|
|
Uste dut Aranak Azkueren kontrako aurreiritziak baztertu eta adiskidetzeko antzerki hau onuragarria izan zela. Eta antzerkia ai patzen duenen liburugintza eta prentsa aipatzen ditu, gaur ere balio berbera edo
|
gehiago
dutenak. Irakurtzea merezi du.
|