|
2022
|
|
|
Baina tuper barruan jenero bat baino
|
gehiago
izan ohi dira jateko: entsalada apur bat, urdaiazpikoa ogi bitartean, fruta...
|
|
|
Bide horretatik sortuak dira hainbeste jateko: eltzekoa edo lapikokoa batetik (eltzea, lapikoa), marmitakoa bestetik (marmita), zartaginekoa edo koipetsua (zartagina), kazolakoa (kazola), tupinekoa (tupina) eta
|
gehiago
. Eta edateko kontuan berdin:
|
|
|
Esparru zibilean, gizaseme baten goi maila ondo adieraz dezakeen izen bakarra jauna dugu. Gure tradizioan, lehenago sarri aurretik –jaun baroia, jaun kontea, jaun diputatua–, gaur egun atzetik
|
gehiago
–diputatu jauna edo alkate jauna– garatu diren bidetik.
|
|
|
Egitura hori baliatuz bultzatu zuten aspaldi Joxe Migel Barandiaran bezalako antropologoek herri jakintza hitza ere, etnografia eta folklore bezalako izen jasoen euskal ordain gisa. Eta ildo horretatik garatu dira beste
|
gehiago
ere.
|
|
|
" Urteberri, Urtezahar, Martzelino gal tzazahar". Gaur egun, ostera, Urtezaharra, mugatzaile eta guzti, entzun eta irakurri ere
|
gehiago
egiten da.
|
|
|
Jaiegun hauek, biok ere, tradizioz egun hitzaz lagundurik erabili izan ditugu
|
gehiago
: Urtezahar eguna, Urteberri eguna.
|
|
|
Eta adjektibo modura zein hobetsi? Dibertsoa erabil daiteke dudarik gabe, baina hor aukera
|
gehiago
ditugu. Egokiena edo, eta errazen antzekoa jotzen dudana askotariko da.
|
|
|
Hala ikusten ditugu sare sozialetan eskegitzen dituzten argazki ugarietan. Egunsentia esateko era bat baino
|
gehiago
izango da, ezta?
|
|
|
Zal di behorren arteko sexu bikoiztasun horretan ere behorra dugu oin izen nagu sia. Ez dira berez edo arintasunez sortuak Beobide, Beorburu edo Beorlegi erako leku izenak, edo ganadu jabea basora doanean, behorretara doala esatea, behortegi horretan zaldi bat edo
|
gehiago
egonagatik.
|
|
|
Esan daiteke bai: zur eta lur geratu, harri eta zur utzi, zurtuta egon, harriturik gelditu, txundituta utzi, miretsita egon... eta beste
|
gehiago
, baina ez dira nahikoak flipaturen zale diren hiztunentzat.
|
|
|
Ausarkeria hitza ere erabilgarri da berez, baina ez nuke jarrera bera adierazteko erabiliko: ausarkeriak edo beldurgabekeriak, jarrera barik, jokabide horren ondorioz egiten diren ekintzak
|
gehiago
izan ohi direlako. Baina, ausarkeriazko egoera horri zer izen eman?
|
|
|
Azarri denaren kualitatea azarkuntza genuke berez, baina tradizioan kualitate positibo modura
|
gehiago
azaltzen da. Errefrau zaharrak dioen bezala:
|
|
|
Sinonimo ugariak ditu gaztelaniaz: " principiante"," bisoño"," prime rizo"," principiante"," novel"," inexperto"," inhábil"," neófito"," apren diz" eta beste
|
gehiago
. Eta ezaugarri bera dute ia guztiek:
|
|
|
—Eta gazte sartu berri edo sarberriei, edo hasiberriei egiten zaizkien" novatada" delakoei nola deritze euskaraz? Aukeran bat baino
|
gehiago
ditugu:
|
|
|
—Hitz bi horiek, gaztelaniaz ez ezik, euskaraz ere gero eta
|
gehiago
entzuten di ra, Euskaltzaindiaren Hiztegian oraindino sarrerarik eduki ez arren. Baina gober nantza ondo agerian dakusagu, definizio eta adibide eta guzti.
|
|
|
Baina bada beste aukera bat ere, neutroagoa agian. Alde bi edo
|
gehiago
daudenean, alde batekoak eta bestekoak izaten dira, edo beste batzuetakoak. Eta" unila teral" adierazteko modu leunagoa izan daiteke, agintari batek alde bateko era baki edo jarrera hartu duela esatea, beste aldek edo aldeetakoei ez entzun eginda; eta horren hitz abstraktua kasu horretan, aldebatekotasuna litzateke.
|
|
|
Herri batek mugakide duen alboko herria alboerria dela esan ohi da hizkera batzuetan, eta bat baino
|
gehiago
direnean herriok, alboerriak. Alberri aldaera ere ezaguna du hitz horrek; eta erdialdeko hizkeretan auzoerria ere bai.
|
|
|
Gaur egungo belaunaldietako jende askok hitz elkartuok ahaztu samar ditu, eta KO genitiboaz erabiltzen ditu: alboko herriak batzuek, aldameneko herriak beste batzuek, eta beste
|
gehiago
holakoak.
|
|
|
Bide batez gogora dezagun, ukitu | ikutu berba, jatorriz eta erabilera nagusia aditzarena badu ere, izen modura ere oparo erabilia dela; ahoz edo hi tzez
|
gehiago
, idatziz baino. Ez al da ohikoa norbait esaten entzutea:
|
|
|
Baina hiztunon berezko joera beste ardatz batekoa dela esan daiteke. Arnastu aditzera barik, arnasa hartu lokuziora jotzen dute mila bider
|
gehiago
erdi eta sartaldeko hiztunek, eta hatsa hartu lokuziora ekialdekoek, nafar eta ipar. Idatzizko tradizioak ere argiro on egiten duen aditz lokuzioon nagusitasuna.
|
|
|
Hats (a) eman lokuzioa ere ezaguna da. No lanahi ere, euskara zabalean, hats izena hitz elkartu barruan bizi da
|
gehiago
: atsegin, atse den, kirats...
|
|
|
Negar egin lokuzioaren ondoan ez da* negartu sortu, baina arnasa hartu lokuzioaren ondoan bai arnastu. Gure ustez, hiztegietatik eta idatzizko eredu batzuetatik, euskal hiztunen ezpainetatik baino
|
gehiago
. Berezean mintzo diren hiztunon artean ez du oihartzun handirik.
|
|
|
—Txertatu baino
|
gehiago
, kutsatu egiten dela esango nuke. Zeren txertoa, mentua | men dua, mesedegina ohi da berez.
|
|
|
—Harago ala haratago? Gero eta
|
gehiago
erabiltzen dugu —baita irratian ere— haratago forma. Badakigu zuzena dela, baina egunerokoan hara erabiltzen duenak, erabiltzen al du gero haratago?
|
|
|
Haratago biziberritu da, ez bakarrik urrunago edo aparteago espazio esangura ohikoan, baizik eta batez ere emendiozko juntadura balioaz. Horrez gainera, ho rrez aparte edo horrezaz
|
gehiago
erabili ordez, horretatik haratago eta horrez haratago erabiliz. Esan beharrean:
|
|
|
Era bat baino
|
gehiago
dago ‘pintza egin’ edo ‘pintzarena egin’ aditzera emateko. Aditz lokuziorik neutroenak, elkar hartu, bat egin edo bat hartu izan daitezke.
|
|
|
Egia da, denbora tarte laburrak izanik, pluralez
|
gehiago
erabiltzen di tugula, baina edozein kasutan ere, beste egitura batzuk baliatuta egiten dugu. Hurrengo orduan, edo hurrengo orduetan, edo hurrengo orduotan, hurbiltasuna markatuz.
|
|
|
—Orain artean idatzia oinarritzat
|
gehiago
hartu izan dugu, eta orain hitzez darabilgun euskarari arreta handiagoa jartzen hasiak al gara?
|
|
|
Gutxiago, ordea, mintzoa, hizketan, berbetan darabilgun hizkera. Kontua da, gaur egun, ahoz darabilgun estiloari
|
gehiago
erreparatzen hasita gaudela, bal io handiagoa ematen, hori ere euskararen harrobitzat hartuta gaudelako. Joe ra hau albiste ona da neure ustez, zeren azken batean ezpainetan darabilguna da bizi dugun hizkuntza, eta berdin dio euskara, gaztelania edo galego hiz kuntza izan.
|
|
|
—Gaztelaniaz ere, testuinguru horretan," estar abocado a" aditz esapidea
|
gehiago
erabiltzen da," abocarse a" aditza baino.
|
|
|
behartua izan edo behartua egon. Eta sartalderantz
|
gehiago
: behartuta egon.
|
|
|
—Gaztelaniaz" medio ambiente" deritzagunaren euskarazko ordain gisa darabiltzagu gaur egun bi hitzok, inguru hitzarekin bilbaturik. Inguru hitza, izan ere, natura inguruari loturik sarri darabilgu, eta
|
gehiago
pluralez: inguruak, inguruetan, inguruetako...
|
|
|
Darrai, aldiz, xx. mendeko garbizaleen giroan zabaldu den adizki eredua da, berariaz Luis Eleizalde gramatikariak 1913an argitara zuen Morfología de la conjugación vasca sintética obraren eta haren jarraitzaileen eraginez. Gramatika bidez sartu zen gure lite raturan, eta darrai horren uhainek gudu ostean ere iraun dute, eta gaur egun ere liluratxoa eragiten dute, agian hedabideetan, literaturan baino
|
gehiago
.
|
|
|
—Hortxe dago, bada, iltzea! Norbere borondatez eta erabakiz gertatzen denean hutsegite edo desbidea, erortze edo berrerortze soila baino
|
gehiago
dela esan dai teke. Nola adierazi hutsegitean batek duen jarrera aktiboa?
|
|
|
Euskal hizkuntzak, aditz edo aditz multzo kategoriako hitz
|
gehiago
ditugu esanahi horrentzat, izen abstraktuak baino; hau da, ‘posturear’ adie raztekoak gehiago, ‘postureo’ adieraztekoak baino.
|
|
|
Euskal hizkuntzak, aditz edo aditz multzo kategoriako hitz gehiago ditugu esanahi horrentzat, izen abstraktuak baino; hau da, ‘posturear’ adie raztekoak
|
gehiago
, ‘postureo’ adieraztekoak baino.
|
|
|
Aukera bat baino
|
gehiago
daude:
|
|
|
—Aukera zabalagoa dugu anbizio hitzarentzat, baina hitz neutroak gutxiago di ra;
|
gehiago
dira esanguraz markatuak direnak, berariaz marka gaitzesgarria dutenak.
|
|
|
Zorion ematean, edo egunari ematen zaio garrantzia, Eguberri on, edo egunziklo osoari. Bigarren kasuan, gabonak, halaxe pluralez erabiltzen baita
|
gehiago
.
|
|
|
· Bat da burrustan, lapurtera eta behenafarrerako hitza batik bat. Isurk ariekin erabili izan da
|
gehiago
: odola, euria, uholdeak...
|
|
|
—Maitalea edo maite den pertsona, eta maitatu esateko, zer hitz
|
gehiago
dugu?
|
|
|
laztan zaitut, laztan nauzu edo laztan dut dena delakoa, esateko. Erlijio giroan, al diz, amatu eta horrelako maileguetara
|
gehiago
jo izan da, beste izenen konno tazioak uxatzeko.
|
|
|
Eta Bilbo aldeko errefrau zaharretan ere okela, haragi atalarentzat age ri da: " Katuak daroean okelea
|
gehiago
da berea, ze ez heurea. ‘La tajada que lleva el gato, más es suya, que no tuya’" (Refranes y Sentencias, 468).
|
|
|
Neurez,
|
gehiago
joko nuke lagun izenaz baliatzera, eta oin horri tira eginez, lagunarte hautatzera. Edo nahi izanez gero, lagunartekotasun luzeagoa, baina ez dut azken honen beharrik ikusten.
|
|
|
—Izen bat baino
|
gehiago
dira, baina deseskalatzea da gehien entzun edo irakurtzen dudana.
|
|
|
—Hitz beretik datoz, oin berekoak dira bata eta bestea, baina hitz era biak sartu dira euskara arautuan, zein bere esanahiarekin, edo hobeto esanda, bakoitza bere esanahiekin. Bat baino
|
gehiago
dituelako hitz bakoitzak.
|
|
|
Hotzaren handiz dar dar egon garela ere esaten dugu. Baina entzunak dira ere, hotz itzela, hotz izugarria, hotz bizia, hotz galanta eta beste
|
gehiago
.
|
|
|
Adnominalen artean: egundoko hotza, sekulako hotza, itzelezko hotza, izugarrizko hotza eta beste
|
gehiago
.
|
|
|
—Hotzaren sentsazioa, hau da, hotz garela esateko, esamodu bat baino
|
gehiago
dago. Zeintzuk dira horiek?
|
|
|
—Txakur emearen egoerarako izen bat baino
|
gehiago
ditugu euskaran barrena. Bizkaiko Arratia aldean gorde izan den bat, txakurra agi dela esaten da.
|
|
|
" Egosarazazu ongi past a nagre eta phorruekin" (Ecocin, 9). Eta zenbait aldaera
|
gehiago
.
|
|
|
Aho bat baino
|
gehiago
ditu bolkanak. Eta horietatik ari da, ago goria behe rantz dariola.
|
|
|
Arrasto hartzearen jarduera adierazteko, arrasto izenetik joz gero, aukera bat baino
|
gehiago
dira. Arrastotik jarraiki Iparraldeko lokuzio zaharrari eskua ezarriz gero, esan daiteke:
|
|
|
Konposatu egitura hori duten, bigarren osagaitzat hartzaile duten hamaikatxo hitz elkartu desberdin dira: kontu hartzaile, puntu hartzaile, sarihartzaile, arrain hartzaile, petxu hartzaile eta hainbat
|
gehiago
.
|
|
|
—Hondartza denboraldian sartu berri gara. Baina hondartzara goazenean, zenbait izen erdaraz esan eta entzuten ditugu, euskaraz baino
|
gehiago
. Pentsa daiteke, behin hondartzara joanez gero, gaztelaniaz edo frantsesez mozorrotzen dela geure mundua!
|
|
|
Hala, Éibar entzuten da euskaraz
|
gehiago
, baina bertako eta inguru zabal bateko hiztunek Eibár ahoskatzen dute, azentua atzean dela: Eibárren, Ei bárkoa.
|
|
|
—Eta badago esateko modu bat baino
|
gehiago
–Ala araua zorrotza da?
|
|
|
Egunerokotasuna barra barra erabiltzen da, egunerokoan esan beharrean. Eta hamaikatxo
|
gehiago
. Ez dakit inoiz horrelakorik esatera heldu garen baina, izan liteke, halakok itsutasun arazoak dituela esatea, itsu geratzen ari dela esan beharrean?
|
|
|
Hizkuntzaren erregistro mailak ere bereizi behar dira. Ez da berdin irratiz edo telebistaz hitzez esatea eta idatzizko dokumentu batean txer tatzea, are
|
gehiago
, jakintza eremu bateko kontzeptuak direnean. Hala, tes tamentu bat dela eta, ea oinordeko zaren galdetzea da bat, eta oinordekotasuna zuzenbidean azaldu edo ikastea beste bat:
|
|
|
Isilik egon, mesedez!. Hiztunon estilo naturala, kasu horretan isilik egon aditzlokuzioa erabiltzekoa
|
gehiago
da, isiltasuna izen abstraktora jotzekoa baino.
|
|
|
—Gaztelaniaz," poner en valor" boladan dago, eta kutsaduraz, gero eta
|
gehiago
entzuten ari gara euskarazko jardunetan ere. Zer deritzazu?
|
|
|
Goresmenak ur horien bilatzaile izan den Adolfo Arejitari, eta betoz tanta
|
gehiago
, ur isuri sendoa behar baitugu euskararen iturrian.
|
|
|
Aukerak eskaintzea
|
gehiago
bilatu da formula eta arau zehatz bakarrak baino, jokabide hau kazetari kezkatien bizkortasunerako gozoena izan ez arren. Es tilo on eta duina zaintzeari begira zuzenduak daude batez ere.
|
|
|
Eta beti ere kontuan harturik, hizkuntza mintzatuak, denik formalena izanda ere, aukera diferenteak eskain ditzakeela, adierazkizunari espresioa ematerakoan. Are
|
gehiago
euskararen kasuan.
|